I MƏQALƏ

Tarix və erməni siyasi ilğımı

XX əsr siyasi böhran faktları ilə zən­gindir. Hətta, həmin dövrdə o qədər si­yasi böhran növləri yarandı ki, onları hərtərəfli təsnif etmək ayrıca bir elmi yanaşma tələb edir. Politoloqlar siyasi böhranı müəyyən ictimai sistemin çətin keçid mərhələsi kimi xarakterizə edirlər. Bu zaman həmin sistemin fəaliyyətində nizamlılıq pozulur və fasilələr yaranır. 

Lakin böhran elə bir zaman zolağıdır ki, növbəti mərhələ üçün dönüş nöqtəsi ola bilər. Bu, həm müsbət, həm də mənfi mənada baş verər. Yəni, siyasi böhran sosial-siyasi sistemi və bütövlükdə döv­ləti ya inkişafa çıxarar, ya da onu dağıda bilər. 

Siyasi böhranın bu cür anlamı, əslin­də, müasir elmdə cəmiyyətin nəzəri anla­mından qaynaqlanır. Belə ki, cəmiyyətin xaos vəziyyətindən nizamlılığa keçidinin ümumi mexanizm və qanunlarını öy­rənən sinergetik yanaşmaya görə, hər bir toplumun həyatında xaos zonası yaranır və həmin zonada cəmiyyətin sonrakı in­kişaf xətti müəyyən olunur. Lakin bunun baş verməsi üçün toplumun daxili “teza­urusa” (real seçim variantlarına) malik olması şərtdir. Əgər cəmiyyətin daxilində bu cür incə seçimləri təmin edən amillər yoxdursa, onda deqradasiya ehtimalı daha çoxdur. Eyni zamanda, cəmiyyət düzgün yeniləşmə xətti müəyyən edə bil­məyəndə toplum “horizontal olaraq şişə bilər”, yəni böhran yayılar və bütövlükdə, ölkəni öz təsiri altına ala bilər. 

Belə alınır ki, müasir elmi təsəvvür­lərə görə, hər bir ölkədə xaosdan sonra inkişaf meydana gələ bilər. Bununla ya­naşı, xaos ölkəni daha dərin nizamsızlığa sürükləyər. Nəhayət, üçüncü variantda ölkə nə inkişaf edər, nə də məhv olar, an­caq tərəqqiyə gücü çatmayan və yerində sayan passiv bir kütləyə çevrilər. 

SSRİ dağılandan sonra müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrdən hansının tərəqqiyə, hansıların isə tənəzzülə uğrayacağını heç kəs öncədən bilmirdi. Birbaşa siyasi fəaliyyətdə olanlardan yalnız çox məh­dud qismi bunu anlaya bilmişdi. Lakin on­ların arasında bir nəfər də olsun erməni siyasətçi yox idi. Bunu 1989-cu ildən bu yana Ermənistanın ölkə kimi qət etdiyi yol sübut edir. Bu yolun erməni dövlətçiliyinin “inkişaf yolu” olduğu haqqında yaradılan rəylər isə əslində, bir ideoloji ilğım idi. Bu ilğımın ən yaxşı ifadəsini keçən sərin 90-cı illərinin ikinci yarısında, daha dəqiq ifadə etsək, 1997-ci ildə İrəvanda keçi­rilən bir konfransda erməni əsilli ameri­kalı tarixçi Ronald Qriqor Süni vermişdir. Taleyin hökmünə baxın: R.Süninin tay­fası Zəngəzurdandır. Atası Tiflisdə bö­yümüşdü və bəstəkar idi. Mən mistikaya inanmıram, lakin məhz zəngəzurlu bir erməninin İrəvanda tarixçi kimi ermənilə­rin üzünə “siz səhv edirsiniz, İrəvanda və Zəngəzurda müsəlmanlar üstünlük təşkil etmişlər” deməsi İlahi iradənin sayəsində də ola bilərdi. 

Orada R.Q.Süni açıq ifadə etmişdi ki, Azərbaycanda Heydər Əliyev müstəqil dövlətçiliyi bərpa etdi və onu artıq qur­muşdur, Ermənistanda isə müstəqil döv­lət hələ yoxdur. Əziz oxucu, düz fikirlə­şirsiniz: ermənilər bu nisbətən obyektiv soydaşlarını daş-qalaq etməli idilər. Et­dilər də... Konfransdan sonra polis onu radikal daşnakların əlindən güclə qurtara bilmişdi. Baxmayaraq ki, R.Q.Süni onu ittiham edənlərə anlatmağa çalışırdı ki, demoqrafik faktları özü yaratmamışdı, er­məni tarixçiləri Corc Burutyan və Riçard Ovanisyanın əsərlərindən götürmüşdü. Onlar da həmin rəqəmləri konkret tarixi mənbələrdən almışlar. Yəni R.Q.Süni­nin bu məsələdə dedikləri bir həqiqət idi. Ancaq o, türklərdən deyil, ümumiyyələ, müsəlmanlardan bəhs edirdi ki, bunun da altında farsların da orada ola biləcəyi ehtimalı vardı.

Erməni şovinistləri konfransdan son­rakı təzyiqlərlə kifayətlənmədilər. Rəsmi İrəvanın ideoloji hay-küyçüləri R.Q.Süni və həmkarlarını xain, satqın və yalançı adlandırdılar. Onların sırasında Azərbay­can oxucusuna da tanış olan Armen Ay­vazyan və Zori Balayan da vardı. 

Bununla keçən əsrin sonlarında belə erməni siyasi dairələri və alimləri özlərini ilğıma inandırmaqda davam etdilər. Onlar bununla yalnız fərdi səviyyədə tarixi səhv etmədilər, həm də Ermənistan cəmiyyə­tinin yalan dünyasında qalmasına şərait yaratdılar. Həmin “tarixçilər” bilirdilər ki, R.Süni və həmkarları haqlıdırlar, onlar tam olmasa da, həqiqəti söyləyirdilər. An­caq erməni siyasi və ziyalı şüuru həqiqət­dən həmişə qorxmuşdur və özlərindən qondarma “tarixi həqiqətlər” uydurmaqla məşğul olmuşdur. Ədalət naminə vurğu­layaq ki, bu fəlakətli vəziyyəti erməni si­yasilərindən görənlər tapıldı. Konkret ola­raq, L.T.Petrosyan Ermənistanı ölkə və cəmiyyət kimi xilas etməyə cəhd göstər­di. Bu kimi cəhdlər XX əsrin son illərində Ermənistan parlamentində kütləvi qətlə gətirib çıxardı. Bununla mürtəce və ilğım mahiyyətli erməni millətçiliyi ziyalılar və siyasətçilərə toplam cavab verdi: erməni millətçiliyi şovinizm və özünün müstəsna­lığı xəttindən çəkilməyəcək! Bu, əslində, kənardan Ermənistanı maşa kimi istifadə edənlərin sifarişi idi, lakin reallaşma səh­nəsi Ermənistan oldu.

Əlbəttə, tarix heç kimə siyasi ilğımları bağışlamır. Ermənistan da bu yolu seçdi­yindən gec və ya tez cavabını almalı idi. Onlar anlamadılar ki, Heydər Əliyev Azər­baycan dövlətçiliyinin və vətənsevərliyi­nin real tarixi faktları əsasında müstəqil dövləti çox inkişaf etdirəcək və bir zaman haqq-hesabını çəkəcək. R.Süni kimi ta­rixçiləri satqın elan etməklə erməni cə­miyyəti isə bütövlükdə, özünü fəlakətə sürükləməkdə davam edirdi. Hərçənd XX əsr bir neçə nümunədə siyasi böhranın nə demək olduğunu dünyaya anlatmışdı. Ermənilər bunlardan zərrə qədər də dərs ala bilməmişlər. Həmin siyasi böhranların bir neçəsinə nəzər salmaqla Ermənista­nın indi siyasi böhran içində yeni kons­titusiya axtarışlarının reallıqda siyasi da­landa vurnuxmaq oluğunu anlamaq çətin deyildir. 

Yollar dalanda kəsişir

Bütövlükdə, siyasi böhranlar xarici və daxili qaynaqlı ola bilir. “Siyasi böhran” haqqında ilk politoloji anlam Çarlz Her­mana məxsusdur (1963-cü il). Onun iza­hına görə, siyasi böhran həmişə gözlə­nilməz hadisədir. O, spontan olaraq qəfil meydana çıxa bilir. Bu, siyasi rəhbərliyin və bütövlükdə, cəmiyyətin hadisələrə re­aksiya verməkdə vaxt çatışmazlığından əziyyət çəkməsində ifadə olunur. Nəti­cədə cəmiyyət, bütövlükdə, fraqmentar olaraq bir neçə böhran “zolağı”na bölünə bilir. Burada hakimiyyətin qanunverici qa­nadı ilə icraedici qolu arasında ziddiyyət özünü göstərə bilər. Cəmiyyət ideoloji olaraq bir neçə düşərgəyə parçalanar. Bir sözlə, ölkədə hakimiyyətisizlik və qanun­suzluq baş alıb gedər. Özbaşınalıq ölkəni çox ciddi problemlər qarşısında qoyar. 

Azərbaycanda buna bənzər vəziyyə­ti 1991-1993-cü ilin iyun ayına qədər o dönəmin səriştəsiz hakimiyyətləri yarat­mışdılar. Lakin Heydər Əliyev qısa müd­dətdə Azərbaycanı böhrandan xilas etdi və həm də səmərəli inkişaf yoluna çıxar­dı. Ermənstanda isə bunu bacaran hələ də yoxdur. Əslində, ermənilər XX əsr­dəki siyasi böhranlara bir qədər ədalətli mövqedən baxsaydılar, müəyyən nəticə çıxara bilərdilər. 

1934-cü ildə Abissin böhranı yarandı. İtaliya Yan-Yala (Efiopiya) hücum etdi. İngilislər və fransızlar münaqişədə olan­ları barışdırmağa çalışdılar. O zaman aydın oldu ki, Millətlər Liqası problemi həll edə bilmir. Bunun nəticəsində İkinci İtaliya–Efiopiya müharibəsi yarandı. Bu hadisə, bütövlükdə, beynəlxalq münasi­bətlər sisteminə ciddi təsir etdi. Qərbdə mövcud müttəfiqlik formatları dağıldı və dünya daha nəzarətsiz hala gəldi. Bu vəziyyət Hitlerə Reyn əyalətini nəzərdə tutulandan bir il əvvəl işğal etməyə şərait yaratdı. Yekun olaraq Hitler–Mussolini müttəfiqliyi gücləndi. 

Əslində, bundan əvvəl dünya siyasi böhranla bağlı bir xəbərdarlıq almışdı. Bi­rinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Aqa­dir böhranı yaranmışdı. O, İkinci Mərakeş böhranı idi. Böhran fransızların 1911-ci ildə Mərakeşin Fas (Marokko) şəhərini işğal etməsi ilə başlanmışdı. Almaniya bunu qəbul etmədi və iki böyük Avropa dövləti Mərakeş sultanlığı uğrunda mü­barizəyə başladı. 

Sonralar yeni-yeni siyasi böhranlar meydana gəldi. Aland böhranı (1917-1921), Alban böhranı (1913-cü il), İran böhranı (1946-cı il), Fars Körfəzi böhranı, Vyetnam böhranı, Koreya böhranı, Əfqa­nıstan böhranı və s. Bunların hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Lakin onları birləşdirən məqam ölkədaxili böh­ranın kənara sıçraması ilə bağlı olmala­rıdır. Onların hər birində ədalət uğrunda mübarizə aparmaq deyil, böhran vəziy­yətinə düşəndə zaman çatışmazlığından doğru olmayan, başqalarına ziyan verən qərarlar qəbul etmək özəlliyi vardır. 

Bundan başqa, siyasi böhran konkret ölkədaxili vəziyyəti kəskin dəyişə bilir. Bu­rada cəmiyyətin özünün daxilində yetişən ziddiyyətlərin ədalətli və düzgün həllinin tapılmaması əsas rol oynayır. Deməli, hər bir siyasi böhranı tam dərk etmək üçün ona ayrılıqda baxmaq lazımdır. Bu aspektdə Ermənistanın özünəməxsus si­yasi böhrana düşdüyünü tərəddüd etmə­dən demək olar.

Yeni siyasi böhranın Ermənistan nümunəsi

Ermənistanla bağlı vəziyyətin orijinal­lığı ondan ibarətdir ki, yuxarıda vurğu­ladığımız siyasi böhran nümunələrində olduğu kimi, böhranı güclü və aqressiv böyük dövlət deyil, hələ müstəqil dövlət kimi formalaşmamış, zəif, qondarma və olduqca şovinist ictimai baxışlı bir ölkə – Ermənistan yaratmışdır. Onun siyasi böhran kimi iki əlaməti seçilir. Birincisi, erməni cəmiyyətinin illər ərzində forma­laşdırılmış ilğım milliyyətçilik təsəvvürlə­rini həqiqət kimi qəbul etməsi ilə bağlıdır. İkincisi, bu vəziyyətin daim kənardan bö­yük güclər tərəfindən stimullaşdırılması ilə əlaqəlidir. 

Bu iki xəttin kəsişməsi, bütövlükdə, Ermənistanı aqressor kimi davranma­ğa təhrik etmişdir. Ancaq erməni siya­si və ictimai şüurunda qarşıya qoyulan məsələləri daxili potensial hesabına həll etmək xətti heç zaman olmamışdır. Bu da erməni siyasi böhranına xüsusi məzmun və məqsəd vermişdir. Ermənistanın döv­lət kimi müasir təcrübəsi göstərəcəkdi ki, bu yol son dərəcə təhlükəli və uğursuz seçimdir. Həm də ona görə ki, Ermənis­tan siyasi böhranı milli və regional miq­yaslarda eyni dərəcədə təzahür edən risklər ortaya atmaqdadır.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru