AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu Cənubi Azərbaycan şöbəsinin müdiri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Səməd Bayramzadə rəhbərlik etdiyi şöbədə Cənubi Azərbaycan tarixinin dərindən öyrənilməsi istiqamətində görülən işlər, aparılan tədqiqatlara dair suallarımızı cavablandırdı.

– Səməd müəllim, müstəqil Azərbaycan dövlətinin milli ide­ologiyası olan azərbaycançılıq məfkurəsinin dünyada yaşayan soydaşlarımızın mənəvi birliyinə və ictimai-mədəni həmrəyliyinə nail olmaqda rolu misilsizdir...

–Ölkəmiz müstəqillik əldə et­dikdən sonra dövlətin suverenlik prinsipləri üzərində sağlam siyasi, iqtisadi, inzibati, mədəni və s. tə­sisatların yaranması, cəmiyyətin sağlam və doğru təməllər üzərində qurulması və inkişafı üçün stimul­laşdırıcı, eyni zamanda, birləşdirici bir ideologiyaya daha çox ehtiyac duyuldu. Həmin zərurətdən baş­lanğıcını maarifçilik və demokratik hərəkatlardan götürən azərbaycan­çılıq baxışları formalaşıb dövlətçilik dünyagörüşünə, kütlələrin aparıcı ideologiyasına çevrildi.

Bu gün Azərbaycan Respublika­sında azərbaycançılığın milli bir ide­ologiya kimi formalaşmasını, onun dünya azərbaycanlıları arasında təsir gücünü araşdırmaq üçün Cə­nubi Azərbaycan tarixinin tədqiqinə və öyrənilməsinə ciddi ehtiyac var. Belə ki, İran İslam Respublikasının bugünkü inzibati-ərazi bölgüsünə uyğun olaraq Şərqi və Qərbi Azər­baycan, Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan kimi ostanlarında (əyalət­lərində), eləcə də ölkənin paytax­tı Tehran şəhərində və ətrafında (Kərəc şəhəri də daxil olmaqla), Savədə, Xorasan əyalətində, cənub bölgələrində, həmçinin bir sıra digər yaşayış məntəqələrində 32–35 mil­yon Azərbaycan türkü (azərbaycan­lı) məskunlaşmışdır. 

Onlar ölkənin müvafiq sahələr üzrə idarəçiliyində, onun ərazi bü­tövlüyünün və sərhədlərinin qorun­masında fəal iştirak etməklə ya­naşı, eyni zamanda, ölkənin daxili və xarici siyasətinə, o cümlədən Azərbaycan Respublikası ilə iqtisa­di-ticarət, ədəbi-mədəni və turizm əlaqələrinin inkişafına ciddi təsir göstərmək gücünə malikdirlər. Bu əlaqələri tədqiq etmək və azərbay­cançılığın bu əlaqələr fonunda in­kişaf etdirərək milli bir ideologiyaya çevrilməsi məsələsi Azərbaycan ta­rixinin az öyrənilmiş cənub qolunun tədqiqini bizim üçün zəruri edir.

– Talenin amansızlığı ilə Azər­baycan 2 hissəyə bölünənədək otaylı-butaylı tariximiz bütöv olub və bir yerdə öyrənilir. İndi Cənub tariximizi ayrıca öyrən­məyə məhkumuq...

– XIX əsrin əvvəllərində İran və Rusiya arasında baş vermiş 1804-1813 və 1826-1828-ci illər mühari­bələri Azərbaycanın iki yerə parça­lanması ilə nəticələndi. Eyni tarixi köklərə malik, tarixən eyni ərazidə yaşayan, vahid dildə danışan, eyni mədəniyyətə və həyat tərzinə malik xalq iki hissəyə ayrılmış oldu. Rus­lar şimalda işğal etdikləri xanlıqları Azərbaycan adlı əyalət adı altında birləşdirərək özlərinin bu işğallarına bəraət qazandırdılar. Bu işğal, eyni zamanda, özünüqoruma instinkti al­tında Azərbaycanın şimalında milli oyanış hərəkatı yaratdı, dövlətçili­yin bərpasına təkan verdi, eyni za­manda, azərbaycançılıq məfkurə­sinə meydan açdı.

Qacarlar da cənubda “Azərbay­can” adlı əyalətlərə xüsusi diqqət yetirməyə başladılar, azərbaycanlı­ların iqtisadi və hərbi qüdrətlərinə, birliklərinə söykəndilər, onlara daha çox etibar etdilər. Bununla belə, Qacarların hakimiyyəti altında ya­şayan Azərbaycan türkləri onlara münasibətdə milli məhdudiyyəti, milli ayrı-seçkiliyi hiss etməsələr də, ağır istismara, dilənçi həyat tərzinə düçar oldular. 

“Gülüstan”dan, “Türkmənçay”­dan üzü bu yana Azərbaycan xalqı neçə dəfələrlə ayağa qalxdı, milli mənsubiyyətini, dilini, mədəniy­yətini əzmək istəyənlərə öz əzm­karlığını nümayiş etdirdi. Cənubi Azərbaycanda Səttar xanın, Bağır xanın, Şeyx Məhəmməd Xiyaba­ninin başçılığı altında milli-azadlıq, milli-demokratik ruhlu inqilablar baş verdi. Bu hərəkatlar İran irticasının və onun xarici himayədarlarının əli ilə yatırılsa da əslində, bu, Azərbay­can və azərbaycançılıq uğrunda ideoloji mübarizə idi.

1925–1979-cu illərdə Rza şah və oğlu Məhəmməd Rza şahın anti-Azərbaycan siyasəti də son nəticədə azərbaycançılığın güclən­məsinə böyük təsir göstərdi. Belə ki, şahın və onun xarici himayədar­larının gözləntilərinin əksinə olaraq, bu siyasətə qarşı azərbaycanlılar ayağa qalxdılar. 12 dekabr 1945-ci il tarixində Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumət quruldu. 6 yanvar 1946-cı ildə bu diyarda Azərbaycan dili rəsmi dövlət dili elan edildi, bu əsasda da təhsilin, mədəniyyət və incəsənətin inkişafı üçün güclü zə­min yaradılmış oldu. 

Azərbaycan Milli Hökuməti İran­dakı azərbaycanlılara milli mənlik, milli kimlik hisslərini aşıladı və onla­rın milli şüurunu formalaşdırdı. Milli hökumət, ilk olaraq, İran kimi çox­millətli bir ölkədə milli-mədəni, hətta siyasi muxtariyyət əldə etmək, fede­rativ dövlət quruluşuna nail olmaq imkanını təsdiqlədi. Bu hökumətin həyata keçirdiyi birillik islahat təd­birləri milli dövlətçiliyə güclü inam yaratdı, onun mümkünlüyünü, qu­rulması yollarını, formasını göstər­di, azərbaycançılığı çoxmillətli İran miqyasında yaşayan digər millət və xalqlar üçün bir nümunə etdi.

– Rəhbərlik etdiyiniz Cənubi Azərbaycan şöbəsinin yaradıl­ması ideyası hansı zərurətdən yaranıb?

– 1978–1979-cu illər İran inqi­labı Şimali Azərbaycanda azər­baycançılıq ideyasının inkişafına təsirini göstərən amillərdən oldu, inqilabın qələbəsindən sonra İran­da yaşayan millətlər və xalqlar bəzi nisbi azadlıqlar əldə etdilər. Azər­baycan dilində kitablar, qəzet-jur­nallar çap edildi, şəxsi təşəbbüslər əsasında Azərbaycan dilini öyrədən kurslar açıldı, bir sıra mədəniyyət ocaqları, o cümlədən Tehran və Təbrizdə ayrı-ayrılıqda Azərbaycan Yazıçılar və Şairlər Cəmiyyəti işə başladı.

O zaman Azərbaycana rəhbər­lik edən ulu öndər Heydər Əliyev Cənubi Azərbaycanda baş verən bu yenilikləri bu tayda xalqımıza çatdırmaq, milli-mənəvi birlik ideya­sını dirçəltmək, azərbaycançılığın ideyadan ideologiyaya çevrilməsi istiqamətində ilk ciddi addımlar atdı. 

Azərbaycan SSR-də “Cənubi Azərbaycan” adı elmi-siyasi məf­hum kimi rəsmiləşdirildi. Azərbay­can Yazıçılar İttifaqında, Dövlət Televiziya və Radio Verilişləri Ko­mitəsində, AMEA-nın Ədəbiyyat və Şərqşünaslıq institutlarında müva­fiq şöbələr təsis edilərək fəaliyyətə başladı. Bununla da Cənubi Azər­baycan tarixinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin öyrənilməsi və tə­dqiqi üçün böyük imkanlar açılmış oldu.

1976-cı ildə AMEA-nın Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda (in­diki Ziya Bünyadov adına Şərqşü­naslıq İnstitutu) Cənubi Azərbaycan şöbəsi yaradıldı. Əvvəlki dövdə isə Cənubi Azərbaycanın problemləri əsasən İran tarixi və iqtisadiyyatı şöbəsi daxilində öyrənilmişdi. Artıq 46 ildir ki, Cənubi Azərbaycan tarixi, onun problemləri ayrıca şöbədə öy­rənilir. Bu yöndə sistemli və zəngin tədqiqatlar bu gün daha geniş və dərindən davam etdirilir.

– İndiyədək Cənubi Azərbay­canın tarixinin öyrənilməsi ilə bağlı hansı işlər aparılmışdır?

– Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi strukturunda Cənubi Azərbay­can şöbəsi yaradıldıqdan sonra, xüsusilə 1978–1979-cu illərdə, bir sıra istedadlı gənc tədqiqatçılar bu şöbə ətrafında cəmləşdi. Cənubi Azərbaycan tarixi problemlərinin kompleks şəkildə öyrənilməsində və aparılmış tədqiqatların nəticələ­rinin geniş oxucu kütləsinə çatdı­rılmasında, ümumiyyətlə, Güney mövzusunu qabartmaqda bu şöbə­nin böyük rolu oldu.

Cənubi Azərbaycanla bağlı tədqiqatlarda 1941–1946-cı illər milli-azadlıq hərəkatı, xüsusən Azərbaycan Milli Hökumətinin ya­ranması, onun müxtəlif sahə və istiqamətlər üzrə fəaliyyəti, həmçi­nin həmin dövrdə meydana gəlmiş müxtəlif ictimai-siyasi təşkilatların işi, Azərbaycanda mövcud olan mə­dəni və mənəvi həyat geniş şəkildə araşdırılmış, eləcə də hərəkatın meydana gəlmə səbəbləri, hərəkət­verici qüvvələri, məğlubiyyət səbəb­ləri əsaslı şəkildə öyrənildi. Cənubi Azərbaycanda milli-azadlıq hərə­katının əvvəlki mərhələləri də İran şöbəsində tədqiqatçıların diqqət mərkəzində oldu. 

XIX əsr Təbriz tarixinə, Cənubi Azərbaycan maarifçilərinin fəaliyyə­tinə, Cənubi Azərbaycan milli şüu­runun formalaşmasına, XX əsrin birinci yarısında Azərbaycan-İran mədəni əlaqələrinə, Cənubi Azər­baycanın siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına, Azərbaycan De­mokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyətinə dair namizədlik disser­tasiyaları müdafiə edildi, sonralar onların bəziləri təkmilləşdirilərək monoqrafiya şəklində çap edildi. 

1987-ci ildə çap edilmiş Azər­baycan Sovet Ensiklopediyasının X cildində getmiş “Cənubi Azər­baycan” başlıqlı iri həcmli məqalə də bu şöbə tərəfindən təqdim edil­mişdir. Həmçinin ilk dəfə 1994-cü ildə ali məktəb tələbələri üçün çap edilmiş “Azərbaycan tarixi” dərsliyi­nin I cildində getmiş “Cənubi Azər­baycan (1828–1917)” adlı fəsil bu şöbənin əməyinin məhsuludur. Şö­bədə müstəqillik illərində aparılmış tədqiqatlar isə ayrıca bir söhbətin mövzusudur.

Müsahibəni apardı:
Nərgiz QƏHRƏMANOVA,
AMEA Rəyasət Heyəti apara­tının sektor müdiri