Süni arıqlama isə bir çox fəsada səbəb olur

Vaxtilə insanlar, xüsusilə də xanımlar bir-biri ilə görüşəndə “yaxşılaşmısan, maşallah, ətə-qana dolmusan”– deyirdilər. İllər keçdi, zəmanə dolandı. Bunun fonunda görünüşə münasibət də dəyişdi, “arıq” olmaq dəbə mindi. Yerli-yersiz hamı arıqlama marafonuna qoşuldu. 

Bu yolda xüsusi arıqlama pəhrizi ilə so­sial şəbəkələrdə məsləhət verənlər, müxtə­lif dərmanlarla çəki azaltma reseptləri təklif edən firmalar peyda oldular. Professional hə­kimlərin məsləhəti ilə mədəkiçiltmə, daxilə balon yerləşdirmə kimi əməliyyatlara məruz qalıb gözlənilən nəticəni alanlar da oldu, törənən fəsaddan həyatını itirənlər də... Eyni zamanda, “bəh-bəh”lə tövsiyə olunan arıqla­ma dərmanlarından nəticə əldə etməyənlərin paylaşımları da diqqət çəkdi. 

Görəsən, çəki vermək üçün sadə və zərər­siz üsul varmı? Bu məqsədlə qəbul edilən dərmanların orqanizmə hansı mənfi təsiri və fəsadları var? İnsan sağlam qidalanmaq, düz­gün həyat tərzinə əməl etməkdənsə, niyə hər gördüyündən və qədərindən artıq yeyir, fəal həyat tərzi keçirmir, hərəkətsiz olur? Xeyli kökələndən, piylənəndən sonra yaranan sağ­lıq problemlərini həll etmək üçün isə həmin artıq çəkidən xilas olmaq kimi bir müşküllə üz-üzə qalır. Bu suallarla Azərbaycan Tibb Universitetinin farmakologiya kafedrasının müdiri, tibb elmləri doktoru, professor Musa Qəni­yevə üz tutduq.

– Professor, cəmiyyət göz önündə, zərif görünmək istəyənlərin sayı çox... Söz sizin­dir. Reklamı güclü olan bu dərmanlar piy­lənməni aradan qaldırırmı? 

– Arıqlamaq məqsədilə nəzarətsiz dərman qəbulunun ağır fəsad törətməsi və ölümə sə­bəb ola bilməsi məlum həqiqətdir. Odur ki, bu məqsədlə istifadə olunan dərmanların orqa­nizmə təsirinin bir çox qaranlıq məqamlarının işıqlandırılması zəruridir. “Xalq qəzeti”nin bu məsələyə diqqət yetirməsi təqdirəlayiqdir.

Əsasında 90 faiz baş beyində özünənə­zarət və tənqid mexaniziminin supressiyası duran kökəlmə (piylənmə), hipotalamusun ön-orta və yan nüvəsi (toxluq və aclıq mərkə­zi) arasında əlaqə və tənzim mexanizminin pozulması nəticəsində baş verir. Bu halın mərkəzi mexanizmlərin disfunksiyası ilə bağlılığını, artıq çəkidən əziyyət çəkən şəxsə yemək yeyərkən “çox yemə, sənə olmaz” – dedikdə, daha çox yeməsi, aqressivləşməsi və sair dəyişik halını, adi, vizual müşahidə də bir daha təsdiq edir.

Odur ki, irsi və ya hormonal faktorla bağlı məhdud nisbətdə (təxminən 5 faiz) meydana çıxan piylənmə və ya çəki artıqlığı istisna edilməklə, effektiv müalicə, yalnız mərkəzi tənzim mexanizmlərin disbalansının farma­koloji korreksiyası istiqamətində aparılan te­rapiyadır. Başqa sözlə, hazırda tövsiyə, təbliğ və istifadə olunan, sayı gündən-günə həndəsi silsilə ilə artan preparatlar və qida əlavələri piylənmə və ya artıq çəkinin qarşısının alın­masında əsas müalicə vasitəsi deyildir. 

Diqqət edin: arıqlamaq üçün tövsiyə olu­nan preparatlar, ya anoreksigen (iştahı azalt­maq), ya piyi əritmək və ya sorulmasının qarşısını almaq, ya işlədici, ya da sidikqovucu təsir göstərməklə, bu prosesi təmin edir. Bu qruplardan olan hər bir potensial aktiv pre­parat təkrari və nəzarətsiz qəbulda cox ciddi fəsadlara yol aça, hətta insan ölümünə səbəb ola bilər. 

– İnsanlar hansı dərmanların daha zərərli olduğunu necə bilsinlər? Bu dərman­lar hansılardır?

– İştahı azaldan dərmanların əsas tərkib komponenti subutramindır. Baş beyində ac­lığa həssas strukturları süstləşdirməklə, iştahı azaldır və tədricən mədə həcminin kiçilməsinə səbəb olur. Lakin preparat fenilalkilamin (am­fetamin) törəməsi olduğuna görə ürək fəaliyyə­ti və ruhi sferada ciddi pozğunluq törədə, hətta psixoza səbəb ola bilir. Müalicə kursu fəsadsız başa çatsa belə, sonrakı dövrdə iştaha nəzarət hissi aradan qalxır. Bu isə, orqanizmin daha güclü çəki artmasına səbəb olur. 

İkinci qrup piyi əridən preparatların (məsələn: L-Karnitin, LipoCens və s.) təsi­ri yağların parçalanmasını sürətləndirməklə əlaqədardır. Adi halda orqanizm artıq piyi təbii yolla kənarlaşdıraraq yağın balans nis­bətini özü tənzim edir. Piyi əridən preparatlar isə orqanizmə daxil olan bütün lipidləri parça­layır. Bu hal qeyri-orqanik lipolizin sürətlən­məsinin nəticəsi olduğundan periferik qanda qliserin və sərbəst yağ turşularının kəskin artımına səbəb olur. Bu da insulunə rezistent­lik, ürəyin kəskin işemik xəstəliyi, pankreatit, hətta peroksisomal pozğunluqlar kimi çox qorxulu irsi patologiyaya səbəb ola bilər. 

Yağların mənimsənilməsinin qarşısını alan 3-cü qrup preparatlar (məsələn: Orlistat, Ksenikol və s.) digər zəruri qida maddələrinin sorulmasının da qarşısını alır. Uzunmüddətli qəbulda bu hal orqanizmin tükənməsinə sə­bəb olur. Qəflətən və kəskin klinik əlamətlərlə meydana çıxan tükənmə halı, adətən, dərman müdaxiləsinə belə dözümlülük göstərərək fa­ciə ilə sona çatır. 

Digər qrupa aid edilən diuretiklər (si­dikqovucu dərman maddələri) piy toxuması­na birbaşa təsir göstərmir. Yalnız lipid hücey­rələri və toxumalardan suyu kənarlaşdırmaqla çəkini azaldır. Bu zaman su ilə birlikdə orqa­nizmdən həm də minerallar (kalsium, kalium, natrium və s.) da xaric olur ki, bu da ağır nə­ticələrə səbəb ola bilər. Müalicə kursu uğurla başa çatsa belə, pozulmuş su balansı sürətlə bərpa olunur və xəstə müalicədən öncəki çə­kisinə qayıdır. 

Arıqlamaq məqsədilə istifadə olunan iş­lədicilər üzərində xüsusi olaraq dayanmaq istəmirəm. Çünki diareyanın (ishalın) törətdi­yi su itkisinin həyat üçün son dərəcədə təh­lükəli olması hamıya məlumdur. 

Bundan başqa, sellyuloza və nişasta (kraxmal) tərkibli dərmanların daha təhlükə­siz preparat kimi dəyərləndirilməsi də sırf marketinq maraqlara xidmət edir. Çünki onla­rın qəbulu və istifadəsinə qeyri-elmi yanaşma orqanizmdə vitamin və mineral çatışmazlığı kimi çox ciddi pozğunluğa səbəb ola bilir.

– Bəs bioloji fəal qida əlavələri – BAD-lar barədə nə deyə bilərsiniz?

– Bioloji aktiv qida əlavələrinə gəlincə, çəkini azaltmaq üçün istifadəyə hazırda BAD sırasının 134 nümayəndəsi tövsiyə olunur. Bil­dirirəm ki, qida əlavələri dərman preparatı de­yildir, onların klinik tədqiqatları aparılmayıb. Bu səbəbdən orqanizmə müsbət və ya mənfi təsiri haqqında elmi məlumat yoxdur. Odur ki, müvafiq məqsədlə onların sərbəst və ya dər­man preparatları ilə birlikdə istifadəsinə yol verilməməlidir. Təbii ki, bu maddələrin sayı­nın fantastik dərəcədə çox olması da yalnız və yalnız marketinq maraqlarına xidmət edir. 

Son illər ABŞ-də arıqlamaq məqsədilə 4 preparatın tövsiyə olunduğu və bunlardan ən təsirli və təhlükəsizinin semaqlutid olduğu bildirilir. Bu preparat “yeni dərman” statusu­nu 2018-ci il fevral ayının 8-də alıb. Mərkəzi qlyukonabənzər reseptorları oyadaraq aclıq siqnallarını süstləşdirmək, toxluq siqnalları­nı stimulə etməklə təsir göstərir. Siqnal im­pulslarının ötürülməsində solitar trakt nüvəsi həlledici rol oynadığından istər semaqlutid, istərsə də analoqların təkrar qəbulda tənəffüs və qan damar mərkəzinə təsiri haqqında va­hid protokol məlumatı olmadığı üçün (hazırda bu preparatın müvafiq mədsədlə III mərhələ klinik sınaqları davam etdirilir) onların bu məqsədlə geniş praktik istifadəsi arzuolun­maz və yolverilməzdir. 

– Son illərdə tez-tez rastlaşdığımız mə­dəkiçiltmə əməliyyatına münasibətiniz ne­cədir?

– Orqanlara hər hansı cərrahi müdaxiləni həyati göstəriş, zərurət olmadıqca doğru he­sab etmirəm. Bariatrik cərrahiyə ilə bağlı da fikir bildirmək istəmirəm. Yalnız onu deyə bilərəm ki, boğazdakı badamcıqların (artıq ət deyirlər) da, ayağımızdakı ən kiçik barmağın da orqanizmdə öz funksiyası var. Allah heç nəyi təsadüfi yaratmayıb. 

O ki qaldı mədəkiçiltmə əməliyyatına, kimlərəsə toxunsa da, deyim ki, mənim ama­lım günü-gündən cavanlaşan və kütləviləşən ölümlərə səbəb olan risk faktorları ilə bağlı xalqımızı məlumatlandırmaqdır. Bu əmə­liyyatla bağlı yalnız onu deyə bilərəm ki, mədənin bütün – cismi, kardial və pilorik – hissələrində yerləşən hüceyrələrin hər biri hə­yati əhəmiyyətli bir-birindən fərqli funksiya­lar icra edir. Bu hissələrdən birinə toxunmaq, yaxud onu kəsib götürmək hüceyrələrarası funksiyaları yox etmək deməkdir.

– Son olaraq insanlara nə tövsiyə edər­diniz?

– İnsanlar tövsiyələrə diqqət etsəydilər, sağlıq problemləri bu qədər çox olmaz­dı. Amma bir mütəxəssis olaraq onu deyə bilərəm ki, hazırda dünya əhalisinin 20 faizin­dən çoxu piylənmə, 43 faizə qədəri isə, çəki artıqlığı kimi ciddi xəstəlik və qəfləti ölüm­lərdə risk faktoru sayılan vəziyyətdən əziyyət çəkir. Sağlam həyat tərzi, düzgün qidalanmaq insanın sağlam yaşamasının 1-ci şərtidir. Buna əməl etməyəndə piylənmənin və çəki artımının olması qaçılmazdır. Bundan sonra məcburən çox vaxt dərmanlarla müdaxiləyə zərurət yaranır. Belə halda piylənmə və ya çəki artıqlığının səbəbi əsas götürülməklə mütləq şəkildə yüksək ixtisaslı mütəxəssis hə­kimin tövsiyəsi, nəzarəti və təyinatı əsasında dərman müalicəsi aparılmalıdır. 

İnsan, hər şeydən öncə, sağlamlığının qeydinə qalmalıdır. Hər kəs sağlam həyat tərzinə keçməli, hər gün müəyyən məsafəyə yürüş etməli və qidasına diqqət etməlidir.

Zərifə HÜSEYNOVA
XQ