Türkiyənin ilk qadın vəkili Sürəyya Ağaoğlu 1903-cü ildə Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı Şuşada, görkəmli publisist və tənqidçi, şərqşünas-alim Əhməd bəy Ağaoğlunun ailəsində dünyaya göz açıb. Atası Əhməd bəy 1905-ci ildə çar hökumətinə və erməni daşnaklarına qarşı mübarizə məqsədilə “Difai” təşkilatını yaratmışdı. Davamlı təqiblərə məruz qalan Əhməd bəy 1908-ci ildə Vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalıb və ailəsi ilə birgə İstanbula köçüb. 

Sürəyya Ağaoğlunun uşaqlıq və gənc­lik illəri ziyalılar, alimlər, eləcə də Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün yaxın dostları arasında keçib. Hələ uşaq yaşlarından vəkil olmağı arzula­yan Sürəyya xanım ictimai-siyasi proseslə­rin əhatəsində böyüyüb. 

Sürəyya Ağaoğlu İstanbul Universite­tinin Hüquq fakültəsinə qəbul olunmağa qərar verib. Lakin o vaxtlar həmin fakültə­də yalnız oğlanlar oxuyurdular. İnadından dönməyən Sürəyya xanımın qətiyyəti və əzmi sayəsində az sonra qız tələbələr üçün Hüquq fakültəsi açılır. 1928-ci ildə fərdi iş lisenziyasını alaraq Türkiyənin, eləcə də bü­tün Türk dünyasının ilk qadın vəkili kimi ta­rixə düşüb. O, kimsəsiz və qayğıya ehtiyacı olan uşaqlara yardım göstərmək məqsədilə 1948-ci ildə Türkiyədə ilk dəfə “Sürəyya Ağaoğlu uşaq dostları” adlı dərnək yaradıb, öz hesabına uşaqlar üçün sığınacaq tikdirib. 

Bir neçə xarici dili mükəmməl bilən Sürəyya Ağaoğlu beynəlxalq konfrans­larda Türkiyəni yüksək səviyyədə təmsil edib. 1946-1960-cı illərdə İstanbul Və­killər Kollegiyası İdarə Heyətinin yeganə qadın üzvü olub. Sonralar Beynəlxalq Qa­dın Hüquqşünaslar Assosiasiyasının üzvü, Qadın Hüquqşünaslar İttifaqının BMT-nin Cenevrə Təşkilatındakı nümayəndəsi, Hüquqşünas Qadınlar Federasiyasının vit­se-prezidenti seçilib. S.Ağaoğlu sonuncu dəfə 1989-cu il dekabrın 29-da İstanbulda “Qadın haqları və müasirləşmə” mövzu­sunda konfransa qatılıb. Binadan çıxarkən pilləkənlərdən yıxılan Sürəyya xanım be­yin qanaması keçirərək dünyasını dəyişib. 

Türkiyə Cümhuriyyəti qurulduqdan sonra Atatürk siyasətinin prioritetlərindən biri türk qadınını önə çəkərək, cəmiyyətdə onların fəallığına nail olmaq idi. Sürəyya Ağaoğlu da bunun sayəsində Türkiyədə adını ilklər siyahısına yazdıra bilmişdi. Bütün həyatı boyu Atatürk dəyərlərini qoruyub saxlayan, Kamalist fəlsəfəsinə dərindən nüfuz edən, ictimai həyatında bu dəyərlərə bağlılığı ilə seçilən Sürəyya Ağaoğlu ömrünün sonunadək Böyük ön­dərin şəxsiyyətinə sayğı ilə yanaşdı, dəvət olunduğu xarici ölkələrdəki konfranslarda, plenar iclaslarda, Türkiyənin müxtəlif mə­kanlarında Mustafa Kamal paşadan hör­mətlə söhbət açdı, xatirələr söylədi. 

Atası Əhməd bəy Ağaoğlunun Ata­türklə münasibətlərində kəskin, ziddiyyətli təzadlar olmasına baxmayaraq, S.Ağaoğlu bu iki tarixi şəxsiyyətin münasibətləri fo­nunda heç vaxt fərqli, neqativ yanaşmalar ortaya qoymadı. Atatürkün başlatdığı Qur­tuluş savaşı və Türkiyə inqilabı S.Ağaoğ­lunun şəxsi keyfiyyətlərini, bilik və bacarı­ğını ortaya qoydu, istedadının parlamasına imkan yaratdı, qadınların ictimai-siyasi həyatda fəal mövqe qazanması səyini əsir­gəmədi. Bu, Sürəyya xanımın Türkiyənin inkişafına yön verən 10 qadından biri ola­raq tarixləşməsində mühüm rol oynadı. S.Ağaoğlunun Türkiyənin müxtəlif mətbu nəşrlərində, televiziya arxivlərində, özü­nün qələmə aldığı memuarlarında Atatürk­lə bağlı xatirələri qorunub saxlanılır. Hələ gənc yaşlarında Atatürkü yaxından görən S.Ağaoğlu bu tarixi şəxsiyyətin ailəsini yaxından tanıyıb, onun evində keçirilən ziyafətlərdə iştirak edib.

"Bir ömür belə keçdi. Səssiz gəmini gözlərkən" memuarında S.Ağaoğlu Ata­türkdən öncə onun ailəsini tanıdığını qeyd edərək yazır: "Atamın böyük dostu Ömər Nacigilin evinə tez-tez qonaq gedərdik. Bağçaları çox gözəl idi. Ağaclara dırmaşıb doyunca meyvə yeyərdik. Tez-tez ora Ka­malın anası deyə tanıdığımız, daim mavi bir yaylıq bağlayan sərt baxışlı və sərt rəf­tarlı bir xanım gəlirdi. O gəldiyi zaman biz uşaqlar bağçanın dörd bir tərəfinə qaçar­dıq. Bu xanımın Atatürkün anası olduğunu sonradan öyrəndik".

S.Ağaoğlunun memuarlarından aydın olur ki, Atatürklə əyani tanışlığı 1925-ci ildə İstanbul Universitetini bitirən­dən sonra Ankarada olub. Ailəsinə gənc hüquqşünas kimi qayıdan S.Ağaoğlunun cəsarət göstərib İstanbul Universitetində hüquq fakültəsinin qızlar üçün açılmasında göstərdiyi fədakarlıq Atatürkün diqqətin­dən yayınmamışdı. Mustafa Kamal paşa ilə görüşünü həyatının ən xoş günü kimi xatırlayan S.Ağaoğlu yazır: "Ankaraya qayıdandan qısa bir müddət sonra Atatürk anamı, atamı, Tezəri və məni evinə şam yeməyinə dəvət etdi. Biz gedəndə Lətifə xanım (Atatürkün xanımı -red.) Cavad Abbas bəy (Atatürkün yavəri, üç dəfə Tür­kiyə Böyük Millət Məclisinin millət vəki­li – red.) və Məqbulə xanımın (Atatürkün bacısı) əri Mustafa bəylə söhbət edirdilər. Lətifə xanım bizi qəbul etdi və Kamalın fermada olduğunu söylədi. Bir az sonra Atatürk gəldi. Böyük bir şövqlə, ümid­lə işlədiyi fermadan traktorla qayıtmışdı. Yorğun və xoşbəxt görünürdü. Üzünü anama tutub: – Sitarə xanım, Əhməd bəy üstümdəkiləri dəyişdirmədən olar - sualına atamla anam "Əlbəttə, paşam" – cavabını verdilər. Fermadan çox məmnun qayıt­mışdı. Atama: – Əhməd bəy, şam ağacları böyümüşdü, meşəlik olmuşdu. Bax, Ətlik, Keçiörən parıldayır – dedi". 

"Atatürkün öydüyü şam ağacları hələ bir fidan idi, Keçiörəndə və Ankaranın di­gər yerlərində zəif lampa işıqları yanırdı. Bütün bunlar Atatürkün nəzərində böyük iş­lər kimi görünürdü, amma gələcəyi görərək özünü xoşbəxt hiss edirdi" – söyləyən S.A­ğaoğlu bir qədər sonra İsmət paşanın gəldi­yini xatırlayır: "Atatürk mənim və Tezərin yaxşı təhsil almağımızla iftixar edirdi. Bax, İsmət – dedi – Sürəyya hüquq fakültəsini bi­tirdi, Tezər fəlsəfə fakültəsinin sonuncu kur­sundadır. Türk qızları nə gözəl irəliləyirlər. İsmət paşa heç bir cavab vermədi".

İsmət paşanın atası ilə münasibətləri­nin o qədər də yaxşı olmadığını xatırlayan Sürəyya xanım oxucunun diqqətini paşanın laqeydliyi üzərinə yönəltmək istəməyərək, Atatürkün bu iki bacının, Türkiyənin gələ­cəyi olacaq gənc xanımların uğurlarına nə qədər sevindiyini vurğulayaraq xatirələrini dilə gətirir: "Süfrədə Atatürk məni sağında, Tezəri isə solunda oturtdu. Çox xoş söhbət edirdi. Bizə keçmiş günlərindən, əyləncəli xatirələrini danışdı". 

İsmət İnönü məclisi tərk edib gedən­dən sonra məclis əvvəlki məcrasına qa­yıdır, Atatürk "Türk gəncliyinin gələcək nümunələri" olan Tezər və Sürəyya xanı­mın baxış və düşüncələri ilə maraqlanır. Müxtəlif tədbirlərdə, Atatürklə bağlı anım gecələrində o günləri xatırlayan Sürəy­ya xanım həmin axşamı belə xatırlayırdı: "Yemək zamanı Atatürk məni sağ, Tezəri isə sol tərəfində əyləşdirdi. Çox xoşbəxt idi. Yemək gələndə xidmətçi boşqabı Ata­türkə, o isə mənə uzatdı. Təbii ki, alıb qabağıma qoydum. Sonra boşqabı Tezərə uzatdı. Mənimlə üzbəüz oturan atamın gözlərindən şimşək yağırdı. Yemək xoş keçdi. Biz gedəndə Lətifə xanım yavaşca: 

– Evdə çəkəcəyin var. Atan sənə çox hirsləndi – dedi və güldü. Anamla atam hirslərini tökmək üçün evə qədər də göz­ləmədilər. Atatürkün bizi evə aparmaq üçün verdiyi avtomobilə minər-minməz atam:

– Hüquq fakültəsini bitirmisən, amma adam olmamısan. Dünyanın ən böyük şəx­siyyətlərindən biri sənə xidmət edir, sən də sakitcə alırsan – dedi. Asta səslə:

– Nə edim, mən də hüquq fakültəsini bitirən ilk türk qızıyam – dedim". 

S.Ağaoğlunun qardaşı, Türkiyənin icti­mai-siyasi ədəbi həyatında böyük xidmət­ləri olan Samət Ağaoğlu və bacısı Tezər Ağaoğlunun da Atatürklə bağlı xatirələri var və bu xatirələrin bir qismi çap olu­nub. Ağaoğluların çap olunan memuar xa­tirələrindən aydın olur ki, Mustafa Kamal və Lətifə xanım Əhməd bəyin Ankaranın Keçiörən məhəlləsindəki evlərinə tez-tez baş çəkib, qonaq olublar. Ağaoğlu bu barə­də yazırdı: "O dövrdə (1924-1928-ci illər nəzərdə tutulur - A.A.) Atatürk xoş ailə mühitində olmağı xoşlayır, vaxt keçirməyi sevir, gənclərlə söhbətlərdən xoşhal olur­du: "Biz o illərdə Ankaranın sayılan, oxu­muş, yüksək təhsil görmüş və Qərb anla­mında həyat mübarizəsinə atılmış gənclər idik. Ona görə də Atatürk sevgi və təqdir hisslərini bizdən əsirgəmirdi". 

Atatürk Ağaoğlular ailəsinə hörmət və sayğını bir çox ictimai yerlərdə, toplantı­larda büruzə versə də, çılğın milliyyətçi Əhməd bəylə bir neçə dəfə qarşı-qarşıya gəlmiş, hətta münasibətləri bir müddət düzəlməz hal almışdı. Atatürkün qarşı­sında hər kəs müvazinətini, şəxsi ləyaqət hissini saxlaya bilməsə də, ən çətin anlarda Əhməd bəy Ağaoğlu işsiz qalsa da, özü­nün yazdığı kimi, həyatın xaricinə atılsa da, cəsarət göstərə bildi. 1934-cü ilin ya­zında İstanbulda Atatürklə Əhməd bəyin münasibətlərinin sağ qırılma nöqtəsi barə­də Sürəyya Ağaoğlu yazır: "Böyük Ada­da yaxt-klubda qalırdıq. Bir gecə Atatürk yanında Cəlal Bayar (Türkiyə Cümhuriy­yətinin 3-cü prezidenti, Atatürkün yaxın silahdaşı), Şükrü Qaya, Qılınc Əli, aktyor Vəsri Rza, Şükrü Naili paşa və bəzi xanım­lar kluba gəldi. Bir az oturduqdan sonra:

– Əhməd bəy, İsmət paşa "Əhməd bəyə dövlət qulluğunda yer yoxdur" – dedi. Atam sərt bir şəkildə:

– Mən kimsədən dövlət qulluğu istəmə­dim – cavabını verdi. 

Atatürk görünür bu cür sözlərlə Əhməd bəy Ağaoğluna vəzifədən kənarlaşdırılma­sında Baş nazir İsmət İnönünün olduğunu çatdırmaq istəyib. Atasının emosional, sərt davranışını gözəl bilən Sürəyya xanım söh­bətə müdaxilə edərək, vəziyyəti bir qədər yumşaltmağa çalışır. Həmin gərgin söhbəti xatırlayan S.Ağaoğlu yazır: "Mən söhbətə qarışaraq anamın vəfatından sonra atamın çox üzgün və əsəbi olduğunu söylədim. Atatürk uzaqlaşdı. Getməyə hazırlaşırdıq ki, Atatürk məni rəqsə dəvət etdi və "gəl bizi barışdır, atan mənə çox əsəbiləşdi" – söylə­di. Bir az sonra Atatürk ilə qarşılaşan atam: 

– Mən həyat yoldaşımı itirdiyimə görə yasdayam. İstənilən vaxt oxşanacaq, istə­nilən vaxt atılacaq adam deyiləm. Kimsənin də önündə əzilmərəm – demişdi. Şükrü Nai­li paşa (Atatürkün gənclik dostlarından biri, Qurtuluş savaşının qəhrəmanı) eşitdiklərin­dən heyrətlənərək Atatürkə "Paşam, müsa­idə edin, məmləkətdə heysiyyətli adamlara toxunulmasın" – sözləri ilə müraciət edərək, cümhurbaşqanı qarşısında Əhməd bəyi mü­dafiədən çəkinməmişdi".

Memuar və xatirələrində atası ilə Ata­türkün münasibətlərindəki ziddiyyətlərə toxunan S.Ağaoğlu hər iki tarixi şəxsiy­yətin ömürlərinin sonuna yaxın bir araya gəldiklərini yazır: "Bir axşam o zaman qaldığım "Ankara Palas" hotelinin restora­nında qardaşım Səməd, Bəha Arıkan və di­gər dostlarımızla yemək yediyimiz zaman Atatürk yaxın ətrafı ilə gəldi. Yanında ki­çik Ülkü (Atatürkün mənəvi qızı) da vardı. Atatürk rəqs edərkən bizi gördü, masamıza yaxınlaşdı. Samətə:

– Nə qədər də atana bənzəyirsən! – dedi. Sonra məni rəqsə dəvət etdi. Rəqs vaxtı:

– Sürəyya, atan necə də bəxtiyardır. Övlad sahibi olmaq dünyada ən böyük nemətdir. Mən də bu əskikliyimi Ülkü ilə aradan qaldırmağa çalışıram – dedi. Ata­türk mənə:

– Atana zəng elə və onun şərəfinə içdiyimi söylə – dedi. Bu hadisə atamla İstanbulda aralarında olmuş xoşagəlməz münaqişədən sonra baş verirdi. Yavəri Nəsrullah bəylə atama zəng etdik. Atatürk onun könlünü almaq istəyirdi". 

Əhməd bəy Ağaoğlunun Atatürklə son görüşü 1937-ci ilin yazında İstanbulda Böyük Adada olub. Həmin görüşü Sürəy­ya Ağaoğlu belə xatırlayır: "Klubda atam, Fuad Sirmən, Hamit Peksan bəylər ilə oturduğumuz vaxt "Atatürk gəldi" – söy­lədilər. Atam: – Aman, məni görməsin – deyə ağacların arxasına çəkildi. Yanımızda oturan iki nəfər də qalxıb getdi. Bir azdan Tofiq Rüştü yaxınlaşıb Atatürkün gəlib bizi çağırdığını söylədi. Getdik. Qazi ata­ma sarıldı. "Həsrətin qəlbimdə, "Lakin kim bilir sən haradasan" - şərqisinin sözlə­rini söylədi. – Çox darıxdım sənsiz – dedi. Sonra əlavə etdi: – Vaxtilə Sürəyya sənin yaraşıqlı olduğunu söyləmişdi. Haqlı imiş. Bu baş ancaq bir türkdə ola bilər". 

Bir neçə gün sonra Əhməd bəyin halı pisləşir. Kluba gələn Atatürk xəbəri eşidən kimi salonda Fəhri Okyarın uşaqları ilə bir yerdə dincələn Sürəyya xanımı yanına ça­ğırıb əvvəlcə "Keçmiş olsun" – deyib, tap­şırıq verir: "Haydı, get atanın yanında otur, salona enmə, ona yaxşı bax". 

Bu, Əhməd bəylə Atatürkün həyatda son görüşü idi. Mustafa Kamal paşa Ata­türkə sayğı, hörmət bəsləyən Ağaoğlu ailəsi üçün ən ağır tarix bu böyük tarixi şəxsiyyətin 1938-ci ilin 11 noyabrında gözlərini əbədiy­yən qapatması oldu. Özünü daim Atatürkçü, milliyyətçi hesab edən, bundan daim qürur duyan S.Ağaoğlu memuarında həmin ağır günü xatırlayaraq yazır: “Atatürkün öldüyü gün Üsküdarda məhkəmə iclasında idim. Mənə elə gəlirdi ki, sanki bundan sonra həyat büsbütün dayanacaq. Nəhayət, ağlaya-ağla­ya gəmiyə mindim, məhkəməyə getdim və dərhal da evə döndüm. Evdə anamın öldü­yü günlərdə olduğu kimi matəm yeli əsirdi. Atam başını yazı masasının üstündə əyərək hönkür-hönkür ağlayırdı: 

– O sanki bir dağ idi – deyirdi. Bəzən alov püskürürdü. Alovu məni də qarsıyırdı. Amma bu, nə gözəl bir alov idi”.

Akif AŞIRLI,
“Şərq” qəzetinin baş redaktoru 

PS. Məqalə Azərbaycan Respublika­sı Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyəsi hesabına Azərbaycan Türk Ocağı İctimai Birliyi tərəfindən hazırlanıb.