VI MƏQALƏ

Bütün müharibələrdə qələbə əvvəlcə insan şüurunda qazanılır.

Janna d`ARK

Şəhidlik – ölümsüzlük zirvəsi

Burada “şəhid” sözünün semantik mənasına qısa nəzər salmaq lazım gəlir. Terminin mənbəyinin ərəbcə “şahid”dən olduğunu yazırlar. Onun dini tərifi belədir: “Şəhid – yüksək amal, məslək, əqidə, yurd, Vətən, din və ya inanc uğrunda ölən, canını fəda edən şəxs. Şəhid olma hadisəsinə "şə­hadət" deyilir”. 

Deməli, “şəhid” sözü semantik olaraq müharibədə kafirlərə qarşı mübarizədə hə­yatını itirmiş sadiq müsəlmanı ifadə edir. Burada şəhidin dinini, Vətənini, şərəfini, ailəsini qoruyanda özünü qurban verməsi nəzərdə tutulur. Ən-Nəvavi yazır: “Allah özü şahidlik edir ki, şəhidlər cənnətdə ola­caqlar”. 

Qurani-Kərimin “Əl-Bəqərə” və “Əl-İmran” surələrində şəhidliklə bağlı iki ayə var. Onların məzmunu belədir:

“Allah yolunda öldürülənlərə (şəhid olanlara) "ölü" deməyin. Əksinə, onlar (Allah dərgahında) diridirlər, lakin siz bunu dərk etmirsiniz” (Əl-Bəqərə surəsi, 154-cü ayə).

"Allah yolunda öldürülənləri (şə­hid olanları) heç də ölü zənn etmə! Əsl həqiqətdə onlar diridirlər. Onlara Rəbbi yanında ruzi (cənnət ruzisi) əta olunur" (Əl-İmran surəsi, 169-cu ayə).

Bu istiqamətdə dərinliklərə baş vurma­yaq. Şəhidlikdə iki məqam yuxarıdakı dini izahlardan aydın görünür: Birincisi, Vətən, din, ailə uğrunda insanın özünü qurban verməyə hazır olması, ikincisi, bu yolda canını verənlər, əslində, ölümsüzdürlər və hətta, “yenidən şəhid olmaq üçün can atar­lar” (Məhəmməd Peyğəmbər s.ə.s.). 

Bu məqamları ümumiləşdirsək, şəhid­liyi ölümsüzlüyə aparan yol kimi fəlsəfi təsəvvür edə bilərik. Burada onu vurğula­yaq ki, fəlsəfi təsəvvür artıq məntiq tələb edir, ona görə də dini izahdan fərqlənə bilər. Belə alınır ki, Vətəni qorumağa xid­mət edən savaşda həyatını itirən insan, əs­lində, ölümsüzlüyə qovuşmuş olur. Bu mə­nada onun davranışı müqəddəsdir. Şəhidin adı, amalı və xatirəsi də müqəddəsdir. Bu müqəddəslik başqa dəyərlərdən fəlsəfi ola­raq fərqlənir. 

Şəhidin adının və xatirəsinin müqəd­dəsliyi onun ailə, din, Vətən uğrunda özü­nü qurban verməsindən qaynaqlanır. Bura­da başlıca motivəedici funksiyanı insanın (Vətən müharibəsində əsgərin) daxili fəda­karlığa can atması keyfiyyəti yerinə yetirir. Yəni şəhidlik əmr və ya göstərişlə olmur – insan özü daxilən buna can atır! Bu, çox mühüm məqamdır. 

Məsələ Vətən müharibəsinin fəlsəfə­si baxımından onunla əlaqəlidir ki, fərdin daxili fədakarlığa can atması toplum miq­yasında mütəşəkkiliyi formalaşdıran və onu mənəvi olaraq stimullaşdıran dəyər rolunu oynayır. Buradan Azərbaycan cə­miyyətində Vətən uğrunda savaşda şəhid­liyin bütövlükdə toplumun özünütəşkilinə, mütəşəkkiliyinə və ortaq dəyərlərə sahib olmasında mühüm rol oynadığı qənaətini ala bilərik. 

Başqa sözlə ifadə etsək, şəhidlik feili olaraq fərdi xarakterli qərar-davranışdırsa, onun birbaşa cəmiyyət miqyasında özü­nütəşkilə, mütəşəkkil davranış modellərinə yiyələnməkdə ciddi təsiri olur. Bu da öz növbəsində Azərbaycan cəmiyyətinin özü­nüyaratması prosesində fərdi fədakarlığın kollektiv davranışa transformasiyasının özünəməxsusluğu deməkdir. 

Bu özəlliyin başlıca fəlsəfi mənası on­dan ibarətdir ki, Vətən, din və ailə qoruyu­cusu özünü cismən qurban verir ki, mənən bütövlükdə toplumu ölümsüz etsin! II Qa­rabağ savaşının Vətən müharibəsi olaraq başlıca özəlliklərindən biri kimi bu keyfiy­yəti hesab edirik.

Beləliklə, şəhidin ölümsüzlüyünün bu dünyada təsdiqi, uğrunda qurban getdiyi ailəsi, dini, Vətəni və dövlətini ölümsüz et­məklə, onların əbədi var olmalarına xidmət göstərməklə sıx bağlıdır! Eyni zamanda, şəhidliyin fərdlərin toplumun özünüyarat­ması üçün hazır olduqları daxili fədakarlı­ğın təsdiqlərindən biri kimi qiymətli oldu­ğunu görürük. 

Azərbaycanlı mentalitetində şəhidlik ölümsüzlüyün rəmzi kimi maraqlı feno­mendir. Burada şəhidolma anında təhtəh­şüurla şüurun iştirak nisbəti, bizcə, xüsusi araşdırılmalıdır. Çünki yaşamaqdan ölümə kritik situasiyada transfer etmək mürəkkəb psixoloji aktdır. İnsan kritik situasiyada bu qərarı şüurlu və ya qeyri-şüuri verdiyinin fəlsəfi dərki asan deyildir. Görünür, bu kimi suallara cavab axtarışları şəhidliyin astanasından dönmüş qaziliyin dərkində aparıla bilər. 

Bütün bunların fonunda şəhidliyin fəl­səfəsində başqa bir aspektin də üzərində dayanmaq olar. Məsələ ondan ibarətdir ki, şəhid olmaq həm də bu dünyadan ayrılmaq deməkdir. Uğrunda qurban getdiyin ailə­dən, sevdiklərindən, yurddan, Vətəndən cismən əbədi ayrılmaq deməkdir. 

Bu dünyada qalan sevdiyin insanların qəlbində rəmzə, xatirəyə, arzuya, qəhrə­manlıq xəyalına çevrilmək deməkdir. Hə­min anlamda şəhidlik, həm də bu həyatda ruhlarda ruh kimi, qəlblərdə döyüntü kimi, könüllərdə məsum xəyali sevgi kimi, ürək­lərdə vətənsevərliyə atəş kimi əbədi qal­maq deməkdir. Eyni zamanda, kimlərinsə qəlbində qubardır, həsrətdir, göz yaşıdır...

Nəhayət, şəhidlik ailəsevərliyin, yurd-sevərliyin, vətənsevərliyin, fədakarlığın, dinə sədaqətin Allaha salamıdır! 

Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda şəhid­liyin obrazlı poetik ifadələri az deyildir. Rüstəm Behrudinin yaradıcılığında bunun müxtəlif məcazi ifadələrinə rast gəlinir. R.Behrudi bu dünyadan əbədi qaranlığın dərinliklərində qərq olaraq, o dünyada təmizlənib, yenidən millətinin qulluğuna qayıtmağı poetik təsvir etmişdir. Bu, şə­hidliyin maraqlı surətdə yenidən dirilməsi kimi də təsəvvür edilə bilər. Çünki hüdud-suz əngəlliklərin sonsuzluğuna qərq ol­maq özlüyündə o zaman şəhidlik olur ki, bunu Vətən, millət naminə edəsən. Şair onu məhz Vətən, millət naminə “qayıdış arzusu” kimi ifadə edir. Əbədiyyətə baş vurur ki, bu dünyada milləti üçün yararlı olsun! Yəni şəhid olur ki, sonradan diri­lib yenidən şəhid ola bilsin! Bu mənada R.Behrudiyə görə, şəhid özünü qaranlıq dünyada həlak etmir – Vətənə faydalı ol­maq naminə rəmzi mənada özünü qurban verir! 

Vətən müharibəsində şəhidlik isə bu dünyada fiziki olaraq, cismən özünü qur­ban vermək şücaətidir! Bu, bir tərbiyə, hə­yat seçimidir! Həyata baxış və onun çətin­liklərinə reaksiyadır! II Qarabağ savaşını bu mənalarda şəhidliyin təntənəsi adlandı­ra bilərik. Minlərlə azərbaycanlı gənc ailə­si, yurdu, Vətəni, şərəfi, namusu naminə “uf” demədən canından keçdi! 

Onların hər birinin qəhrəman sinəsin­də qürur duyduğumuz bir nişanələri vardır. O, Şuşada şəhid qanından yoğrulmuş daş üzərinə sancılmış şanlı Azərbaycan Bayra­ğıdır! O bayraq şəhidliyin və müstəqilliyin əbədi rəmzidir! Kökündə şəhidlərimizin al qanı, özündə kimliyimizin üç rəngi ilə əbədi dalğalanacaq! Şəhidlərin ölməzliyi Bayrağımızı da əbədi etmişdir! Bütün bun­ların tarixi rəmzi liderimizin məşhur kə­lamlarında yaddaşlara həkk olunmuşdur: “Qarabağ Azərbaycandır!”, “Sən azadsan, Şuşa!” 

Qazilik fəlsəfəsi

Alimlər “qazi” sözünün ərəbcədəki “qəzənfər, qəz, qəzavət” sözləri ilə eyni kökdən olduğunu yazırlar. Mənası “qalib gələn, müzəffər olan” deməkdir. Yəni qazi din, ailə, yurd, Vətən uğrunda savaşan və qalib gələn insandır. Qazi bu mənada mü­barizə aparan, haqsıza, ədalətsizə, təcavüz­kara qaşı savaşan əsgərdir. 

Qazinin şəhiddən fərqi cismən sağ qal­masıdır (onun yaralanıb, yaralanmaması­nın bu anlamda mənası yoxdur). Qazilik savaşda zərər görüb-görməməklə deyil, nəyin uğrunda savaşmaqla müəyyən edilir. İnsan azadlığı, dövlətin müstəqilliyi, ailə, yurd, Vətənin qorunması, dini uğrunda savaşırsa, qazidir. Deməli, Vətən mühar­bəsində qazi müzəffər olan, qalib gələn savaşçıdır! Onun fəlsəfəsinə bu mənadan yanaşmağa çalışacağıq. 

Qalib əsgər Vətən müharibəsinin yad­daşı, dəyəri və rəmzidir. Qazi xatirəsinə döyüş səhnələri daşıyan və başqalarına danışan müharibə iştirakçısıdır. Qaziliyin ruhunda qəvi düşmənlə mübarizənin əzmi yaşayır. Buna görə qazilərlə görüş çox va­cibdir. İnsanlar qazinin gördüyü, iştirak etdiyi döyüş anlarını təkrar özündə yaşa­yır. Bununla qaziliyin müharibədən son­ra cəmiyyətlə baş vermiş savaş arasında mənəvi, psixoloji, informasiya “mediato­ru” olması kimi əhəmiyyətli funksiyasını aydınlaşdırmaq olar. 

Bunun təsiri istənilən təbliğatdan üs­tündür. Çünki ən yaxşı təbliğat şəxsi nü­munədir. Bir epizodu xatırlamaq istərdik. AMEA-nın Fəlsəfə və Sosiologiya İnsti­tutunda Vətən müharibəsinin bir qazisi ilə görüş keçirilirdi. Qazi müharibədən belə bir səhnə danışdı: “Səngərdə düşmən bizi çox sıxışdırmışdı. Aramsız atəş açırdılar. Mən dözmədim və ayağa qalxmaq istəyib atəş açmağa çalışdım. Komandirim çiy­nimdən basıb aşağı oturtdu və dedi; “Sən ailəlisən, övladların var. Qalxma, mən su­bayam. Bunu deyib səngərdə ayağa qalxdı və aramsız atəş açdı. Bir qədər sonra aya­ğından yaralandı”. 

Qazinin bu canlı söhbəti Vətən uğrun­da savaşanların gözəl keyfiyyətlərini əyani olaraq fakt üzrə ifadə edir. İki azərbaycanlı döyüşçünün kritik anda bir-birinə dəstək olmasının fəlsəfi-psixoloji məqamını ay­dınca ortaya qoyur. 

Azərbaycanın Vətən uğrunda savaşçısı üçün döyüş yoldaşının mənəvi-əxlaqi və ailə dəyərləri müqəddəsdir. Vətən Müha­ribəsinin əsgəri döyüş yoldaşının ailəsini özünün canından üstün tutur. Şəhid olmağa hazırdır ki, ailə və övladlar sağ qalsın. On­lar sağ qalsın ki, Vətən yaşasın! Millət sağ olsun! Bu, azərbaycanlı passionarlığının əsrlərdən gələn nümunəsidir. Azərbaycan əsgəri döyüş yoldaşını xilas etmək üçün özünü qurban verə bilər. 

Bu, mentalitetimizdə o qədər dərinə keçmişdir ki, hətta azərbaycanlı xidmə­ti zamanı başqalarına da eyni münasibət göstərir. Bunun konkret nümunələrindən biri qarabağlı əsgər (təsadüf, yoxsa tarixin “gizli əli”?) Rahib Məmmədovun Gürcüs­tanda sel daşqını zamanı tanımadığı gür­cüləri xilas etməsidir. 

Rahib əsgər kimi ilk xilasetmə əməliy­yatından sonra ikinci dəfə suya baş vurma­ya da bilərdi. Və ya yanındakı gürcü və rus əsgərlərin hərəkət etməsini istərdi. Lakin o, türk oğlu kimi çətin vəziyyətdə olan Al­lah bəndələrini ölümün pəncəsindən qur­tarmaq üçün özünü fəda etməyə, qurban getməyə üstünlük verdi. 

Bunun doğru və ya yanlış olduğunu müzakirə etmək başqa məsələdir. Və bu kimi müzakirələrin azərbaycanlı menta­litetini dəyişə biləcəyinə ümid etmək də absurddur – Rahib ikincə dəfə də həyata gəlsəydi, eyni cür davranardı. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, əsrlərin sınağı azərbay­canlı mentalitetində qaziliklə şəhidliyi bir “almanın iki üzü” kimi birləşdirmişdir. Azərbaycanlı qazilikdən şəhidliyə çox asanlıqa keçə bilir!

Bəlkə də bu maraqlı transformasiya Vətən müharibəsində qaziliyin fəlsəfəsinin mərkəzi dəyərini təşkil edir. Bu mənada qazilər bu dünyada şəhidlərin ruhunu öz canında daşıyan və onunla həmişə qürur­lanan “canlı şəhidlərdir”! Qazilər şəhidlə­rimizin bizə salamıdır! Əleyküməssalam! 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru