Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri Ceyhun Bayramov və Ararat Mirzoyanın bu il mayın 19-da keçirilmiş Moskva görüşü müstəvisində hər iki Cənubi Qafqaz ölkəsi arasındakı normallaşma prosesi ilə bağlı vurğulanmalı bir sıra məqamlar var.
Əvvəla, ondan başlayaq ki, 44 günlük müharibədən sonra sözügedən prosesdə iki aydın xətt müşahidə edilməkdə idi. Yəni, danışıqların Rusiya və Qərb xətti. Əlavə, son bir ayda ABŞ xəttinin ayrılığı təəssüratı da formalaşdı. İki ildən artıq müddətdə özünü göstərmiş kollektiv Qərb və Rusiya təşəbbüslərinin gözlənilən effekti vermədiyi şəraitdə, düşünmək olardı ki, Vaşinqton məxsusi yanaşma irəli sürmək niyyətindədir.
Lakin Azərbaycan və Ermənistan lidelərinin mayın 14-də Brüsseldə Avropa İttifaqı Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə keçirilmiş görüşü əsnasında okeanın o tayından gələn açıqlamalardan belə nəticə hasil oldu ki, Birləşmiş Ştatlar özünü kollektiv Qərb nizamlanmasının tərkibi kimi görür. Başqa sözlə desək, “Brüssel formatı” “Vaşinqton prosesi”nin davamıdır. Hərçənd, birincinin tarix baxımından daha əvvələ aid olduğu məlumdur.
O da məlumdur ki, ötən il oktyabrın 6-da keçirilmiş Praqa Sammiti sonrası Fransanın tutduğu və Ermənistana da təsir göstərmiş destruktiv mövqe səbəbindən nəinki “Brüssel formatı”, ümumilikdə Qərb tənzimləməsinin perspektivi böyük sual altında idi. Ortada gerçək bir iflas mənzərəsi hökm sürürdü. Bu iflasın nəyə görə aradan qalxdığını da vurğulayacağıq. Çünki, əslində, hər üç formatın eyni anda aktivləşməsinin yalnız bir səbəbi var və yazımızın sonunda həmin səbəbə tam şəkildə aydınlıq gələcək.
***
Əslində, ötən ilin oktyabrından sonra Azərbaycan və Ermənistan rəsmiləri arasında danışıqların aparılmaması, bütövlükdə, adlarını çəkdiyimiz hər bir nizamlama prosesinin iflası, vakuum təəssüratını yaradırdı.
Belə bir məqamda, ümumən, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin nizama salınması ilə bağlı danışıqların intensiv ruhu ilə tərs mütənasibliyin müşahidə edildiyi durumda, ABŞ-da Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin mayın 1-dən 4-dək davam etmiş təmasları Ağ evi ayrı tərəf statusuna qaldırdı. Mövcud kontekstdə Vaşinqtonun Cənubi Qafqaz maraqlarının əlahiddəliyinə dair mülahizələr meydana çıxdı. Bu xüsusda, həmçinin Birləşmiş Ştatlar diplomatiyasının Bakı ilə İrəvan arasında sülh prosesinə daha həssas və səmimi yanaşdığı qənaəti də formalaşdı. Bu qənaət hətta o qədər böyük oldu ki, bəzi siyasilər ABŞ-ın vasitəçiliyini ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Balkan yarımadasında müharibəyə son qoymuş Deyton danışıqları (keçmiş Yuqoslaviya ərazisində 1991–1995-ci illər arası Bosniyada vətəndaş müharibəsi, həmçinin Xorvatiya müharibəsinə son qoyan sazişdir. ABŞ-ın Deyton şəhərində 1995-ci ilin noyabrında razılaşdırıldıqdan sonra 14 dekabr 1995-ci ildə Parisdə bosniyalıların lideri Aliya İzzetbeqoviç, Serbiyanın prezidenti Slobodan Miloşeviç və Xorvatiyanın rəhbəri Franyo Tudcman tərəfindən imzalanmışdır) ilə müqayisə etməyə başladılar.
Əlbəttə, “Vaşinqton prosesi” fayda verdi. Ən azı ona görə ki, həmin vaxtadək donmuş kimi görünən sülh nizamlanması hərəkətə gətirildi. Yeri gəlmişkən, Vaşinqtonda danışıqların getdiyi müddətdə bəzi siyasi analitiklər məlum Deyton təcrübəsinə əsaslanaraq, ABŞ vasitəçiliyinin Avropada sülhün rəsmiləşməsinə vəsilə olacağı düşüncəsinə daldılar. Bu baxımdan Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin mayın 14-də Belçikanın paytaxtında Aİ Şurası rəhbərinin vasitəçiliyi ilə keçmiş görüşündən gözləntilər böyük idi.
Həmin görüşün də sülh yolunda irəliləyiş uğuru ilə başa çatdığını vurğulaya bilərik. Orada tərəflərin bir-birinin ərazi bütövlüklərini tanıdıqlarını ifadə etdikləri məlumdur. Nəzərə alsaq ki, bu ifadəetmədə 86.6 min və 29,8 min kvadratkilometr (Azərbaycan və Ermənistan liderləri bu ərazidə bir-birinin suveren hüquqlarını tanıdıqlarını bəyan etdilər – red.) məntiqi öndə idi. Deməli, mövqelərdə xeyli konkretləşmələr yarandı.
Bununla, “Vaşinqton prosesi” ilə “Brüssel formatı” arasında müəyyən bir bağın mövcudluğu üzə çıxdı. Həmin bağ isə həm də onun təsdiqi idi ki, ABŞ Cənubi Qafqaz tənzimləməsini kollektiv Qərb təşəbbüslərindən ayrı tutmur. Əslində, bu, çox yaxşı haldır. Ona görə ki, indiki məqamda regionumuzun sülh gündəliyinə yanaşmada Birləşmiş Ştatların və “köhnə qitə”nin fikir ayrılıqlarının olmaması, rəqabətin yaşanmaması, ümumi dinamika baxımından faydalıdır.
***
Diqqət yetirək, əgər “Vaşinqton prosesi” çərçivəsindəki dördgünlük danışıqların məntiqi davamı kimi Brüsseldə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşündən sonrakı nəticə kollektiv Qərbin nizamlamaya eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşdığının təsdiqi idisə, düşünmək mümkün idi ki, Moskvada mayın 19-da gedən danışıqlar tam fərqli baxışın ifadə meydanına çevriləcək. Mövcud xüsusda onu da fikirləşmək olardı ki, mayın 25-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında geçəkləşəcək təmas “19 may”ın ruhunu əks etdirəcək və yekunda Rusiya Qərb hesabına “2:2” tarazlığı gətirəcək.
***
Lakin XİN rəhbərlərinin 19 may görüşündən sonrakı açıqlamalar ortaya fərqli mənzərəni çıxartdı. Nədir bu mənzərə?
Məlum oldu ki, Rusiyanın Qərbə Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin nizamlanması xüsusunda yüklənirmiş kimi ritorikası ciddi əhəmiyyət daşımır. Yəni, Cənubi Qafqaz tənzimləməsinə münasibətdə Qərb və Rusiya yaxınlaşması var. Bunu Rusiyanın Xarici işlər naziri Sergey Lavrovun açıqlaması da təsdiqlədi.
Qeyd edək ki, birincisi, indiyədək “Vaşinqton prosesi” və “Brüssel formatı” çərçivəsindəki təmaslarla bağlı Kreml rəsmilərinin qısqanc münasibətlərini görmüşdük. İkincisi isə kollektiv Qərb nizamlamasından fərqli olaraq, Rusiya xətti sülh müqaviləsini çox uzaqda təsəvvürə gətirməsi ilə seçilmişdi. İndi isə Lavrov, Azərbaycan və Ermənistan XİN rəhbərlərinin Moskva danışıqlarını onların Vaşinqtondakı və Brüsseldəki təmaslarının davamı kimi vurğuladı. Bu isə çox vacibdir. Deməli, Moskva duruma, belə demək mümkünsə, sıfır nöqtəli yanaşma məntiqindən uzaqdır. Ən əsası isə Kreml tərəfindən Qərb formatını heçə sayma tendensiyası yoxdur.
***
C.Bayramovla A.Mirzoyanın mayın 19-da keçirilmiş Moskva görüşü əsnasında hələlik Rusiya daha konkret görünür.
Yenidən vurğulayaq ki, Lavrov əvvəllərdə olduğu kimi, sülh müqaviləsinin imzalanmasını çox da uzaqda təsəvvür etmir, onun yekun sazişdən öncə delimitasiya və demarkasiya məsələlərinin həlli formulu isə ilk baxışdan, məntiqi təsir bağışlayır.
Başlıca məqamlardan biri də budur ki, Rusiya XİN rəhbəri daha Qarabağa status məsələsindən danışmır. Deməli, bu məntiqin qəbuledilməzliyi Kreml tərəfindən dərk edilməkdədir. Hərçənd, əvvəlki ritorikanı xatırlasaq, indi də Moskvanın vasitəçilik missiyasına ehtiyatlı yanaşmaq mütləqdir. O cümlədən, hər detalı ayrıca gözdən keçirməyə müstəsna zərurət var.
Çünki Rusiyanın məntiqindəki delimitasiya və demarkasiya məsələləri də kifayət qədər mürəkkəb və manipulyasiyalara açıq mövzulardır. Yəni, Kremlin lokal maraqlarını mövcud kontekstdə ortaya qoyub ümumi mənzərəyə yad ab-hava gətirməsi və bunun Ermənistana da təsir göstərməsi, ölkəni ümumi məcradan yayındırması mümkündür. Eləcə də, regionda kommunikasiyaların açılması, nəqliyyat əlaqələrinin bərpası xüsusunda da fərqli yanaşmaların önə çıxması reallığını diqqətdən kənara qoymaq olmaz. Onu da düşünək ki, nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin bərpasından söz açırıqsa, burada Zəngəzur dəhlizi məsələsi də ön plana çıxacaq və çıxır da. Hər bir halda, Azərbaycan və Ermənistan lidelərinin mayın 25-də Moskvada Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin vasitəçiliyi ilə keçiriləcək görüşü öncəsi, kifayət qədər, nikbin mənzərə var.
***
Həm Azərbaycan–Ermənistan münasibətlərində, həm də bu münasibətlərə baxışda uzlaşma şərtdir. Uzlaşmanı doğuran motivin üzərində dayanaraq, əvvəldə haqqında söz açdığımız səbəbə aydınlıq gətirək.
Bəli, əminliklə deyə bilərik ki, hər iki uzlaşmanın formalaşmasına təsir göstərən mütləq amil Azərbaycanın mövqeyidir. Rəsmi Bakı 44 günlük müharibədə hərbi baxımından bir addım geri atmadığı kimi, müharibədən sonrakı diplomatiya meydanındandan da çəkilmədi. Ölkəmiz Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə daim öz prinsiplərini qorudu, qətiyyət göstərdi, həmişə təzyiq dilində danışmağı bacardı.
Əminliklə onu da demək mümkündür ki, Bakı-İrəvan münasibətlərinin tənzimlənməsindəki hazırkı pozitiv mənzərə həm qeyd etdiyimiz hücum diplomatiyasının, həm də Ermənistana daimi təzyiq xəttinin məhsuludur. Bu təzyiqin nəticəsidir ki, bu gün İrəvanda, necə deyərlər, ara qarışıb, məzhəb itib.
Bu təzyiqin nəticəsidir ki, Qarabağdakı separatçı rejim daxilində çaxnaşma yaşanmaqdadır, oradakı hay töküntüləri, loru dildə desək, bir-birinin ətini yeməklə məşğuldurlar. Başqa yolları yoxdur...
Digər tərəfdən, lap hesab etsək, baş nazir Nikol Paşinyan mövqeyində səmimidir, ancaq onun daxildə yarana biləcək iğtişaşlardan ehtiyatlanıb nala-mıxa vurması yekunda qeyri-səmimi mühit formalaşdırmaqdadır. İndi nəhayət, o da üzərində Azərbaycanın gücü ilə yanaşı, daxildəki təzyiqi hiss etməli və özünə müqavimət hissini aşılamalıdır. Reallıqdan qaçmaq, yayınmaq olmaz. Çəmbər daralıb. Ölümün də əcələ faydası yoxdur.
Nikol Reykyavikdə demokratiyadan danışırdı. İndi Azərbaycanın təzyiqləri fonunda demokratiyasını imtahandan çıxarsın. Laçın yolunda Azərbaycana məxsus sərhəd buraxılış məntəqəsi var, artıq bu məsələ ölkəmizin legitim hüququ kimi qəbul edilir və haqqında söz açan yoxdur. Paşinyan buyursun İrəvanda bununla əlaqədar təzyiqləri də dəf etməklə, demokratiyasına immunitet, impuls gətirsin.
Nəhayət, Nikol, ümumən, Azərbaycanla normallaşma və sülh müqaviləsi xüsusunda qətiyyət göstərsin. Buyursun, xəstə erməni cəmiyyətinin öhdəsindən gəlsin. “Ölmək ölməkdir, xırıldamaq nə deməkdir?”, – deyimini rəhbər tutsun. Nəzərə alsın ki, “ölmək” prinsipsizlikdən yaxşıdır. Axı, hakimiyyət kürsüsündə qərar tapmağın da bir etikası olmalıdır.
***
Mətləbdən yayınmayaraq, sonda bir daha bildirək ki, Azərbaycan və Ermənistan XİN rəhbərlərinin Moskva danışıqları nikbinlik doğurmaqdadır.
Bu ab-hava hər iki ölkə rəhbərlərinin mayın 25-də Rusiyanın paytaxtında keçirəcəkləri görüşün daha konkret nəticələr verəcəyini söyləməyə tutarlı əsas yaradır. Düşünsək ki, Qərb formatındakı razılaşmaların şifahiliyi ənənəsindən fərqli olaraq, Rusiya formatı üçün, bir qayda olaraq, hansısa sənədin imzalanması xarakterikdir, mayın 25-də də nizamlamanın indiki dinamikasına uyğun yazılı anlaşmanın ərsəyə gəlməsini gözləmək mümkündür. Hər bir anlaşmanın ölkəmizin maraq və mənafelərini əks etdirəcəyinə əminik.
Əvəz CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”