(əvvəli qəzetimizin 4 oktyabr 2023-cü il tarixli sayında)
Söhbət 1945 – 1946-cı illər Təbrizdə Milli Hökumət qurmuş Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mərkəzi nəşri olmuş “Azərbaycan” qəzetindən gedir. Bu yazı isə konkret hadisənin, məsələnin, şəxsiyyətin, əsərin deyil, zəngin mövzular çələnginin səciyyələndirilməsinə həsr olunub.
1945–1946-cı illərin Təbriz jurnalistika məktəbi
XX əsrin birinci yarısında İranda qaynar qazana bənzər Azərbaycanımız milli oyanışa, fəal ictimai-siyasi fəaliyyətə, hərəkatlara, üsyanlara, qiyamlara təkan verən mətbu nəşrlərin sayına, məzmun rəngarəngliyinə, keyfiyyətinə görə bütün əyalətləri üstələyən mərkəz funksiyasının daşıyıcılığını öz üzərimə götürmüşdü. 1905–1946-cı illər ərzində orada 160-a yaxın qəzet, jurnal, almanaxın çıxdığı təxmin edilir.
Bu nəşrlərin 50-yə yaxını milli oyanışın zirvəsi sayılan Səttarxan üsyanı və Məşrutə hərəkatı (1905–1911-ci illər) dövrünə düşür. Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatı (1918–1920-ci illər) zamanına isə 20-dən çoxu aid edilir. Repressiyaların, qadağaların 1921–1941-ci illər ərzində mətbu nəşrlərin sayına təsirsiz qalmadığını 20-yə yaxın rəqəmi təsdiqləməkdədir. 1941–1946-cı illərə aid rekord rəqəmi (50-dən çox mətbu nəşr) isə, ilk növbədə, ölkədə qəzet, jurnal, toplu nəşri üçün daha münbit şəraitin yaranması, yeni ictimai-siyasi canlanma ilə əlaqələndirmək olar.
Çox təəssüf ki, bu bolluğa baxmayaraq, kəmiyyət keyfiyyəti daim üstələyib. Bunun nəticəsidir ki, hər dövr üçün barmaqla sayılacaq qədər dəyərli nəşrlərin adları xüsusi hörmətlə, vüqar hissi ilə çəkilir. “İran-e-nou” (“Yeni İran”), “Bahar”, “Sur-e İsrafil”, “Məşrutə”, “Təcəddüd”, “Azadistan” Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatlarının cəhalətə, despotizmə, haqsızlıqlara daha fəal meydan oxuyan tribunaları idilər.
1941–1946-cı illərin siyasi mənzərəsi, münbit şəraiti bu çevrənin genişlənməsinə təsirsiz qalmadı. Proseslər İran Xalq Partiyasının orqanı “Rəhbəri”, antifaşist “Mərdom”u (“Xalq”), “Zəfər”i (Fəhlə və Zəhmətkeşlər Birliyinin Birləşmiş Mərkəzi Şurasının orqanı), “Xavər-r nou”nu (“Yeni Şərq”) önə çıxartdı. Hər birinin ictimai fikrin inkişafında, azad mətbu sözün çatdırılmasında böyük xidmətləri var. Əfsuslar olsun ki, onların heç biri jurnalistika məktəbi kimi formalaşa bilmədi.
Sinfiliyə meyl, baxışlardakı məhdudiyyətlər, müəllif, oxucu auditoriyası, yayımla bağlı problemlər, digər kəm-kəsirlər öz sözünü dedi. “Azərbaycan” qəzeti isə millətlərə, dillərə, dinlərə, mal-mülk imkanlarına fərq qoymadan, bütövlükdə, İran, fəallığı ilə seçilən Azərbaycan oxucusunun bəşəri duyğularının ifadəçisi kimi yenidən tarixləşdi, əbədiləşdi, məktəbləşdi.
Harada yaşamasından, hansı nəşrdə işləməsindən asılı olmayaraq demokratik ideyalar Seyid Cəfər Pişəvərini heç vaxt tərk etməyib. Tərəddüdlər, məsuliyyət 48 qəzeti öz ətrafında birləşdirən “Cəbhe-ye Azadi”nin (“Azadlıq cəbhəsi”) rəhbərinin seçimini uzun müddət təxirə salmışdı. Nəhayət, yekun qərarın qəbulunda “Azərbaycan” qəzeti üzərində dayandı. Farsdilli “Ajir”in (Həyəcan siqnalı mənasında) redaktoru Seyid Cəfər əməkdaşlarına, məsləkdaşlarına niyyətini açıqladı, onları Tehrandan Təbrizə gətirdi. Təşkilatçı və ideya rəhbəri kimi Pişəvərinin “Azərbaycan” qəzeti fəaliyyətə başlamazdan əvvəl onun əməkdaşlarının hər birinə ilk tapşırığı, tövsiyəsi milli dildə səlis yazma vərdişlərinə yiyələnmələri oldu.
Oxucularla ana dilində mütəmadi görüşlər əvvəllər yarıfars, yarıazərbaycan dilində yazanları doğma dil orbitlərinə qaytardı. Anadilli ünsiyyət Firudin İbrahimi, Məhəmməd Biriya, Abbas Pənahi, M.Turabi, Qəhrəman Qəhrəmanzadə... kimi jurnalistlərə bütün ölkə miqyasında hörmət qazandırdı. İstedadı və təşkilatçılıq bacarığı ilə seçilən mütəfəkkirlərə redaktorluq etibar olundu. Qəzet işinin mahir ustaları Hacı Əli Şəbüstəri (1–29-cu saylar), Əhməd Müsəvi (98–151-ci saylar), Fəthi Xoşginabi (152–246-cı saylar), İsmayıl Şəms (247–293-cü saylar) nəsillərə yadigar jurnalistika məktəbinin yaradıcıları sırasında yer aldılar (30–97-ci və 294–370-ci sayların isə hazırlanması redaksiya heyətinə tapşırılıb).
Tanınmış şairlər Əli Fitrət, Mir Mehdi Etimad, Mehdi Çavuşi ilə yanaşı, Yəhya Şeyda, Fəxrəddin Məhzun, Məhəmmədəli Fərzanə, Həbib Sahir... ən yaxşı yazılarını burada dərc etdirirdilər.
Qəzet rəsmən siyasi partiyanın orqanı olsa da dəst-xətti, orijinallığı, dolğunluğu ilə müasirlərindən əsaslı şəkildə fərqlənirdi. “Azərbaycan” qəzeti mövzu, janr rəngarəngliyi, obyektivliyi, həqiqətə xidməti ilə məmləkətin hüdudlarını da aşan oxucu gözləntilərini doğruldurdu. Auditoriyaya gəldikdə, ADF-nin yaranması ilə onun sıralarına hamılıqla qoşulan İran Xalq Partiyasının (“Tudə”nin) Azərbaycan təşkilatının minlərlə üzvü də bu mətbu nəşrin fəal oxucuları sırasında idilər.
Qəzetin ətrafına toplaşan Balaş Azəroğlu, Əli Tudə, Mədinə Gülgün, Hökümə Billuri, İbrahim Zakir, Hüseyn Cavan, Məhəmmədtağı Zehtabi, Haşım Tərlan, Bulud Qaraçorlu (Səhənd) və digər şair, yazıçı, publisistlər Təbriz ədəbi məktəbinin əvvəlki nüfuzunu, şöhrətini özünə qaytardılar. Onların bir qismi mühacirət illərində daha da kamilləşərək, bütövlükdə, milli ədəbiyyatımızın, söz sənətimizin zirvələrinə, fəxrlərinə çevrildilər.
Yazar bolluğu jurnalistika məktəbinin formalaşmasının ilkin şərtidir. Həftədə iki dəfə çıxan “Azad millət” qəzetinin (Milli Məclisin orqanı) mövcudluğu, rəsmi sənədləri çap etməsi “Azərbaycan”ın əl-qolunu bir növ açmışdı. Nəşrin təşkilatçısı Seyid Cəfər Pişəvərinin müvafiq göstərişləri redaktorlar və redaksiya heyəti üzvlərinin yaradıcılıq imkanlarını sərbəst, bütün çalarları ilə nümayiş etdirmələrinə şərait yaratmışdı. Xəbərlər, şərhlər, təhlillər, araşdırmalar, felyetonlar, satira və yumorlar, xalq yaradıcılığı nümunələri də yazarların, həvəskarların jurnalistika dərslərini əxz eləmələrində əyani nümunələr idi.
Cildlərdə toplanan mətbu materiallar əski əlifbadadır. Bu amilin həmin hürufatı bilməyənlərə, yaxud lazımi səviyyədə bələd olmayanlara yaşadacağı problemlər bəllidir. Belələri üçün də xoş xəbər var. Mütəxəssislər hazırda saylardakı yazıları latın qrafikasına çeviririr, fars dilindəki materialları dilimizə tərcümə edirlər. Dəyərli xidmətdir, o gün olsun həmin cildləri də stolüstü kitablarımızın sırasında görək!
Rəhim HÜSEYNZADƏ,
Əməkdar jurnalist