Maarifçi və demokratik ənənələrə söykənən milli mətbuatımız nəinki Azərbaycanda, eləcə də Yaxın və Orta Şərqdə, Rusiyada, Gürcüstanda, Dağıstanda, Özbəkistanda və başqa yerlərdə ictimai şüurun, mütərəqqi düşüncənin formalaşdırılmasında təsirli rol oynamış, bu istiqamətdə ideya-məfkurəvi xidmətlər göstərmişdir.

Milli mətbuatın bünövrə daşı olan “Əkinçi” qəzetinin qazandığı ən böyük uğurlar, ilk növbədə, onun dilinin xalq danışığına yaxın olması, elm, maarif və mədəniyyətin, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafına təkan verməsi ilə bağlıdır. Bu qəzet təkcə Azərbaycanda deyil, Da­ğıstanda, Gürcüstanda, Özbəkistanda, Krımda, Həştərxanda və başqa yerlərdə də yayılmış, özündən sonra bir sıra mət­bu nəşrlərə cığır açmışdır. 

Azərbaycanda milli mətbuatın uğurlu nümunələri qonşu Dağıstanda, o cüm­lədən qədim Dərbənddə də ilk mətbu nəşrlərinin işıq üzü görməsinə təkan ver­mişdir. Belə ki, 1920-ci ildə Dağıstanda türk dilində “Dağıstan şurası” qəzeti nəş­rə başlamışdır. Bu qəzetin çapında Azər­baycanda və bütün İslam dünyasında ilk milli sosial-demokrat nəşri olan “Hüm­mət” qəzetinin birbaşa rolu olmuşdur. 

İlk dövrlərdə qəzet Dərbənd, Samur, Tabasaran və ətraf bölgələrdə yaşayan azərbaycanlıların həyatını və problem­lərini işıqlandırmış, 1922-ci ildən başla­yaraq “Dağıstan fuqaraları” (“Dağıstan yoxsulları”) adı ilə nəşr olunmağa baş­lamışdır. 1931-ci ildən etibarən Cənubi Dağıstanın Dərbənd, Tabasaran və ləz­gi bölgələrini əhatə edən qəzet “Kolxoz yolu”, 1932-ci ildən 1960-cı ilə qədər “Le­nin bayrağı” adı altında nəşr olunmuşdur. 

1950-ci illərin ikinci yarısında sovet diktatoru N.Xruşşov tərəfindən aparılan anti-Azərbaycan mövqeli “islahatlar” nə­ticəsində Dərbənddə Azərbaycan dilində fəaliyyət göstərən məktəblərin bağlan­ması və tədrisin rus dilində aparılmasına başlanması yerli dövri mətbuata da mənfi təsir etdi. Nəticədə, milli qəzetimiz rusdilli şəhər qəzeti ilə birləşdirildi. Səlahiyyətli orqanların bu qərarı Dağıstan azərbay­canlıları arasında narazılığa səbəb oldu. Əhalinin narazılığı nəzərə alınaraq, 1963-cü ildə Dərbənddə Azərbaycan dilində qəzet fərqli bir adla – “Kənd mayakları”, daha sonra isə “Leninçi” adı altında nəş­rə başladı. Bu dövrdə qəzetin adı 3 dəfə dəyişdirildi və 1990-cı ildə Dağıstan Ali Sovetinin qərarı ilə Azərbaycan dilində “Dərbənd” respublika qəzeti olaraq çap olunmağa başladı. Qəzetin nəşri bugünə qədər davam edir.

Dərbənd xalqımız mövcud olandan Azərbaycanın şimal qapısı sayılmışdır. Bolşeviklər bu vilayəti Dağıstana qat­mışlar. Sovet dövründə Azərbaycan və Dağıstan xalqlarının min illərə söykənən qardaşlıq əlaqələri görkəmli dövlət xa­dimləri Əziz Əliyev və Heydər Əliyevin fəaliyyətləri ilə daha da gücləndirilmiş, müstəqillik illərində Səid Qurbanov kimi soydaşlarımızın fədakarlığı ilə davam etdirilmişdir. Ənənəvi dostluq əlaqələri, görüşləri qəzetin səhifələrində mütəmadi olaraq işıqlandırılmış, redaksiyada jurna­list nəsilləri dəyişsə də, qəzetin məramı, amalı qorunub saxlanılmışdır.

“Dərbənd” qəzeti mükəmməl çap ba­zası, peşəkar kadrlar olmadan meydana gəlib, gərgin və ziddiyyətli bir dövr olan 20-ci əsrin sonunda müxtəlif keşməkeşli dövrlər yaşayıb. Amma buna baxmaya­raq, yeganə anadilli mətbu nəşr olaraq qardaş Dağıstanda yaşayan soydaş­larımızın gündəlik həyatını, bu diyarın inkişaf mərhələlərini yaradıcı zehniy­yətlə təbliğ edib, milli, sosial və iqtisadi problemləri təhlilini qabardıb və onların həllində köməkçi olub. Fədakar, yaradı­cı qələm sahibləri aşağı təminat və cüzi maaş müqabilində vətən və millət adına hər məhrumiyyətə dözərək doğma “Dər­bənd” qəzetini yaşadıblar. “Dərbənd” qə­zeti də “Dəmirqapı Dərbənd”in min illər yaşı olan milli-mənəvi varlığını, tarixi nai­liyyətlərini, ədəbi-bədii məclislərini, Vətən sevdalı ürəklərin yaradıcılıq nümunələri­ni, mütəfəkkir alim və şairlərin, çal-çağırlı ozanların zəngin irsini yaşadıb. 

Dağ duruşlu, dağ vüqarlı Narınqa­la əzəmətini, ərənlərin adlarına uyğun Qırxlar qapısını, Daşqapını, Carçıqapını, Bayat qapını, Orta qapını, VIII əsrdə inşa edilən Cümə məscidini, Calğan dağının dəmir iradəsinə söykənən qala duruşu­nu, ara-sıra itən, oğurlanan, yaralanan və bizlərə boylanıb qıvrıla-qıvrıla, sıyrı­la-sıyrıla dil-dil ötən daşları səhifə-səhifə, sətir-sətir ovudub “Dərbənd” qəzeti... 

Bir əsrə yaxın müxtəlif adlar altın­da fəaliyyət göstərən “Dərbənd” qəze­ti haqqında cəsarətlə deyə bilərik ki, Vətəndən kənarda yaşayan soydaşları­mızın təkcə mədəni həyatını deyil, eyni zamanda, təhsil, səhiyyə, idman və gün­dəlik həyat sahəsindəki uğurları təbliğ edərək oxuculara çatdırıb. Xalqımızın bağrından qopan ünlü ictimai xadimlərin və ziyalıların sayı da “Dərbənd”in sayə­sində əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Eyni zamanda, qəzet Dağıstanın cənubunda ana dilimizin saflığının qorunub saxlan­masında müstəsna rol oynayıb.

Qala şəhərin adını daşıyan qəzetin ardıcıl şəkildə nəşr olunub bugünümüzə qədər gəlib çıxmasında baş redaktorlar – Qilas Qilasovun, Əlixan Əlixanovun, Hacımahmud Əlifxanovun, Nəriman Ağasıyevin, Bulqədər Alxasovun, Təh­miraz İmamovun, eləcə də dərbəndli şair və yazıçılarımızdan Şıxibrahim Ma­nafovun, Əmirbəy Çepivinin, Düriyyə Rəhimovanın, Aşıq Sakitin və dünyası­nı dəyişmiş başqa ziyalıların, eləcə də hazırda Dərbəndin parlaq ədəbi sima­ları olan Fəxrəddin Oruc Qəribsəsin, Elman Abbasın, Zeynəb Dərbəndlinin, Tahir Salehin, Safiyat Calğanskayanın, Qurbanın və əlbəttə, qəzetin əməkdaş­larının və redaksiya heyətinin böyük xidmətləri olub və bu iş indi də davam etdirilir. 

Ötən illər ərzində qardaş Dağısta­nın bir çox ağsaqqal sakini qəzetin dai­mi oxucu sıralarına qoşulmaqla yanaşı, onun səhifələrinin materiallarının daha zəngin və mənalı olması, milli vətənpər­vərlik tərbiyəsinə, xalqların sarsılmaz dostluğuna böyük önəm verilməsi üçün fədakar mövqe sərgiləyiblər.

Təəssüf ki, hazırda 2 min tirajla nəşr olunan “Dərbənd” qəzeti (baş redaktor Tərlan Ələkbərovdur) özünün heç də uğurlu günlərini yaşamır və Samurun o tayındakı soydaşlarımızın həyatını lazı­mınca işıqlandıra bilmir. Çətinliklər azmış kimi, uzun illər hər cür təzyiq və qadağa­lara sinə gərən, qanlı-qadalı repressiya mərhələlərini adlayıb bugünümüzə başı uca, alnıaçıq gəlib çıxan və ana dilimi­zin, mədəniyyətimizin təbliğində böyük xidmətləri olan qəzetin indiki rəhbərliyi yarıtmaz fəaliyyəti ilə dilimizin qorun­masına, milli varlığımızın yaşadılmasına laqeyd yanaşır. Dövlət büdcəsindən ma­liyyələşən qəzetin səhifələrində yer alan yazıların ideoloji və siyasi xətti bəllidir, amma dərc olunan materiallarda ana dili­mizin üslubi, qrammatik və digər məziy­yətlərinin qorunmasına, nədənsə, biganə münasibət bəslənməsi Dərbənddə ana dilini, az qala, məhvə sürükləyir. Üstəlik, nə qədər təəccüblü olsa da, “Dərbənd” kiril qrafikası ilə çap edilir ki, bu da onun naşirlərinə heç də üzağlığı gətirmir. 

On illərlə ana dilimizə, Dağıstanda ya­şayan soydaşlarımıza şərəfli və unudul­maz xidmətlər göstərən bir qəzetin başın­da peşəkar, dilimizin qrammatikasını bilən və keşiyində durub zədələnməyə qoyma­yan, ən azı, Azərbaycanda təhsil almış vətənpərvər ziyalılar dayanmalıdır. Bu gün qəzetin latın qrafikalı dərslikləri, qəzet və jurnalları, müasir elmi-bədii ədəbiyyat nümunələrini bizim köməyimizlə Dərbən­də gətirib, anadilli mühiti zənginləşdirməli olan, məlum dairələrin məqsədli şəkildə unutdurmağa çalışdıqları ədəbi və danı­şıq dilimizi qoruyub-yaşatmağı bacaran rəhbərliyə böyük ehtiyacı var. 

Biz butaylı ziyalılar da “Dərbənd” qə­zetinin Rusiya Federasiyasında rəsmi olaraq Azərbaycan dilində çap edilən tək mətbu orqan olduğunu, ana dilimizin, ulu və zəngin mədəniyyət tariximizin təbli­ği yönündə böyük xidmətlər göstərdiyini və Dağıstanda yaşayan soydaşlarımı­za mənəvi dayaq olduğunu nəzərə ala­raq köməyimizi əsirgəməməli, bu yöndə məqsədyönlü iş aparmalıyıq. 

Samurun o tayında kiril əlifbasının boz kölgəsində itib-batan, köməksiz həmkarlarımızın ümidinə qalıb imdad diləyən “Dərbənd” qəzetinin timsalında müqəddəs dilimizi qorumasaq, Məhəm­məd Tağı Qumrunun XIX əsrdə səslən­miş bu hayqırtısı bizi rahat buraxmaya­caq:

Torpaq dolub o başlara ki,

əyməzdi çərxə baş,

Torpaqlar içrə onlardan

bir nişan hanı?! 

Ramiz QUSARÇAYLI,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Quba Bölməsinin sədri