Özbəkistanın nəqliyyat nazirinin birinci müavini Mamanbiy Omarov mediaya müsahibəsində Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu (Orta Dəhliz) üzrə məlumat və sənəd mübadiləsində rəqəmsal transformasiyanın zamanın tələbi olduğunu və dəhlizin inkişafına güclü təkan verə biləcəyini qeyd edib. O, eyni zamanda rəqəmsal transformasiyanın gömrük rəsmiləşdirməsi, yüklərin izlənilməsi, yerlərinin monitorinqi və nəqliyyat marşrutunun infrastrukturunun idarə olunmasına müsbət təsir göstərəcəyini də diqqətə çatdırıb. M.Omarov, həmçinin rəqəmsal texnologiyaların tətbiqinin ləngimələri qısalda və yük daşımalarının ümumi səmərəliliyini yüksəldə, dəhliz iştirakçıları arasında qanuni məlumat mübadiləsinin təmin oluna biləcəyini də vurğulayıb. 

Özbəkistanın nəqliyyat nazirinin birinci müavini söhbə­tində bu sistemin tətbiqinin uğurlu nümunəsi kimi ölkəsi ilə Türkiyə arasında istifadə olunan “E-PERMIT” elektron sis­teminin, eləcə də Qazaxıstan, Qırğızıstan və Tacikistanla “E-TIR” elektron kitabçasının tətbiqini misal çəkib. M.Omarov bununla da 2020-ci noyabrın 17-də Özbəkistan və Qazaxıs­tan arasında elektron təminatların tətbiq olunduğu (“E-TIR”) ilk pilot avtomobil daşımalarının reallaşdığını deyib və son­rakı analoji daşınmaların Özbəkistanla Tacikistan arasında, 2022-ci ilin mart ayında isə Qırğızıstan Respublikası ilə sı­naqdan keçirildiyini bildirib.

Bundan başqa, 2022-ci ilin de­kabr ayında Özbəkistanla Azərbaycan arasında Beynəlxalq Yük Daşımaları (BYD) Konvensiyasının 11-ci əlavəsinə uyğun olaraq dünyada “E-TIR” sistemi üzrə ilk daşınmalar həyata keçirilib. Beləliklə, Özbəkistanın aparıcı elekt­ron “BYD” vasitələrinin tam və sürətli tətbiqinə və onların əsasında mütəma­di fəaliyyətə keçidə tam hazırlığı təs­diqlənib. Cari ilin avqust ayının 22-də Özbəkistan və Azərbaycan nəqliyyat nazirlikləri arasında “е-Рermit” infor­masiya sisteminin tətbiqi üzrə əmək­daşlıq haqqında protokol imzalanıb. 

Yeri gəlmişkən, ekspertlər rəqəm­sal texnologiyaların tətbiqi ilə Orta Dəhlizin inkişafının sürətlənməsindən danışarkən bildirirlər ki, avtomobil da­şınmalarının sadələşdirilməsi məqsə­dilə elektron məlumat mübadiləsinə keçid daha çox dənizə çıxışı olmayan Mərkəzi Asiya ölkələri üçün zəruridir. Bu, dəniz limanlarına və dünya bazar­larına çıxış imkanının yaxşılaşdırılması üçün quru yollarının inkişafına da im­kan verir. Ekspertlər, eyni zamanda, dəhlizlə bağlı müəyyən problemlərin, məsələn, çatdırılma müddəti, daşıma­ların yüksək qiyməti, marşrutun ötürü­cülk imkanlarının məhdudluğu ilə bağlı çətinliklər yaşandığını, eləcə də Xəzər dənizinin dayazlaşması ilə əlaqədar qlobal problemin mövcudluğunu vur­ğulayır, belə amillərin isə daşımalara mənfi təsir göstərdiyini vurğulayırlar. 2022-ci ildə yük daşımalarının həcmi­nin 2 dəfədən çox artaraq, təqribən, 1 milyon ton təşkil etməsi, cari ilin 9 ayı ərzində isə bu göstəricinin 22 faiz azalaraq 500 min ton olması faktını da məhz həmin problemlə əlaqələndirirlər. 

Qarşıdakı dövrdə həmin problem­lərin həlli istiqamətində müəyyən təd­birlərin həyata keçiriləcəyi nəzərdə tutulur. Özbəkistanın nəqliyyat naziri­nin birinci müavini M.Omarov mediaya müsahibəsində bununla bağlı danışa­raq, ilk növbədə, dəhlizin potensialın­dan birgə istifadə mexanizminin hazır­lanmasının, eləcə də, region və Avropa İttifaqı ölkələrinin nəqliyyat idarələrinin nümayəndələrinin mütəmadi görüşləri­nin təşkilinin zəruriliyini vurğulayır. O, eyni zamanda bu məsələdə infrast­rukturun ötürücülük imkanlarının, elə­cə də Xəzər dənizində dəniz gəmilə­rinin sayının artırılması, bütün marşrut boyu çevik tarif siyasətinə keçilməsi, Xəzər dənizinin sahil limanlarında dib dərinləşdirmə işlərinin aparılması, mal­ların və müşayiətedici sənədlərin göm­rük rəsmiləşdirməsi prosedurlarının “E-Permit”, “E-TIR” və “E-Transit” kimi rəqəmsal tətbiqinin sürətləndirilməsi kimi layihələrin icrasına başlanılması­nın vaxtının çatdığını da bildirir. 

Samir HEYDƏROV,
iqtisadçı-ekspert

Beynəlxalq aləmdə Çin–Qa­zaxıstan sərhədindən başlayan Orta Dəhliz Mərkəzi Asiya ölkələri və Xəzər dənizi üzərindən, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazisindən keçərək Asiyanı Avropa ilə birləşdirən marşrut kimi yüksək dəyərləndirilir. Regionda yaranmış münbit geosiya­si şəraitdə, Avropa və Asiya arasında ən qısa və rahat marşrut olan bu dəh­lizə beynəlxalq səviyyədə böyük ma­raq yarandığı, Şimal Dəhlizinə əsas alternativ olan Orta Dəhlizlə Çindən Avropaya 12 gün ərzində 10 min kilo­metr deyil, 7 min kilometr məsafə qət etməklə daşınmaların mümkünlüyü də diqqətə çatdırılır. 

Daşınma məsafəsini və zamanı azaltmağa imkan verən Orta Dəh­liz, həm də dəyər zənciri kimi diqqə­ti cəlb edir. İlk növbədə, zaman və məsafənin azalması daşıyıcılar, yük sahibləri üçün cəlbedicidir. Daşınma xərclərinin hazır məhsulların üzərin­də təsiri yeni dəyər formalaşdırır. Bu dəyərin formalaşmasında dəhlizlər boyunca bütün ölkələrin bu və yaxud digər şəkildə payı var. Eyni zaman­da bu dəyər cəmiyyətin layiqli həyat səviyyəsinə və iqtisadiyyatın normal fəaliyyətinə ciddi şəkildə təsir imkan­larına malikdir.

Digər tərəfdən, Orta Dəhlizdə daşınmaların həcminin artması la­büddür və bu istiqamətdə davamlı işlər aparılır. Azərbaycan bununla bağlı ayrı-ayrı ölkələrlə əməkdaşlıq edir ki, bu da ölkəyə əlavə investisi­yaların cəlb olunmasını şərtləndirir. Daşınma həcminin artması hər bir iştirakçı ölkədə sənayenin müxtəlif istiqamətlərinin, xidmət sahələrinin və s. inkişafına təkan verir ki, bu da əlavə dəyər yaradaraq əlavə gəlir gətirir. Azərbaycan öz ərazilərindən daşınan yüklərə əlavə dəyər qat­maqla – emal dərinliyini artırmaqla daha çox faydalanır.

Zəngəzur Dəhlizi fəaliyyətə başla­dıqdan sonra isə Azərbaycanın Orta Dəhlizlə gələn yükləri aşırmaq im­kanları daha da genişlənəcək. Eyni zamanda bütün region dövlətləri yeni fürsətlər qazanacaq. Naxçıvandan Türkiyəyə və oradan da daha geniş coğrafiyaya çıxış imkanı yaradacaq Zəngəzur dəhlizi Şimal-Cənub, Şərq-Qərb dəhlizlərinə, eləcə də Orta Dəh­lizə inteqrasiya ediləcək.

Dünya Bankının müvafiq hesa­batında da bildirilir ki, Orta Dəhlizin fəaliyyətinin koordinasiyasının güc­ləndirilməsi və vahid (uzlaşdırılmış) idarəetmənin olması çox vacibdir. Xüsusilə, yükün mənşəyindən təyi­nat məntəqəsinə qədər daşınmala­ra cavabdeh operatorun olmaması interfeyslərdə və daşınmalarda vaxt itkisinə gətirib çıxarır. Vahid operato­run yaradılması ilə bağlı əldə edilən razılaşma düzgün həyata keçirildiyi təqdirdə isə problem aradan qalxa, vaxt azala bilər ki, bu da yük cəlbedi­ciliyi üçün önəmlidir.

Orta Dəhlizlə bağlı vacib məsələlərdən biri də həm Xəzər, həm də Qara dənizdə limanların, eləcə də Xəzərdə gəmiçilik xidmətlərinin güc­ləndirilməsidir. Bəzi limanların dəmir yolları ilə ilk/son mil əlaqəsinin güc­ləndirilməsi məqsədəuyğun sayılır. Bəzən isə iqlim şəraitinə görə, ilin müəyyən dövrlərində liman-dəmir yolu əlaqəsinin yaradılması mümkün olmur ki, bütün bunlar da yüklərin li­manlarda qalma müddətlərini artırır və izafi xərclər yaradır. 

Bütün bunlarla yanaşı, Xəzərdə istismar edilən gəmilərin sayının ar­tırılması və hərəkət sürətinin yüksəl­dilməsi, o cümlədən daha cəlbedici daşınma tariflərinin təklifi vacib he­sab olunur. Eyni zamanda dənizin səviyyəsinin aşağı düşməsi limanın dərinləşdirilməsi və yaxud daha az suçəkmə qabiliyyətinə malik yeni nə­sil gəmilərin qəbulu kimi mühəndis həllərini də aktuallaşdıra bilər. Bura, həmçinin naviqasiya və liman gə­milərinin hərəkətinin müasir idarəet­mə sistemləri, yedək gəmiləri və s. daxil ola bilər.

Vaqif BAYRAMOV
XQ