Münxen Təhlükəsizlik Konfransı çərçivəsində Cənubi Qafqaza həsr olunmuş “Dağları aşmaq? Cənubi Qafqazda təhlükəsizliyin qurulması” mövzusundakı plenar iclas Qərbin regiona baxışının ifadəsi kimi meydana çıxır. İclas həmin baxışın, bir növ, nümayişi, necə deyərlər, təntənə anı sayılır. Bəli, üç Cənubi Qafqaz ölkəsi liderlərinin müstəqil dövlətlərin başçıları kimi bir araya gətirilməsi çoxdankı plandır. Bu, hətta, keçmiş SSRİ-nin süqutundan dərhal sonra dövriyyəyə girmiş təşəbbüsdür. Məqsəd isə “Qafqazın Benilüksü” adlandırılan ideyanı reallaşdırmaqdır.
Gürcüstanda Mixail Saakaşvilinin hakimiyyətə gəlməsi ilə gerçəkləşmiş 2003-cü ilin “Qızılgül” inqilabı mövcud təşəbbüsün reallaşması istiqamətində müstəsna addım idi. Həmin vaxt gürcü liderinin özü də “Qafqazın Benilüksü” (Benilüks ölkələri Belçika, Niderland və Lüksemburqdur – red.) ideyası ilə çıxış edirdi. Lakin həm Gürcüstanda baş verən sonrakı proseslər, o cümlədən, Saakaşvilinin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması, həm də Qarabağ münaqişəsi səbəbindən Azərbaycan və Ermənistanın bir araya gələ bilməməsi buna imkan vermirdi.
Qeyd edək ki, Qərbin bəzi dairələri zaman-zaman Qarabağ münaqişəsinin həllinə, məhz, “Qafqazın Benilüksü” ideyasından çıxış edərək yanaşırdılar. Onlar hesab edirdilər ki, üç Cənubi Qafqaz ölkəsində Avropadakı “şengen zonası”na bənzər durum yaranarsa, ərazinin hansı dövlətə məxsusluğu ciddi əhəmiyyət daşımaz. Bu düşüncəyə söykənərkən, “köhnə qitə”nin ölkələri arasında, müzakirəsi tarixə qovuşmuş, mübahisəli ərazilər məsələsinə diqqət yönəldilir və həmin ərazilərin artıq kimə aidliyinin heç bir önəm kəsb etmədiyi üzərində dayanılırdı. Həqiqətən, hazırda istər “Avropa evi” məfkurəsinə görə, istərsə də kosmopolitizmin və qloballaşmanın qitə cəmiyyətlərinə təsiri səbəbindən, belə bir önəmsizlik müşahidə olunmaqdadır. Sıravi avropalı çox asan şəkildə “şengen zonası”nda bir ölkədən digərinə gedir və bu zaman sərhəd keçdiyinin heç fərqinə də varmır.
***
Ancaq düşünək görək, Cənubi Qafqaz ölkələri buna hazırdırmı? Suala cavab verməzdən əvvəl qeyd edək ki, “Qafqazın Benilüksü” siyasi olmaqla yanaşı, həm də son dərəcə ciddi iqtisadi layihədir. Təşəbbüsün reallaşması Cənubi Qafqaz müstəvisindəki iqtisadi balansı aradan qaldırmaq məramına söykənir. Söhbət imkanların, müəyyən mənada, bərabərləşdirilməsindən gedir. Məsələn, Azərbaycan iqtisadi cəhətdən güclüdürsə, onun potensialı hesabına Ermənistan və ya Gürcüstan da ayağa qalxmalıdır. Digər tərəfdən, sərhədlərin olmaması bölgədə yük daşımaları üzrə xərclərdə də azalmalar deməkdir. Böyük siyasi mahiyyət üzrə isə “Qafqazın Benilüksü” vahid dövlətdə birləşmə ideyasıdır. Birləşmə, ardınca Avropa İqtisadi Birliyinə inteqrasiya. Daha aydın desək, Qafqazın “şengen zonası”na daxil edilməsi. Bəli, ümumən, cəlbedici kimi görünən “Qafqazın Benilüksü” təşəbbüsünün reallaşdırılması ilə əlaqədar siyasi immunitet üç Cənubi Qafqaz ölkəsini vahid görmək istəyidir.
...Əgər tarixə müraciət etsək, göz önündə 1917-ci ildə çar Rusiyasının süqutundan sonrakı durum canlanır. 1918-ci il aprelin 22-dən mayın 26-dək mövcud olmuş Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası yada düşür. Qərb dairələrinin bunu “Qafqazın Benilüksü” ideyasına presedent kimi götürmələri mümkündür. Bu istəyin nə dərəcə səmimi olduğu müxtəlif cür şüb-hələndirilə bilər. Yəni, vurğulanmalı bir sıra vacib məqamlar var.
Avropalılar ZDFR-in uğur qazanmamasını, cəmi bir ay ömür sürməsini şərtləndirən səbəblər üzərində dayanmır və hesab edirlər ki, düşüncələr ötən əsrin əvvəllərindəkindən fərqlidir. Halbuki, o qədər də fərq yoxdur. Məsələn, Qərb bölgənin “erməni xəstəliyi”ni nəinki yenə bilməyib, ötən müddət ərzində onun çiçəklənməsinə çalışıb. Deməli, ən azı “Qafqazın Benilüksü” təşəbbüsçülərinin ədalətsizliyə və haqsızlığa göz yumması məsələsi var. Bu, səmimiyyətdən uzaq davranış mühiti yaradıb. Belə olan halda tarixdə ilişib qalmaq səmərə verməz.
Üstəlik, arada 70 illik itirilmiş dövr var. Sabiq SSRİ-də üç Cənubi Qafqaz ölkəsi bir dövlətdə birləşsə də, məlum oldu ki, beynəlmiləl xalqlar dostluğu ideyası gerçək bağların yaranması üçün yetərli deyildi. Keçmiş imperiya rəhbərliyinin klassik “parçala və hökm sür!” siyasəti, antoqonizmə və ixtilaflara meydan tanımaqla, qarşılıqlı inam və etimad ab-havasının tam anlamda formalaşmasına maneçilik yaratdı. Ayrı-ayrı epizodik müsbət məqamlar isə mütləq nəticə, pozitiv mənzərə doğura bilməzdi.
“Qafqaz Benilüks”çüləri erməni işğalının davam etdiyi dövrdə də Azərbaycan və Ermənistan arasındakı gərginliyi azaltmaq naminə çalışdılar. Onlar əsl mahiyyətdən, yəni, işğal amilindən kənar dayanaraq, xalq diplomatiyası metodlarını işə saldılar. Azərbaycanın, Ermənistanın və Gürcüstanın jurnalistlərinin, qeyri-hökumət təşkilatlarının, ictimai sektor nümayəndələrinin iştirakı ilə müxtəlif layihələr reallaşdırdılar. Hesab etdilər ki, Gürcüstanın moderatorluğu ilə gerçəkləşən bu layihələr Bakı və İrəvan ictimaiyyətini yaxınlaşdıracaq.
Onu da deyək ki, mövcud istiqamətdə müəyyən nəticələr oldu. Yalnız belə – hər iki cəmiyyətdə Qərb demokratiyasına köklənmiş, siyasi müxalifət təmayüllü pasifistlər formalaşdı. Bu kəsim bir-biri ilə ünsiyyət qurdu, daxilə müəyyən sülh mesajları ötürdü. Ancaq nə Azərbaycandakı pasifistlər yekun nəticədə torpaqlarımıza qəsbi işğal prizmasından dəyərləndirmək məntiqini yendilər, nə də Ermənistan pasifistləri ölkənin işğalçı obrazını dəyişmək fikrinə düşdülər. Beləliklə, xalq diplomatiyası qarşılıqlı səfərlərdən və boş-boş danışıqlardan o tərəfə keçmədi.
***
Elə isə yazımızda səsləndirdiyimiz suala qayıdaq: hazırda “Qafqazın Benilüksü” baxımından pozitiv ab-hava varmı? Azərbaycan ilə Gürcüstan arasında hər hansı ciddi anlaşılmazlıq yoxdur. Hərçənd, bəzən Gürcüstanda da müəyyən dairələrin bu ölkədə yaşayan soydaşlarımıza münasibətdə xoşagəlməz rəftarını, qızışdırıcı motiv daşıyan hərəkətlərini görmüşük. Mövcud fəaliyyət bir çox hallarda dini spekulyasiyalar müstəvisində özünü göstərib. Mövzu ilə bağlı ayrıntılara getməyə ehtiyac duymuruq. Həm də ona görə ki, Gürcüstan hakimiyyətinin belə neqativ təmayüllərə qarşı yerində atdığı addımlar var.
Keçək Gürcüstan–Ermənistan münasibətlərinə. Gürcüstan ərazisində etnik erməni separatizminin hər an alovlana biləcək nöqtəsi qalmaqdadır – Cavaxetiya. Zaman-zaman bu bölgənin erməniləri ölkənin tərkibindən çıxmaq iddialarını səsləndiriblər. Onlar özlərini əlahiddə təsəvvür etmək iddialarında olublar. Hərçənd, mövcud istiqamətdə də Gürcüstan hakimiyyətinin vəziyyəti nizamlamaq üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin səmərəli nəticələr doğurduğunu söyləyə bilərik. Əgər Gürcüstandan danışırqsa, Abxaziya və Cənubi Osetiyanın timsalında ölkənin ərazi bütövlüyünün pozulması amilinə də diqqət çəkməliyik...
Azərbaycana gəldikdə isə Ermənistan ilə ziddiyyətlər nöqteyi-nəzərdən bir çox məqamları, ötəri də olsa, vurğuladıq. Ümumən, mənzərə göz qabağındadır. Ölkəmiz 44 günlük müharibə ilə ərazi bütövlüyünü bərpa etsə də, bu gün Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərində gərginlik saxlanılmaqdadır. Fransa başda olmaqla, Qərbin və Rusiyanın bəzi ermənipərəst dairələri iki ölkə arasında sülh danışıqlarını əngəlləyən tərəf qismində çıxış edirlər. Ümumən, Qarabağ ermənilərinin hüquq və azadlığı məsələsini gündəmdə saxlamaq iddiası, bölgənin erməni varlığından dayanıqlı separatizm yuvası hazırlamaq meyilləri aşkardır.
***
Münxen Təhlükəsizlik Konfransının “dağları aşmaq”la Cənubi Qafqazın təhlükəsizliyinin təminatına yönəlmiş “Qafqazın Benilüksü” ideyasının həyata keçmə perspektivini, daha doğrusu, bu perspektivin nə dərəcədə real olması ilə bağlı bəzi özəllikləri diqqətə çatdırdıq. Hesab edirik ki, Qərb dairələri də söylədiklərimizdən xəbərdardır. Sözümüz ondadır ki, ilk baxışdan ortada bişməmiş ideya var.
Bəs, necə oldu ki, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan liderləri bir masa ətrafına gətirildi? Sualı bir qədər fərqli qoya da bilərik: necə oldu ki, üç Cənubi Qafqaz liderinin birlik görüntüsünü yaratmaq mümkünləşdi? Səbəb nədir? Nəzərə alaq ki, Münxendəki təmas müstəqillik illərində ilk dəfə idi ki, baş tuturdu.
Azərbaycan balanslı siyasətinə hər zaman sadiq qalıb. Ölkəmiz Gürcüstan ilə münasibətlərində mehriban qonşuluq kursunu əsas götürüb. Üstəlik, Bakı Qərb ilə hər zaman yaxşı əlaqələrdə olub. Bakı ilə İrəvan arasındakı Qarabağ sindromunu da vurğuladıq. Cavaxetiya probleminin günümüz üçün aktual əhəmiyyət daşımadığını düşünsək, Gürcüstan–Ermənistan ziddiyyətləri də yox kimi görünməkdədir.
Onu da düşünək ki, 2003-cü il inqilabı Gürcüstan siyasətinin sabit Qərb vektorunu müəyyənləşdirib. Ermənistana gəldikdə, ölkə 2018-ci ildə hazırkı baş nazir Nikol Paşinyanı hakimiyyətə gətirmiş inqilab nəticəsində Qərbə doğru istiqamət götürüb. Yəni, Azərbaycanın balanslı siyasəti, Gürcüstanın və Ermənistanın daha çox Qərb üzərinə köklənmiş kursu imkan verdi ki, Münxendə bu üç ölkənin liderləri bir araya gələ bilsin.
***
Nəzərə alsaq ki, “Qafqazın Benilüksü”nə köklənmiş beynəlxalq birlik yuxarıda sadaladığımız problemlərdən, yəni, ideyanın tam mənada həyata vəsiqə qazanmasına maneçilik törədəcək məsələlərdən xalidir, o zaman daha böyük sual yaranır: hazırda üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin bir araya gətirilməsi ilkinə imza atmaq nə üçün lazım idi? Cavab birmənalıdır – Rusiya amili.
Qərb Münxen Təhlükəsizlik Konfransı kimi mötəbər tribunadan dünya ictimaiyyətinə region ölkələrinin müstəqil söz sahibi imicini agah etdirir. Birincisi, bu imic, onların fikrincə, region ölkələrini potensial rus intervensiyasından qorumaq naminədir. Daha doğrusu, imic növbəti rus hərbə-zorbasına beynəlxalq ictimai müqaviməti formalaşdırmaq məqsədi daşıyır. İkincisi, üç Cənubi Qafqaz ölkəsinin birliyi təəssüratı bölgənin Rusiya təsirindən uzaqlığı mesajıdır. Üçüncüsü, bu mesaj həm də Moskvanı qıcıqlandırmaq və qeyri-ordinar hərəkətlərə sövq etmək, səhvə sürükləmək məqsədi daşıyır. Çox guman Qərb hər üç ölkədəki anti-Rusiya meyilinin hansı gücə sahibliyini götür-qoy etməmiş deyil.
Bəli, Kremlə açıq mesaj var. Cənubi Qafqaz bizlikdir mesajı. Gürcüstan Rusiya işğalından əziyyət çəkir. İrəvanda Moskvanın münasibətləri gərgindir. Azərbaycana gəldikdə isə Kreml hazırda Qarabağda separatizmi dəstəkləyən, daha konkret desək, erməni separatizminə məxsusi obraz qazandıran, milyarder Ruben Vardanyanın timsalında yeni dalğa yaradan tərəf qismində görünür ki, bu isə Bakının mənafeyinə qətiyyən uyğun deyil. Bütün bunları nəzərə alaraq, Münxen Təhlükəsizlik Konfransının təşkilatçılarının üç Cənubi Qafqaz ölkəsini bir araya gətirməklə, tam anında davrandıqlarını söyləmək mümkündür. Deməli, Moskvaya zəruri mesaj göndərildi.
Qalır bu mesaja cavabın verilməsi. Hazırda istər Rusiya dövləti, istərsə də ölkənin ictimai rəyi üçün Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan liderlərini Avropada bir arada görmək qədər arzuolunmaz mənzərə yoxdur. Kreml bu görüntünü Ukrayna müharibəsindən istifadə edən Qərbin ona qarşı Qafqazda ikinci cəbhə açmaq məqsədi sayır. Bu deyimin, gerçəklik fazası baxımından, ilk işartıları da var. Azərbaycan–Ermənistan münasibətləri zəminində İrəvanı Avropa İttifaqının mülki missiyası zəminində hədəf götürən Kreml, nişangaha Bakını da almağa başlayıb. Məsələn, Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova Qərbin Ermənistan üzərindən Moskvanı Cənubi Qafqazdan sıxışdırmaq istəməsi ritorikasına, Azərbaycanı da daxil edib. Bundan sonra bölgədə hansı proseslər baş verəcək, xüsusən, Kreml Qarabağ müstəvisində necə davranacaq, maraqlıdır. Əlbəttə, Azərbaycanın çəkinəcəyi heç nə yoxdur. Dövlətimiz, Prezident İlham Əliyevin şəxsində, Münxendə də Qarabağ, Azərbaycanın haqqı uğrunda ədalətli mübarizə apardı. O haqqı ki, onu səmimi şəkildə, gerçək əməllər ilə tanımaqda, bütövlükdə Rusiyanın hakim ictimai rəyinin ciddi çətinliklər yaşadığı göz önündədir.
Əvəz CAHANGİROĞLU, “Xalq qəzeti”