Ruben Vardanyanın Qarabağdakı separatçı rejimdə tutduğu “dövlət naziri” postundan uzaqlaşdırılmasından sonra onun nə edəcəyi ilə bağlı mülahizələr artmaqdadır. Bəzi siyasi ekspertlərin fikrincə, Ruben yenə Qarabağda qalacaq və aktiv müxalifətə keçəcək. Siyasi təhlilçilərin digər qrupu isə bu qənaətdədir ki, Vardanyan Ermənistana yollanıb, orada partiya yaradacaq və hakimiyyətə gəlməyə çalışacaq. Əslində, hər iki gedişatı mümkün saymaq olar. 

Əvvəlcə, birinci üzərində dayanaq. Hesab edək ki, Vardanyan Qarabağda qalacaq və bölgənin müxalifət kimi təq­dim edilən çürük əks-qütbünü təmərküz­ləşdirməyə çalışacaq. Lap düşünək ki, o, dünyanın müxtəlif yerlərində, o cüm­lədən, Rusiyada qazandığı çirkli pulları bu yolda xərcləyəcək. Hər bir halda uğur qazanacağı mümkün görünmür. Nəyəsə nail ola bilsəydi, “dövlət naziri” kimi bunu edərdi. Axı, administrativ “səlahiyyətlə­rindən” istifadə ona üstünlük verirdi. 

Digər tərəfdən, Vardanyanın uğur qazanmayacağı əvvəldən bəlli idi. Onun barəsindəki “ölüm hökmü” ayağını böl­gəyə qoyanda çıxarıldı. Azərbaycan Ru­benin gəlişini Qarabağda separatçılıq üçün yeni dalğa kimi qiymətləndirdi və dərhal siyasi təzyiqi gücləndirdi. Yəni, prinsip etibarilə, ölkəmiz kimliyindən və tutacağı mövqedən asılı olmayaraq, Qarabağda ərazi bütövlüyümüzə təhdid anlamı verən istənilən meyli, necə deyər­lər, süngü ilə qarşılayacağını ortaya qoy­du və obrazlı desək, Ruben Qarabağa gələr-gəlməz, həmin süngüyə keçdi. 

Çox güman ki, Vardanyanı Qarabağa göndərənlər Bakının onun varlığına loyal yanaşacağı ehtimalını əsas tutmuşdular. Hesab etmişdilər ki, Ruben gələcək, yerli “hakimiyyəti” sıradan çıxaracaq. Azər­baycan isə bölgədəki separatçılığın Ru­siya maraqları üzərindəki oyununu sakit qarşılayacaq. Yəqin, Bakının “ənənəvi separatçılarla” deyil, məhz Vardanyanla danışıqlara gedəcəyinə ümid bəsləmiş­dilər. Hər halda, ikincinin açıqlamaların­dan Azərbaycanın onu tərəf kimi qəbul edəcəyini gözləməsi duyulurdu. Lakin, bu, baş vermədi. Başqa sözlə desək, Qarabağın statusu ilə bağlı danışıqları qeyri-müəyyən vaxta saxlamaq istəkləri iflasa uğradı...

Sonrakı müddətdə isə Vardanyan, sadəcə olaraq, nə edəcəyini bilmədi. Onun başqa yolu yox idi. Açıq oynadı, Qarabağdakı separatçı rejimin təmsilçilə­rindən də artıq aqressiv davrandı. Ru­ben, necə deyərlər, Roma papasından daha artıq katolik olmağa çalışdı. Elə bu ritorika onun ərazidən, ümumən oradakı ermənilərin durumundan məlumatsızlığı­nı ortaya qoydu. 

Məsələn, köhnə havalara köklənmiş Vardanyan anlaya bilmədi ki, 44 günlük müharibədəki məğlubiyyət yerlilərdə bö­yük ümidsizlik yaradıb. O, depressiv du­rumun aradan qalxması şanslarının öldü­yünü nəzərə almadı. Guya iş görürmüş kimi, sərt fikirlərə üstünlük verdi, nəticədə vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Kənar­dakılar adamın siyasi cəhətdən naşılığını sezdilər. Yekunda Vardanyanın özünə tərəfdar yığmaq cəhdləri də boşa çıxdı. 

Bunlara rəğmən, Rubenin Qarabağda fərdi siyasi karyera baxımından, kifayət qədər, uzun məsafə qət etdiyini söyləyə bilərik. Adam həmin vaxtadək biznesdə olmuş, müxtəlif saxtakarlıqlarda iştirak etmişdi. Belə bir mənfi reputasiyaya ma­lik şəxs üçün qondarma da olsa, hansısa idarəçilik formasında vəzifə tutmaq adi məsələ sayıla bilməzdi... 

***

Qarabağdan fərqli olaraq, Ermənis­tan anti-Azərbaycan, anti-türk aqressiv ritorikasının “çiçəklənməsi” üçün kifayət qədər münbit yerdir. Nəzərə alaq ki, Ru­ben başqa cür hakimiyyətə iddialı ola bilməz. Çünki Ermənistanın oturuşmuş Qərb yönümü artıq var. Bu cinah iqtidar­dadır. Yerdə qalır anti-iqtidar cəbhəsini cəmləşdirmək, habelə, ölkədəki digər siyasi-ideoloji elementləri oraya qatmaq.

Bəli, Ermənistanın özündə Rubenin pul gücünə ələ ala biləcəyi daha böyük kütlə var. Üstəlik, o kütlənin müəyyən seqmenti ideoloji baxımdan “hazırlıqlı­dır”, baş nazir Nikol Paşinyanın iqtida­rından ciddi şəkildə narazıdır, nisbətən təşkilatlanmış struktura malikdir, ən əsa­sı bu qütbün əlində ictimai həyatın me­dia seqmenti cəmləşib. Söhbət ruspərəst mediadan gedir... 

***

Vardanyan bundan sonra uğur qa­zana bilərmi? Suala cavab verərkən, iki məqamın üzərində dayanaq. Birinci məqama aydınlıq gətirmək üçün onun Qarabağa hansı missiya ilə göndərildi­yinə diqqət yetirək. Ruben bölgəyə se­paratçılığın Rusiya cinahını aktivləşdir­mək, həmin cinahı İrəvanın təsirindən qurtarmaq üçün gəlmişdi. Bir qədər də geniş yanaşsaq, ərazidə, belə demək mümkünsə, mikro Ermənistan qurmağı düşünürdü. Məhz belə bir Ermənistanın qərarlaşması nəyə lazım idi? 

2018-ci il inqilabından sonra Ermənis­tanda Rusiyanın mövqeyi sarsıldı. Mos­kva nə qədər cəhd göstərsə də, bunun qarşısını ala bilmədi. Hətta, 44 günlük müharibə zamanı Kremlin İrəvanı Bakı ilə baş-başa buraxıb birincinin üzləşdiyi rüs­vayçılıq səhnəsinə seyriçiliyi də Paşinya­nın komandasına dərs olmadı. Əksinə, erməni baş nazir durumu Rusiyanın ölkə­si üçün səmərəsizliyi məntiqinə çevirdi. Nəinki çevirdi, eyni zamanda, 2021-ci ilin parlament seçkilərində də qələbə qazan­maqla, Moskvaya bir növ meydan oxudu. 

Ardınca baş verən proseslər isə göstərdi ki, Ermənistan hakimiyyəti daxildəki ruspərəst ovqatı əzməklə məş­ğuldur. Paşinyan özündən əvvəlkiləri korrupsiyada, rüşvətdə, dövlət əmlakını talamaqda ittiham edərək, onların ictimai nüfuzunu bir qədər də zədələdi. Bu, az­mış kimi, bölgəyə Qərb təsirini gətirmək yolu tutdu. 

Ermənistan cəbhəsində uğur qazan­mağın mümkünsüzlüyünü anlayan Ru­siya isə Qarabağ üzərinə köklənməyə üstünlük verdi. Vardanyan, məhz, həmin köklənişin nəticəsi kimi meydana çıxdı. Ancaq Moskva məsələnin bir tərəfini he­sabladı, digərini yox. Əvvəldə də dediyi­miz kimi, Azərbaycanın reaksiyasının bu qədər sərt alınacağını düşünmədi. Nəti­cə etibarilə “Vardanyan kartı” işləmədi. Beləliklə, mikro Ermənistan planı və onun Qarabağ müstəvisindəki millətçi dirənişi­ni Ermənistan hakimiyyətinin satqınlığı ab-havasına alternativ qoymaqla, erməni cəmiyyətinin milli hisslərinə və heysiyya­tına təsir göstərmək niyyəti baş tutmadı. 

Nəzərə alaq ki, mikro Ermənistanın, belə demək mümkünsə, Ermənistanı ud­ması daha böyük hədəf idi. Axı, vaxtilə oxşar yol seçilmişdi. Söhbət 1998-ci ildə Qarabağ klanının hakimiyyətə gətirilmə­sindən gedir. O klan ki, həmin vaxtadək aparılan Azərbaycan–Ermənistan danı­şıqlarının müsbət perspektivini dalana dirədi. 1999-cu ilin İrəvanda yaşanmış parlament terroru isə hər şeyi alt-üst etdi. Koçaryanın, ardınca Sarkisyanın prezidentliyi mərhələsi isə xunta kimi ta­nınan Ermənistan hakimiyyətinin Qara­bağ danışıqları ilə manipulyasiya dövrü oldu. Vardanyan, eyni manipulyasını re­allaşdırmaq, həmçinin, özünün əlahiddə obrazını Paşinyana alternativ kimi irəli sürmək istəyirdi. Alınmadı. Baxmayaraq ki, Qarabağda onun separatçılığının, müyyən mənada, passiv, ancaq hər an aktivləşə biləcək güc qaynağı – Rusiya sülhməramlıları da var idi. 

***

İkinci məqam, bilavasitə, Vardanyanın uğursuzluğu ilə bağlıdır. Bəli, yuxarıda da vurğuladıq ki, o, siyasi cəhətdən naşı idi, bölgədəki vəziyyəti düzgün dəyərləndirə bilmədi, bu öz yerində. Ruben həm də ona görə uğur qazanmadı ki, Qarabağ erməniləri ilə Ermənistanın ictimai rəyi­nin mövqeyi üst-üstə düşdü. Hər iki tərəf Vardanyana keçmişin üfunətli qalığı kimi yanaşdı. Onlar Rubeni Rusiyanın Koçar­yan-Sarkisyan tandeminin davamı kimi gördülər. Həqiqətən, oliqarx, harınlamış milyarder ilə dövlət əmlakını talayaraq, vəzifə səlahiyyətlərindən sui-istifadə yolu ilə varlanmış tandem arasında heç bir fərq yoxdur. Belədə ortaya daha bö­yük sual çıxır – R.Vardanyan Ermənistan daxilində uğur qazana bilərmi? Yaxud necə qazana bilər? 

Bir qədər əvvəl Rubenin erməni cə­miyyətində hansı qüvvələri pul gücünə ələ ala biləcəyindən söz açdıq. Əlbəttə, dediklərimiz heç də uğur formulu kimi qiymətləndirilə bilməz. Yəni, söyləmək olmaz ki, Vardanyan İrəvanda Paşinyan əleyhinə olan qüvvələri vahid cinahda birləşdirmək imkanına malikdir. Ancaq bir anlıq düşünək ki, Ruben bunu bacarıb. Birləşmiş müxalifət Paşinyandan güc­lü ola biləcəkmi? Az inandırıcı görünür. Deməli, “B” planı işə salınmalıdır. O plan ki, özündə keçmişə qayıdışı ehtiva edir. Yəni, 1998-ci ilə. 

Xatırladaq ki, 1998-ci ildə Robert Koçaryan, faktiki olaraq, Ermənistanda hakimiyyəti zəbt emişdi. Haqqında söz açdığımız 1999-cu ilin parlament terroru ölkədəki mütərəqqi, Qarabağ mövzusun­da kompromiss tərəfdarı olan şəxsləri, fiziki cəhətdən, aradan götürməklə, Azər­baycan–Ermənistan danışıqlarının uzun və səmərəsiz məcraya yönəlməsi reallı­ğını doğurmuşdu. 

Belə nəticəyə gəlirik ki, Vardanyan üçün hazırda tarixi təkrarlamaqdan, başqa sözlə desək, hakimiyyəti terrorla zəbt etməkdən başqa yol qalmır. Gö­rünür ki, yalnız hakimiyyət terroru nə­ticəsində Ermənistan yenidən Rusiya təsirinə qayıda bilər. Və o da görünür ki, əgər belə bir hal baş versə və İrə­van yenidən Kremlin orbitinə qayıtsa, o zaman Qarabağ məsələsi, ümumən, Azərbaycan–Ermənistan münasibətlə­rinin tənzimlənməsi müstəvisində ma­nipulyasiyalar artacaq. Hərçənd, bütün bunların Azərbaycan hakimiyyətinin Qarabağ dirənişinə təsirinin olacağı da mümkünsüzdür. Ən azı ona görə ki, Azərbaycan artıq 1998-ci ildəki Azər­baycan deyil. Ermənistan isə 2018-ci ilə qədərki Ermənistan olmadığını sübuta yetirməlidir. Elə bütün anlamlarda. Ən əsası isə Qarabağ mövzusunda. Əgər bu, baş verməyəcəksə, o zaman bizim üçün Paşinyanın Koçaryan-Sarkisyan tandemindən heç bir fərqi olmayacaq. Heç Vardanyandan da.

Ə.CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”