Bu on ildə bizim ən böyük nailiyyətlərimizdən biri də Azərbaycan dövlət dilinin, ana dilinin hakim olmasıdır. Biz bütün dünyaya nümayiş etdiririk ki, dünyada Azərbaycan xalqı var, Azərbaycan milləti var, Azərbaycan dili var.

(Ulu öndər Heydər Əliyevin müstəqilliyimizin 10-cu ildönümünə həsr olunmuş mərasimdəki nitqindən)

Bu gün hansısa ziyalımızın Azərbaycan dilində danışması çox da çətin deyil. Çünki dövlət başçımız BMT tribunasından bu dildə danışır. Ancaq 1978-ci ildə – adi mənzil-kommunal idarəsində də başqa dildə danışıldığı dövrdə Azərbaycan Konstitusiyasına “xalqımızın dövlət dili Azərbaycan dilidir” fikirlərinin ifadə olunması təkcə çətin yox, həm də çox riskli bir məsələ idi. Ancaq ulu öndər Heydər Əliyev həmin çətinliyin öhdəsindən gəlmişdi. Həm də 1978-ci il Konstitusiyasında yenilik təkcə dil məsələsi deyildi. 

Tanrı elə qismət edib ki, Azərbaycan tarixində iki Konstitusiya xalqın, mət­buatın və elmi ictimaiyyətin yaddaşın­da “Heydər Əliyev Konstitusiyası” kimi qalmışdır. Bunlardan birincisi 1978-ci il Konstitusiyası idi ki, orada Heydər Əliyev Kremlin çox ciddi təzyiqlərinə baxmaya­raq, Azərbaycan SSR-də dövlət dilinin Azərbaycan dili olduğunu sübut edən müddəanın yazılmasına nail olmuşdu. İkinci Konstitusiya isə 1995-ci il Konstitu­siyasıdır ki, bu Əsas Qanun da bilavasitə ulu öndərimizin şəxsi təşəbbüsü və işti­rakı ilə hazırlandığına, çoxsaylı xarici və daxili maneələrin dəf edilməsindən sonra qətiyyətlə qəbul edildiyinə görə insanlar arasında “Heydər Əliyev Konstitusiyası” kimi tanınır.

XX əsrin 60-cı illərinin sonlarında kommunizm cəmiyyətinə sürətli keçid ideyası tədricən iflasa uğramış, 70-ci il­lərin əvvəllərində inkişaf etmiş sosializm cəmiyyəti üçün Əsas Qanunun işlənib hazırlanması zərurəti ortaya çıxmış­dı. Uzunmüddətli müzakirələrdən son­ra – 1977-ci il oktyabrın 7-də SSRİ-nin üçüncü Konstitusiyası, 1978-ci il aprelin 21-də isə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin növbədənkənar yeddinci sessiyasında respublikamızın sayca dördüncü Kons­titusiyası qəbul edilmişdi. 11 bölmə, 22 fəsil və 185 maddədən ibarət bu Əsas Qanunun özündən əvvəlki konstitusiya­lardan bir sıra prinsipial fərqləri var idi. İlk dəfə idi ki, Konstitusiyada insanların sağlamlığının mühafizəsi hüququ, mənzil hüququ, mədəniyyət nailiyyətlərindən is­tifadə etmək hüququ, ən başlıcası, yara­dıcılıq azadlığı təsbit edilirdi. 

Özündən əvvəlki Əsas Qanundan fərqli olaraq, 1978-ci il Konstitusiyasında təkcə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin de­yil, Ali Sovetin Rəyasət Heyətinin, Nazir­lər Sovetinin, eləcə də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Sovetinin, Respublika Ali Məhkəməsinin də qanunvericilik hüququ təsbit edilirdi. Ən mühüm məqam isə ana dilimizlə bağlı idi. Bu, danılmaz faktdır ki, Konstitusiyada Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi qəbul edilməsi, qorunması və in­kişafı ümummilli lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır.

O qədər də uzaq tarix olmadığına görə, hamı xatırlayır ki, 70-ci illərin orta­larından başlayaraq, SSRİ-ni təşkil edən respublikaların ictimai-siyasi həyatında dil məsələsi yenidən gündəmə gətiril­mişdi. Dil məsələsini qabardanlar Sibirə sürgün olunurdu. Hətta milli respublikala­rın rəhbərləri də ana dili məsələsini gün­dəmə gətirməkdə aciz idilər. Bütün bunla­ra baxmayaraq, o vaxt Heydər Əliyev dil məsələsində öz mövqeyini çox cəsarətlə, qətiyyətlə bildirmişdir. Böyük tarixi şəx­siyyət SSRİ Konstitusiyası haqqında da­nışarkən öz nitqində xüsusi olaraq vur­ğulamışdır ki, Konstitusiya vətəndaşlara təhsil hüququ vermişdir. Bu hüquq ana dilində oxumaq imkanı ilə təmin olunur. Bu, əslində ana dilinin dövlət dili statusu­nu qorumaq məqsədi daşıyırdı. 

Təbii ki, o dövrdə əhalinin iştirakı ilə keçirilən müzakirələr formal xarakter daşısa da milli ruhlu ziyalılar layihəyə Azərbaycan dilinin salınmamasına görə, narazılıqlarını bildirirdilər. Yenə də res­publikamızın rəhbəri Heydər Əliyev həyatını riskə qoyaraq, Konstitusiya la­yihəsinə Azərbaycan dilinin dövlət dili olması barədə maddə salınmasını israr edirdi. Lakin Moskvadakı rəhbər xadim­lər müxtəlif bəhanələr gətirərək, bunun qarşısını alırdılar. Xalqını, millətini böyük məhəbbətlə sevən ulu öndər isə ina­dından əl çəkmirdi. Ulu öndər yaranmış ağır vəziyyətdə SSRİ-nin o vaxtkı rəhbə­ri Leonid Brejnevlə danışdıqdan sonra Azərbaycan dilinin dövlət dili statusunun Konstitusiyaya salınması məsələsini, nəhayət, birdəfəlik həll edir. Ümumxalq müzakirəsinə verilmiş Azərbaycan Res­publikası Konstitusiya layihəsinin 73-cü maddəsinə belə bir fikir yer aldı: “Azər­baycan Sovet Sosialist Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”. 

Nəticədə Azərbaycan Konstitusiyası böyük tarixi şəxsiyyət Heydər Əliyevin təklif etdiyi şəkildə qəbul olundu və Azər­baycan dili dövlət dili statusu aldı. Ulu öndər bununla gələcək müstəqil dövlətçi­liyin milli atributlarından birini məharətlə qorudu.

Azərbaycanın 1978-ci il Konstitu­siyasındakı əsas yeniliklərdən biri də DQMV-nin dövlət hakimiyyəti və idarə orqanlarının statusunun 1937-ci il Kons­titusiyasında olduğu kimi, ayrıca fəsildə deyil, Azərbaycan SSR-də yerli dövlət hakimiyyəti və idarə orqanlarının tərkibin­də əks etdirilməsi idi. Yəni Heydər Əliyev DQMV-yə 1937-ci ildə verilmiş statusla­rın respublika rəhbərliyinə qaytarılmasını tələb etmiş və buna nail olmuşdu. 

İttifaq MİRZƏBƏYLİ, “Xalq qəzeti”