(“Bir millət, iki dövlət” kəlamı kontekstində)

II MƏQALƏ

Heydər Əliyev, həqiqətən də, tarixi, hətta əfsanəvi bir şəxsiyyətdir. Bu, sovet dövründə də belə idi, bugünkü Müstəqil Dövlətlər Birliyi məkanında, xeyli çətin­ləşmiş müasir dünya şəraitində də belə­dir… 

Çingiz AYTMATOV

Milli dövlət quruculuğunun “Naxçıvan si­nerjisi”: birləşdiricilik nümunəsi kimi

Yuxarıda vurğulanan fikirlərdən fəlsə­fi-sinergetik qənaətlər əldə etmək olar. Bunun üçün yeni bir anlayış daxil etməliyik: milli dövlət quruculuğunun “Naxçıvan sinerjisi”. Bu anlayış fəlsəfi və politoloji aspektlərdə nəyi ifadə edir? 

a) “Sinergizm” və “sinerji”: qısa fəlsəfi-sinergetik izah

Öncə, milli dövlət quruculuğunun “Nax­çıvan sinerjisi” dedikdə nəyi nəzərdə tutduğu­muzu izah edək. Məsələyə fəlsəfi-sinergetik yanaşdığımızdan daxil etdiyimiz anlayışın konkret və əsaslı elmi məzmunu müəyyən edilməlidir. 

“Sinerji” anlayışı sinergetikada işlənir. Bununla yanaşı, “sinergizm” anlamı da vardır. Bunlar fərqlidirlər. Sinergizm, ümumiyyətlə, mürəkkəb və özünütəşkil edə bilən sistemlərin (cəmiyyət də bura daxildir) həm real proseslə­ri arasında olan münasibətləri, həm də bu mü­nasibətləri öyrənmənin sinergetik “elmi təş­kiledici prinsipi”ni ifadə edir. Bir qədər sadə şəkildə ifadə etsək, “sinergizm” mürəkkəb və qeyri-xətti sistemlərin real özünütəşkil pro­sessuallığını və ümumelmi tədqiqat strategi­yasını (M.Kastels, B.Latur, E.Moren, V.İ.Ar­şinov mənasında) ifadə edir. Sinergizmin əsas əlaməti sistemin elementlərinin bir-biri ilə harmoniyası, uzlaşması, həmahəngliyidir. Bu keyfiyyətdə sinergizm sistemi tamlaşdı­ran, bütövləşdirın və özünütəşkil edən başlıca ümumi epistemoloji prinsipdir. 

“Sinerji” anlayışı sinergizmdən alınır. Sinerji artıq konkret enerji aspektində sistem­daxili elementlərin harmoniyada və vəhdətdə aktuallaşmasıdır (əyaniləşməsi, potensialın aktuallaşma sayəsində predmetləşməsi, mad­di forma alması, konkret faktora çevrilməsi). 

Deməli, “sinerji” abstrakt olduğu qədər də konkret məzmuna malik heterogen (qey­ri-bircins, fərqli təbiətli, müxtəlif elementlər­dən təşkil olunan sistem-proses və ya şəbəkə) hadisədir. Tədqiq olunan obyektin təbiətin­dən asılı olaraq sinerji müxtəlif formalarda əyaniləşə və ya predmetləşə bilər. Məsələn, fiziki sistemlərdə, bu, kvantların harmoniya­sının predmetləşməsidirsə, bioloji sistemlər­də hüceyrələrin qarşılıqlı əlaqəsinin sintetik effektinin elmi obrazı ola bilər. Sosial-siyasi sistemlərdə isə cəmiyyəti təşkil edən subyekt­lərin fəaliyyətlərinin konkret məqsəd fonunda harmoniyası, bir-biri ilə uzlaşması və ahəng­darlıq yaratmasıdır.

Biz, “sinergizm” və “sinerji” anlayışla­rının ümumi fəlsəfi-sinergetik anlamlarını Azərbaycanda müstəqil milli dövlət quru­culuğu konsepsiyasının konseptual elmi ka­teqorial aparatının anlayışı olaraq “Naxçıvan sinerjisi” ifadəsinə reduksiya (məna və məz­munca konkret mövzuya “köçürürük”) edirik. Mətndəki təhlil göstərəcəkdir ki, bunun ciddi elmi əsasları mövcuddur, yəni belə reduksiya­ya haqqımız vardır. 

b) Milli dövlət quruculuğunun “Naxçıvan sinerjisi” 

Milli müstəqil dövlət quruculuğu kon­sepsiyası çərçivəsində “Naxçıvan sinerjisi” konkret məzmuna malikdir. Onun nəzəri ilə yanaşı, praktiki fəaliyyət aspektləri vardır. Burada öncə, Azərbaycanın bir konkret regi­onunda cəmiyyətin, rəhbərliyin və siyasilə­rin vahid amal uğrunda ümum-Azərbaycan miqyasında fəaliyyətinin otaq bir cəhəti ifadə olunmuşdur. O, naxçıvanlıların (vətəndaş, si­yasətçi, idarəedən, ziyalılar və digər təbəqələ­rin) bütövlükdə Azərbaycanda müstəqil döv­lət qurmaq uğrunda fəaliyyətlərini (sinergetik ifadə etsək: enerjilərini) eyni istiqamət (daha doğrusu, məqsəd) üzrə birləşdirməyi, sintez etməyi, harmoniyasına, ahəngdarlığına nail olmasını ehtiva edir. Bu keyfiyyətdə “milli dövlət quruculuğunun son hədəfi, bütövlükdə, Azərbaycanda müstəqil dövlətin qurulmasın­dan ibarətdir. Bu tezisi təsdiq edən dörd faktı göstərə bilərik (əslində, onlar çoxdur). 

Onlardan biri 1989-cu ildə İranla olan sərhədin xalq tərəfindən sökülməsi idi. Bu, naxçıvanlıların bütün dünyaya əsas məsələnin bütövlükdə Azərbaycanın müstəqil dövlətçi­liyi ilə bağlı olduğu mesajını əməli fəaliyyət vasitəsi ilə göndərməsi idi. Böyük qəhrəman­lıq tariximizin bir fraqmentidir! 

İkinci fakt kimi, 1990-cı ildə məhz Nax­çıvanda Azərbaycan Demokratik Respublika­sının şanlı üçrəngli bayrağının Dövlət Bay­rağı kimi qəbul edilməsini və onun təntənəli surətdə Naxçıvan parlamentinə gətirilməsini göstərə bilərik. Eyni zamanda, Naxçıvan parlamenti Azərbaycan Ali Soveti (o zaman, Azərbaycanın qanunverici orqanı belə adlan­dırılırdı) qarşısında vəsatət qaldırdı ki, Azər­baycan dövləti bu bayrağı rəsmi olaraq Dövlət Bayrağı kimi təsdiq etsin! 

Bayrağın rəsmi olaraq Azərbaycanın bir regionunda, bütövlükdə, Azərbaycanın Döv­lət Bayrağı statusunda qəbul edilməsi olduqca əlamətdar və milli dövlət quruculuğu baxı­mından prinsipial əhəmiyyət daşıyan hadisə idi. Bu, faktiki olaraq Naxçıvan əhalisinin, bütövlükdə, Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi görmək arzusu ilə “nəfəs aldığı”nı ifadə edirdi. 

Siyasi kontekstdə isə bu, Azərbaycan ta­rixində ilk dəfə olaraq bir bölgədə dövlətçili­yin rəmzi kimi qəbul edilən bayrağın, həmin bölgənin özü tərəfindən, bütövlükdə, Azər­baycan qanunverici orqanına müraciət edərək onun rəsmi dövlət bayrağı kimi qəbul edilmə­si məsələsinin qaldırılması olayı idi! 

Burada Naxçıvan əhalisinin iki mühüm si­yasi ismarıcı vardı: onlardan biri Naxçıvanda faktiki olaraq, bütövlükdə, Azərbaycan döv­lətçiliyi uğrunda mübarizənin aparıldığının nümayişi idi. Yəni, söhbət ölkənin bir regi­onundan getmirdi. Digəri isə Naxçıvanda bu fəaliyyəti təşkilatlanmış şəkildə koordinasiya edən, ona yön verən və qarşıya konkret aydın vəzifələr qoyan təşkilatlanma mövcud idi!

Sərhədlərin sökülməsindən sonra məhz ADR-in bayrağının Naxçıvanda qəbul edil­məsi stratejidə hədəfin Bütöv Azərbaycan olacağı mesajı idi. Bu, ümumiyyətlə, Azər­baycanın yerləşdiyi coğrafi-siyasi və geo­siyasi məkanda inqilabi bir hərəkat idi. O, Naxçıvandan başlamışdı, özü də Şimali Azər­baycanda müstəqil dövlət quruculuğunun mo­tivasiyasi kimi həyata keçirilirdi!

Üçüncü fakt. Bütün bunların fonunda 1990-cı ilin yayında Ulu Öndərin Naxçıvana gəlişi çox əhəmiyyətli hadisə kimi görünür. Bu, taleyin xoş sürprizimi idi? Yoxsa, ömrünü Vətəninə həsr etmiş bir böyük siyasi xadimin yenidən fəaliyyətə başlamasının ilk addımı? 

Əslində, bu cür sualların ritorikadan və emosiyaları “yoxlamaq”dan başqa mənası yoxdur. Çünki Heydər Əliyevin fəaliyyəti göstərdi ki, Ulu Öndərin bir siyasətçi və döv­lət xadimi kimi, ən böyük amalı xalqa və döv­lətə xidmət etməkdən ibarətdir. Ümummilli lider bu barədə açıq demişdir. Hətta “əgər müstəqillik yolunda mənə və ailəmə terror belə etsələr, müstəqillik yolundan çəkilmək yoxdur” məzmununda fikrini bəyan etmişdi. Ona görə də 1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçı­van Muxtar Respublikası Ali Məclisində keçi­rilən fövqəladə sessiyada deputatların və iclas zalının qarşısına toplaşan minlərlə insanın təkidi ilə Heydər Əliyevin Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri seçilməsi dönüş nöqtəsi, Azərbaycanda müstəqil dövlət quruculuğuna yeni güc, təkan verilməsi ha­disəsi kimi qəbul edilməlidir. Məsələ ondan ibarət idi ki, həmin mərhələdə həm Naxçıvan muxtar qurum olaraq çətin vəziyyətdə idi, həm də müstəqillik yolunda işləri mükəmməl aparmaq üçün təcrübəli, iradəli, mahir diplo­mat olan bir liderə ehtiyac yaranmışdı. Pro­seslər naxçıvanlıların düzgün seçim etdikləri­ni çox tez bir zamanda göstərdi. 

Ulu Öndər həmin hadisə ilə bağlı demiş­dir: “Bu zamanın, bu dəqiqələrin, bu saatın hökmünü nəzərə almaya bilməzdim… Xalqın bu əhval-ruhiyyəsini, tələblərini nəzərə alaraq bütün məsələləri götür-qoy etdim. Mən öz ta­leyimi xalqa tapşırmışam və xalqın iradəsini, yəqin ki, indi bu müddətdə, bu çətin dövrdə yerinə yetirməliyəm”.

Həmrəylik: “Naxçıvan sinerji”si elementi kimi

Dördüncü fakt. Artıq 1991-ci il dekab­rın 16-da Naxçıvan Ali Məclisi bütün Azər­baycan üçün tarixi əhəmiyyəti olan bir qərar qəbul etdi. Bu, 31 Dekabr Dünya Azərbay­can Türklərinin Həmrəylik və Birlik Günü haqqında qərarı idi. Bu, Ulu Öndərin dəfələrə xalqı və siyasətçiləri birləşməyə səsləyişinin birbaşa məntiqi nəticəsi idi! 31 dekabr tarixi də təsadüfən seçilməmişdi: məhz dekabrın 31-də sərhədlər sökülmüşdü! 

Bununla Heydər Əliyev Azərbaycanın müstəqil dövlət ola bilməsi üçün iki hadisəni üzvi surətdə bir-biri ilə vahid siyasi məntiq daxilində sintez etmişdir: ümumi müstəqil dövlət qurmaq konsepsiyası ilə xalqın prak­tiki fəaliyyətinin nəticələrini birləşdirmişdi! Bu, sinergetik terminlərlə milli dövlət qurucu­luğu konsepsiyasının “Naxçıvan sinerji”sinin mühüm əlamətlərindən biridir! Bu kontekstdə araşdırmaçıların “1991-ci il dekabrın 16-da Naxçıvanda qəbul olunan qərar azərbaycan­çılıq ideologiyasının təbliği və ümumxalq birliyinin təmin edilməsi baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır” fikri tamamilə əsaslıdır. 

Bir qədər də dərindən məsələyə yanaşanda Heydər Əliyevin müstəqil dövlət quruculuğu­nu eksklüziv reallaşdırmaq üçün azərbaycan­çılıq ideologiyasının ilk sınağını Naxçıvanda həyata keçirdiyi fikrini irəli sürə bilərik. Bu, böyük ideoloji addım, tətbiqi baxımdan ye­nilik idi. Çünki Avrasiya məkanında bir regi­onda bütövlükdə ölkə üçün uğurlu ola bilən ideologiyanı konkret hüquqi sənəddə konkret mövzu üzrə hamının qəbul edəcəyi formada ifadə etməyin ikinci nümunəsi yoxdur. Hə­min sənəd əsasında dünya azərbaycanlılarının müstəqil dövlət amalı uğrunda sıx birləşməsi məqsədləri aydın görünürdü. Dünya azərbay­canlılarının həmrəyliyi günü ilə bağlı keçi­rilən qurultaylarda göstərdikləri fövqəladə aktiv fəaliyyət də təsdiq edir ki, Ulu öndərin “həmrəylik” anlayışına verdiyi nəzəri məna və real-praktiki məzmun güclü təsiretmə və birləşdirmə potensialına malikdir. Sosial-si­yasi həmrəylik xilas olmanın əsas təminedici faktorudur. Cəmiyyətin məqsədyönlü birliyi olmasa, kollektiv olaraq qalıcı uğur əldə et­mək mümkün deyildir.

Bundan başqa, həmrəyliyin fəlsəfi-siner­getik anlamı Heydər Əliyevin nümunəsində Azərbacan üçün konkret məzmun kəsb etmiş­dir. Ulu öndər məsələni bu aspektdə aktuallaş­dırmışdır: müstəqilliyə aparan yol həmrəylik­dən keçir, həmrəylik isə konkret olaraq vahid məqsəd uğrunda fəaliyyət birliyini tələb edir! Bu baxımdan, həmrəylik milli dövlət qurucu­luğunun Naxçıvan mərhələsinin sinerjisinin əsas əlamətlərindən biridir! Eyni zamanda, “Naxçıvan sinerji”sinin sonrakı mərhələdə “Azərbaycan sinerjisi”nə çevrilməsinin başlı­ca mexanizmidir! 

Məslənin bu aspektinin təhlilinə keçməz­dən öncə milli dövlət quruculuğunun mühüm bir özəlliyini vurğulayaq. Biz, “Naxçıvan si­nerjisi”nin konkret bir mərhələdəki bir neçə takiki və strateji xarakterli funksiyasını nəzər­də tuturuq.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru