Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev mayın 3-də Şuşada ADA Universitetinin təşkilatçılığı ilə keçirilmiş, ümummilli lider Heydər Əliyevin 100 illik yubileyinə həsr olunmuş “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusunda dördüncü beynəlxalq konfransdakı çıxışında başlıca diqqəti Azərbaycan–Ermənistan münasibətlərinin normallaşması prosesinə, sülhün əldə edilməsi perspektivlərinə, ümumən, iki ölkə arasındakı gərginliyin müxtəlif aspektlərinə yönəltdi. Azərbaycan lideri ayrı-ayrı suallara ətraflı cavablarında, həmçinin Cənubi Qafqaz bölgəsindəki mövcud durumun çərçivələrini mükəmməl şəkildə müəyyənləşdirdi, bütövlükdə, gələcəklə bağlı müstəsna əhəmiyyət daşıyan mesajlar verdi.
Dövlətimizin başçısının geniş məzmunlu və dolğun nitqində diqqət yetirilməli ilk məqam Azərbaycanla Ermənistan arasındakı münaqişəli durumun həllini tapmamasının səbəblərinin vurğulanması idi. Cənab İlham Əliyev bu baxımdan yaxın keçmişə ekskurs etdi, Qarabağ konfliktinin və ölkəmizin ərazilərinin illərlə işğalda qalması reallığından söz açdı. Çünki indi də keçmişdəki “təcrübədən” faydalanmaq meyilləri aktualdır. O təcrübədən ki, onun müəllifləri Azərbaycanın suveren torpaqlarının otuz ilə yaxın müddətdə işğalda qalmasına biganə yanaşmışdılar.
Bu yerdə Ermənistanın beyin mərkəzlərinin və siyasi ekspertlərinin yaxın keçmişə nəzərən apardıqları hesablamaları yada salaq. Onlar bildirirdilər ki, nəsillər dəyişdikcə Azərbaycan cəmiyyəti Qarabağı yaddan çıxaracaq, beləliklə, münaqişə həllini tapacaq. Əlbəttə, yanıldılar və yanıldıqlarını ilk dəfə 2016-cı ilin Aprel müharibəsi zamanı etiraf etdilər də. Nəzərə alaq ki, həmin müharibə 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsindəki rüsvayçılığın anonsu idi.
***
Bəli, erməni tərəf haqqında söz açdığımız siyasi, ictimai, ideoloji və psixoloji qənaətə gəlməməli idi. Düşünməməli idi ki, Azərbaycan cəmiyyəti öz qanuni ərazilərindən imtina edəcəkdir. Axı illər ərzində danışıqlar prosesi gedirdi. Rəsmi Bakı həmin prosesdə kifayət qədər dirəniş göstərirdi. Əlbəttə, Ermənistan da mövqeyini əldən verməmək istəyirdi. Yəni, inad edirdi. Buna kor inad demək daha doğrudur. Ən doğrusunu isə cənab İlham Əliyev anlatdı: “Münaqişənin sülh yolu ilə həllini tapa bilməməsinin əsas səbəbi o idi, Ermənistan bunu istəmirdi. Onlar, sadəcə, bu taktikadan istifadə edirlər, prosesi ləngidirlər, bir addım irəli, iki, üç və ya hətta beş addım geriyə atırlar. Onlar vəziyyətin olduğu kimi qalmasını və onu dondurmaq istəyirdilər. Onlar düşünürdülər ki, işğalı legitimləşdirə biləcəklər. Düşünürdülər ki, biz öz ərazi bütövlüyümüzlə bağlı bir kompromisə gedəcəyik. Hesab edirdilər ki, onların beynəlxalq sponsorları həmişə onların yanında olacaq və onlar üçün mübarizə aparacaqlar. Lakin bu, səhv hesablanmış bir addım idi. Onlar yanlış idilər”.
Bəli, keçmişin xatırlanması həm də ona görə zəruridir ki, Ermənistanın hazırkı rəhbərliyi özündən əvvəlki iqtidarın yolu ilə getməyə üstünlük verir. Prezident İlham Əliyev bununla bağlı konkret məqamlara toxunaraq, söhbəti ATƏT-in artıq keçmiş olan Minsk qrupu üzərinə gətirdi. Dövlətimizin başçısı, faktiki olaraq bildirdi ki, uzun müddət bu təsisat İrəvanın manipulyativ gedişlərinin aləti rolunda çıxış edib. Cənab İlham Əliyev belə söyləyərkən, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın və onun administrasiyasının eyni yolla getmək cəhdlərinin mövcudluğunu qabardır. Bir halda ki, ATƏT-in Minsk qrupu vaxt uzatmaq üçün manipulyasiya aləti olub, indi nə üçün onun “xidmətlərindən” yararlanılmasın? Hər halda, İrəvanın 44 günlük müharibədən sonrakı status-kvonu saxlamaq naminə belə bir niyyət güddüyü tam aydındır.
Təbii ki, Ermənistan hakimiyyəti hazırkı status-kvonun Azərbaycan tərəfindən yaradıldığını unudur. Yəni, ölkəmiz özünün yaratmadığı status-kvonu müharibə gedişində dəyişməyi bacarıbsa, heç şübhəsiz, öz yaratdığı durumun perspektivsiz nəticələrinə də müdaxilə imkanlarına malikdir. Dövlətimizin başçısının söylədiklərinə diqqət yetirək: “1992-ci ildən 2020-ci ilədək heç bir nəticə əldə etmədi. Nəticə faktiki olaraq neqativ idi. Çünki işğal dövründə qondarma danışıqların sonunda biz aydın başa düşdük ki, Minsk qrupunun həmsədrləri, sadəcə olaraq, vəziyyəti dəyişməz olaraq saxlamaq, başqa sözlə, status-kvonu saxlamaq istəyirdilər ki, bu da onlar və Ermənistan üçün rahat idi. Lakin bizim üçün rahat deyildi. Ona görə də biz status-kvonu dəyişdik. Onlar planlaşdırırdılar ki, səylərini birləşdirib Azərbaycanı inandırsınlar ki, Minsk qrupu müəyyən formada fəaliyyətini davam etdirməlidir. Bunun necə olacağını soruşanda mən dedim ki, biz adəti üzrə fəaliyyət göstərmək üçün heç bir imkan görmürük, bu, başa çatıb, keçmiş Minsk qrupunun həmsədr ölkələri kömək etmək istəyirlərsə, Ermənistanla Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşmasına yardım edə bilərlər. Mən söylədim ki, Qarabağ münaqişəsi həll olunub, “Madrid prinsipləri” adlandırılan prinsiplərin böyük əksəriyyəti Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilib. Ona görə də, əgər siz kömək etmək istəyirsinizsə, əsas diqqəti sülh razılaşması üzərində cəmləşdirin və Ermənistanı konstruktiv olmağa inandırın”.
***
Bəs, Ermənistan konstruktiv olmağa cəhd göstərirmi? Əlbəttə, 44 günlük müharibədən sonra biz konstruktivliyin yalnız çox kiçik fraqmentlərini görmüşük ki, bunlar isə böyük məsələlərdən yayınmaq görüntüsü formalaşdırmaq məramına hesablanmışdı. Yəni, İrəvan beynəlxalq ictimaiyyətə göstərib ki, baxın, biz hansısa məsələ ilə razıyıq. Əslində isə geniş anlamda götürsək, heç bir razılıq olmayıb. Sualımız həm də hazırda Azərbaycanın və Ermənistanın xarici işlər nazirlərinin ABŞ-da davam edən danışıqlarına nəzərəndir. Danışıqlar nəticə verəcəkmi?
Əlbəttə, beynəlxalq ictimaiyyət, maraqlı tərəflər bu danışıqlardan sülhün “yol xəritəsi”ni gözləyirlər. Mövcud istiqamətdə bəyanatlar, müəyyən pozitiv fikirlər də regional ictimai rəyə sızmaqdadır. Hərçənd, demək olmaz ki, Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyətlərindən hansı daha çox nikbinliyə köklənib. Məsələn, biz qarşı tərəfdə pozitiv ab-hava görmürük. Üstəlik, rəsmi İrəvanın daxildəki dağıdıcı, şovinist və revanşist ictimai rəyin gerçək əsirinə çevrildiyinin şahidiyik. İnanmırıq ki, erməni iqtidarı xəstə təmayüllərə qarşı çıxacaq gücdədir. Hazırda Ermənistan cəmiyyətindəki vəziyyət sirkənin öz qabını çatlatması effekti kimi bir şeydir. Elə buna görə də Vaşinqton prosesinə yanaşmada bir o qədər gözləntimiz yoxdur.
Prezident İlham Əliyev isə çıxışında daha konkretdir və fikrini faktoloji şəkildə bildirir. Daha doğrusu, bizim nikbinliyimizə əsas verməyən amillərin İrəvan siyasətinə təsirinin doğurduğu hazırkı reallığı açıqlayır. Hərçənd, dövlətimizin başçısının nikbinliyə köklənməyən deyimində müəyyən müsbət ehtimallar da özünü göstərməkdədir. “Nikbinliyim, qeyd etdiyim kimi, bir neçə gün əvvəl aldığımız şərhlərə görə azdır. 40 gündən çox gözləyəndən sonra biz gördük ki, demək olar, şərhlərin 95 faizi əvvəlkilərin eynidir. Yenidən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü sual altına almaq cəhdləri, yenidən Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh razılaşmasına hansısa yollarla qondarma “Dağlıq Qarabağ”ı daxil etmək cəhdləri, yenidən bizim terrorizm, ekstremizm, radikalizm və separatizmə qarşı birgə mübarizəyə dair təklifimizi rədd etmək cəhdləri, hamısı qaldı, yalnız separatizmin üstündən Ermənistan xətt çəkdi. Bu, o deməkdir ki, onlar yenidən Azərbaycanda separatizmə rəvac verəcəklər. Bu, bizim nikbinliyimizi azaltdı. Amma yenə də baxarıq, çünki danışıqların bu raundu əvvəlkindən fərqlidir. Artıq bir neçə gün davam edib və ola bilsin ki, daha bir neçə gün davam edəcək. Bizim fikrimiz ondan ibarət idi ki, onlar müəyyən nəticələrə gəlməlidirlər, əks halda bu, böyük məyusluq olar. Eyni zamanda, düşünürəm ki, razılığa gəlmək üçün ən yaxşı yol Azərbaycanla Ermənistan arasında, heç bir vasitəçi, köməkçi və ya pozucu olmadan birbaşa danışıqlardır”.
Bəli, Azərbaycan Prezidentinin də bildirdiyi kimi, Vaşinqton danışıqlarında nəticələr əldə edilməməsi məyusluğa səbəb olacaq. Yuxarıda məyusluq ehtimalını aktuallaşdıran səbəblərdən söz açdıq. Əslində, dövlətimizin başçısı indiyədək baş vermiş uğursuzluqların səbəblərinə də aydınlıq gətirir. Nəzərə alaq ki, ölkəmizin lideri çıxışında erməni hakim siyasi isteblişment səhvlərindən də söz açır. Həmin səhvlərdən biri üzərində dayanmağı vacib sayırıq. Söhbət beynəlxalq sponsorlara arxalanmaqdan gedir.
***
Biz iki ildən artıqdır görürük ki, Ermənistan dövləti, necə deyərlər, köhnə şakərindədir. Nəinki ölkənin rəsmiləri, eləcə də siyasi dairələri kimlərinsə onları himayəyə götürəcəyinə ümid bəsləyirlər. Buna görə kompromisə gəlməkdən uzaqdırlar. İnanırlar ki, nə isə dəyişəcək və həmin dəyişikliyin fonunda itirilmişlərin bərpası şansı yaranacaqdır. Deməli, İrəvan özünün işğalçı mahiyyətindən uzaq durmur, revanşist və şovinist baxışlar isə bu mahiyyəti bir qədər də körükləyir.
Ancaq bunlar faydasızdır. Xamxəyallar isə yolverilməzdir. Yeri gəlmişkən, bu günlərdə erməni politoloqlardan biri Fransanın xarici işlər naziri Ketrin Kolonnanın İrəvanda səsləndirdiyi sərsəm fikirlərə münasibət bildirərkən, Parisin erməni təəssübkeşliyinin ziyanlı tərəflərinə toxunmuş və bildirmişdi ki, Fransanın bəyanatları Ermənistan hakimiyyətinin illüziyalara qapılmasını şərtləndirir. Bu isə çox təhlükəlidir.
Deməli, Paşinyan adiministrasiyasının geniş düşünməsinə ehtiyac var. Geniş düşünmək həm də qlobal əhəmiyyət daşıyan reallıqları nəzərə almaq bacarığıdır. Ermənistanın hakim siyasi dairələri, bütövlükdə, erməni xalqının mənafeyinə, onun gələcəyinə dair planlar qururlarsa, həmin reallıqlarla hesablaşmalıdırlar. Dövlətimizin başçısının təbirincə desək, geosiyasi dəyişikliklərin problem yox, imkanlar yaratmasını düşünməli, düzgün strategiya müəyyənləşdirməli, vəziyyəti dürüst təhlil etməli, prinsipial siyasət yürütməlidirlər: “Çünki əgər ölkələr manevr etməyə başlasalar, məsələn, bizim hazırda Ermənistanda şahidi olduqlarımız kimi, bu, manevr etmək cəhdidir, iki stulda deyil, düşünürəm ki, minimum 4 stulda oturmaq cəhdidir. Bu isə mümkün deyil. Azərbaycana gəlincə, istər regional inkişafla bağlı siyasətimiz olsun, istər beynəlxalq məsələlərlə bağlı, ölkələrin ərazi bütövlüyü ilə bağlı siyasətimiz olsun, tamamilə aydındır, hazırkı vəziyyətin maraqlarından tamamilə kənardır. Zənnimcə, Azərbaycan geosiyasi dəyişikliklər nəticəsində daha güclü olacaq”.
***
Məlumdur ki, lap əvvəl Azərbaycan-Ermənistan normallaşmasının Rusiya xətti mövcud idi. 44 günlük müharibədən sonrakı, təxminən, bir ilə yaxın müddətdə bu xətt aktivliyini saxlayırdı. Lakin Rusiyanın Ermənistanı yenidən öz orbitinə qaytarmaq yönümlü tərəfkeşliyindən sonra vəziyyət mürəkkəbləşdi. Nəticədə kollektiv Qərb vasitəçiliyi formalaşdı ki, bunu öz üzərinə Avropa İttifaqı götürdü. Mövcud təmayül isə 2022-ci ilin sonlarına doğru Fransanın ermənipərəstliyi səbəbindən faydasız aqibət ilə üzləşdi. Belədə təşəbbüsə yiyələnən tərəf ABŞ oldu. Birləşmiş Ştatlar nizamlama prosesinə, özünü kollektiv Qərbdən ayıraraq, qoşuldu.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev indiyədək verdiyi müsahibələrdə, çıxışlarda nizamlama prosesinin qeyd etdiyimiz maraqlar kontekstindəki təhlilini kifayət qədər əhatəli verib. Dövlətimizin başçısı “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusundakı beynəlxalq konfransda sualları cavablandırarkən də vurğuladığımız məqama toxundu. Toxundu və eyni zamanda, indiyədək aparılmış danışıqların ayrı-ayrı seqmentinə müfəssəl aydınlıq gətirdi. Cənab İlham Əliyevin gəldiyi nəticə də var ki, bunu onun indi diqqətə çatdıracağımız fikirlərinin son üç cümləsində görmək mümkündür: “Əgər bu ölkələrin hansısa, mən sözsüz ki, ABŞ və Rusiyanı nəzərdə tuturam, çünki Fransa birtərəfli qaydada ermənipərəst mövqe tutandan sonra o, faktiki olaraq özünü istənilən növ vasitəçilikdən məhrum etdi. Bu, açıq-aşkardır.
Yeri gəlmişkən, söhbət təkcə Qarabağda separatizmin qondarma şəkildə tanınmasından getmir, həm də BMT-də, Frankofoniyada, digər formatlarda çox açıq anti-Azərbaycan bəyanatlar, davranışlar, siyasətçilərin açıq bəyanatları Fransanı vasitəçilikdən təcrid etdi, çünki vasitəçi olmaq, ən azı, özünü neytral kimi göstərməkdir. Əgər siz qəlbən neytral deyilsinizsə, ən azı özünüzü neytral kimi göstərməlisiniz. Onlar bunu belə etməyə çalışmalıdılar. Hazırda biz ABŞ, Rusiya tərəfindən bu səyləri görürük. Siz ola bilsin bilirsiniz ki, iki ölkə – Ermənistan və Azərbaycan nazirləri arasında danışıqların növbəti raundunun bu ay Rusiyada keçirilməsi nəzərdə tutulub. Avropa formatı var ki, Prezident Şarl Mişel ölkə liderləri səviyyəsində bir neçə dəfə görüş təşkil edib. Beləliklə, düşünürəm ki, bu, davam etdirilə bilər, lakin yenə də zənnimcə, iki ölkə arasında birbaşa danışıqlar daha səmərəli, faydalı olar. Düşünürəm ki, biz bu istiqamətdə getməliyik. Əlbəttə ki, əgər Ermənistan bunu etməyə hazır olsa”.
***
Prezidentin məlum toplantıdakı fikirlərində iki bir-biri ilə əlaqəli məqam da var. Həmin məqamlarda Vaşinqton prosesinin səmərəli olmaması məntiqinə köklənməklə, regionun gələcək perspektivləri vurğulanır. Əlbəttə, burada təkcə ABŞ vasitəçiliyinin mümkün uğursuzluğu əsas götürülmür. Ümumən, Ermənistanın sülhdən yayınmağının doğuracağı regional durumun üzərinə gəlinir. Azərbaycan Prezidenti danışıqlardakı effektivsizliyin, yəni, İrəvanın konstruktiv mövqe tutmamasının ölkəmizin planlarına hansısa mənfi təsir göstərməyəcəyini vurğulayır. Ancaq məlumdur ki, Ermənistan tutacağı qeyri-düzgün yolun nəticəsində şanslardan məhrum olacaqdır. Bu isə yalnız İrəvanın düşəcəyi xoşagəlməz situasiya deyil.
Diqqət yetirək. 2018-ci il inqilabından sonra Ermənistanın Rusiya yönümü Qərb yönümü ilə əvəzləndi. Başqa sözlə desək, Qərb İrəvanı Moskvanın əlindən aldı. Təbiidir ki, həmin prosesdə başlıca rolu Ermənistan ictimai rəyinin anti-Rusiya köklənişi oynadı. Yəni, erməni xalqı, sıravi vətəndaşlar gördülər ki, ölkəni himayəyə götürdüyünü göstərən Moskva onların yaşayışları üçün heç nə etmir. Deməli, indi Qərb nə isə etməlidir. Bəs, hansı yolla? Xaricdən gələcək daimi qrantlarlamı?
Ermənistanın təbii sərvəti yoxdursa, prinsip etibarilə bir çıxış yolu qalır ki, o da tranzit ölkəsinə çevrilməkdir. Əlbəttə, o, indi də tranzit əhəmiyyəti daşımaqdadır. Ancaq illər ərzində də belə olub və bu status ermənilərə Rusiya asılılğından qurtarmağa, müstəqil şəkildə yüksək gəlir əldə etməyə imkan yaratmayıb. Nəzərə alaq ki, Ermənistanın turizm potensialını artırmaq üçün də təminatlı maliyyə lazımdır. Bunlar olmadıqda və sülhə gəlməməsi səbəbindən, ən əsası isə Azərbaycan tərəfindən təcrid durumunda qalacağı üçün ölkədə yenidən Rusiya təsirinin üstün mövqeyə yiyələnməsi mümkündür. Qərbdə bunu çox gözəl anlayırlar.
Xaricdə onu da yaxşı dərk edirlər ki, Qərbpərəst Paşinyan rejimini saxlamaq üçün, açıq desək, pul çatdırmaq mümkün olmayacaq, onun özünün pul qazanmasına şərait yaranmalıdır. Şərait isə Zəngəzur dəhlizi ideyasının reallaşması ilə yetişməlidir. O ideya ki, “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin və ya Şimal-Cənub dəhlizinin tərkib hissəsi ola bilər. “Ermənistan ərazisindən keçən 40 kilometrdən bir az artıq olan dəmir yolu xətti inşa edilsə, bu, beynəlxalq layihə olacaq. Ermənistan bu layihə qarşısında süni maneələr yaradacaqsa, onlar bundan yalnız uduzacaqlar. Çünki bu gün bizim Gürcüstan, Türkiyə və Rusiya vasitəsilə Qara dəniz limanlarına çıxışımız var, digər tərəfdən İran ərazisindən də istifadə edilir. Ermənistanın isə belə fiziki bağlantıları yoxdur”, – deyə dövlətimizin başçısı prinsiplərini, eyni zamanda, şərtlərini açıqlayır. Bu açıqlanma isə həm də İrəvanın təcrid durumunda saxlanılacağının daha konkret mesajıdır.
Yada salaq ki, Azərbaycan dövləti vaxtilə torpaqlarımızın işğalına görə Ermənistanı Bakı-Tbilisi-Ceyhan və digər nəhəng regional layihələrdən kənarda qoymuşdu. İrəvan sülhə gəlməsə, eyni kurs davam edəcək. Deməli, sıravi erməninin Qərbpərəst Paşinyan iqtidarını hakimiyyətə gətirərkən ona bəslədiyi gözlənti də sıradan çıxacaq. Nəticə etibarilə, proseslər Ermənistanı yenidən Rusiyanın qucağına atacaqdır.
***
Görünür, indiki məqamda vurğuladığımız məsələyə həssas yanaşan ancaq ABŞ-dır. Rəsmi Vaşinqton məhz buna görə özünün imkanlarını tam surətdə səfərbər edib ki, İrəvan danışıqlar masasına əyləşsin və masada konkret müsbət nəticələr əldə olunsun. Deməli, Prezident İlham Əliyev konfransdakı çıxışında əbəs yerə bildirmir ki, Paşinyan administrasiyası konstruktiv olmasa, Azərbaycan diplomatik tədbirlərdən başqa hər hansı digər tədbirlərə əl atmayacaq. Dövlətimizin başçısı bir qədər əvvəl haqqında söz açdığımız məqama, dəqiq ifadə etsək, İrəvanın təcridinin davamlılığına təfsilatı ilə aydınlıq gətirir.
Təxminən belə: Ermənistanın sahibi kimdirsə, onun gələcəyini də o düşünsün: “Bu qədəri bizə bəsdir. Buna görə, sadəcə, sülh olmayacaq, kommunikasiyalar açılmayacaq. Onlar yenə də təcrid olunacaqlar və onlar bu yeni geosiyasi konfiqurasiyada özlərinə yer tapmalı olacaqlar. Çünki bütün geosiyasi vəziyyət, - söhbət təkcə regiondan deyil, qlobal vəziyyətdən gedir, - dəyişib. Bizim orada öz yerimiz var. Bu yer çox sabitdir və getdikcə daha da möhkəmlənir. Lakin onlar üçün bu, böyük çağırış olacaqdır. Ümid edirəm ki, Vaşinqton danışıqları hətta nəticə verməsə belə, biz tərəqqinin əlamətlərini görə biləcəyik”.
Sonda onu da deyək ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin “Böyük Avrasiya geosiyasətinin formalaşması: keçmişdən bu günə və gələcəyə” mövzusunda dördüncü beynəlxalq konfransda Bakı-İrəvan münasibətləri və sülh prosesi ilə bağlı səsləndirdiyi fikirlər, əslində, Ermənistan üçün növbəti xəbərdarlıqdır. Bu fikirlər, həmçinin, tipik erməni xəstəliyinin və avantürisminin İrəvanı nələrdən məhrum duruma düşürəcəyinin ətraflı izahıdır. Artıq nəticə çıxarmaq növbəsi isə təkcə Ermənistanın deyil, bütövlükdə Qərbindir. Üstəlik, Qərb onu da nəzərə almalıdır ki, Paşinyan hakimiyyətinin bundan sonrakı qeyri-ordinar hərəkətləri və şıltaqlığı fonunda “dəmir yumruq” da yerində olacaqdır.
Əvəz CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”