(əvvəli https://xalqqazeti.az/siyaset/129036-muselman-serqinin-ilk-cumhuriyyeti)

Gəncədə Qafqaz İslam Ordusu ko­mandanlığı ilə yaranmış ixtilaflar nəti­cəsində öz işini dayandırmış Milli Şura noyabr ayında Bakıda fəaliyyətə başla­dı. Azərbaycan parlamentini 120 nəfər­dən ibarət formalaşdırmağı qərara aldı. 1918-ci il noyabrın 19-da Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qa­nun qəbul edildi. Parlamentin tərkibinə əhalinin sayına uyğun olaraq 80 nəfər azərbaycanlı və digər xalqların nümayən­dələri daxil edilməli idi. Dekabrın 7-də Tağıyevin qız məktəbində (indiki AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun binasında) Azərbaycan parlamenti açıldı. Parlamen­tin sədri özü iştirak etmədən bu vəzifəyə seçilmiş, heç bir zaman iclaslara sədrlik etməmiş görkəmli hüquqşünas, diplomat Əlimərdan bəy Topçubaşov, müavinləri Həsən bəy Ağayev və Məmmədyu­sif Cəfərov idi. 11 fraksiyanın fəaliyyət göstərdiyi parlamentdə yerlər aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: türk–müsəlman əhali-80; ermənilər-21; ruslar-10; alman­lar-1; yəhudilər-1; gürcülər-1; polyak­lar-1; Bakı həmkarlar ittifaqı-3; Bakı neft sənayeçiləri Şurası və Ticarət-Sənaye İttifaqı-2. 

Azərbaycanın müstəqilliyini qəbul etməyən ermənilər və başqaları parla­mentin işində iştirakdan boyun qaçırdılar. Buna baxmayaraq, fəaliyyət göstərən parlamentin 155 iclası keçirildi. Müza­kirəyə çıxarılan 270-dən çox qanun la­yihəsindən 230-u qəbul edildi. Parlamen­tin sonuncu iclası 1920-ci il aprelin 27-də bolşevik işğalı ərəfəsində keçirildi.

Qısa müddətdə tarixi əhəmiyyətli təd­birlər həyata keçirildi. Himn və bayraq qəbul edildi. Xüsusi xidmət orqanları ya­radıldı. Sərhəd və Gömrük xidməti qurul­du. Türk dili (Azərbaycan dili) dövlət dili elan edildi. İbtidai və orta məktəblərdə tədrisin ana dilində aparılması haqqında qanun qəbul edildi. Bakı Dövlət Univer­siteti yaradıldı. Təhsil və xalq maarifi, səhiyyə sahəsində tədbirlər həyata ke­çirildi. Müxtəlif səviyyəli məktəblər açıldı. Dərsliklər hazırlanmağa başladı. Türkiyə­dən müəllimlər dəvət edildi. Mədəniyyətə xüsusi diqqət yetirildi. Teatrlar, kitabxana­lar açıldı. Ana dilində mətbuat orqanları quruldu. Milli kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirildi. 100 nəfər azərbay­canlı gəncin xarici ölkələrdə oxumağa göndərilməsi barədə qərar qəbul edildi. 

Qadınlara səsvermə hüququnu tanı­maqla Azərbaycan dövləti dünya demok­ratiyasına mühüm töhfə verərək Qərb ölkələrinə nümunə oldu.

Xarici siyasəti necə qurmalı?

Azərbaycan dövlətinin xarici siyasə­tinin başlıca məqsədi yeni yaradılmış dövləti tanıtmaq və qorumaq idi. Ona görə də fəal xarici siyasət yürüdülməyə başlandı. Cümhuriyyətin qurulması elan olunan kimi Avropanın bir sıra ölkələrinə yeni dövlətin yaradılması barədə məlu­mat göndərildi. 

Xarici siyasət sahəsində ilk addım­lardan biri Birinci Dünya müharibəsində qalib gəlmiş ölkələrin dövlət və hökumət başçılarının Paris sülh konfransına gön­dəriləcək nümayəndə heyətinin tərkibini müəyyənləşdirmək oldu. Nümayəndə heyətinin İstanbuldan Parisə getməsinə ABŞ hökuməti yardım göstərdi. Ə. Topçu­başovun rəhbərlik etdiyi və zəruri materi­allarla təmin olunmuş heyət Parisdə bir sıra vacib görüşlər keçirdi. 1920-ci il yan­varında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi Antanta Ali Şurası tərəfindən de-fakto ta­nındı. Bu, Cümhuriyyətin elanından son­ra üçüncü böyük hadisə olub, Azərbay­can xalqının iradəsinə hörmət əlaməti idi. 

Antanta ölkələri Azərbaycana yar­dım göstərilməsi barədə qərarlar qəbul etdilər. Azərbaycan dövləti beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxil olmaq üçün ilk addımlar atdı. Bir neçə xarici ölkədə nümayəndəliklər açıldı. Xarici siyasətin mühüm istiqamətlərindən biri qonşu döv­lətlərlə münasibətlər idi. Lakin bu sahədə çoxlu problemlər mövcud idi. Ən ağrılı məsələ Daşnak Ermənistanının Azərbay­cana qarşı hərbi təcavüzü və Qarabağa əsassız iddiaları idi. Düşmən üzərində qələbə qazanıldı və ermənilər Azərbay­can hakimiyyətini qəbul etdilər. 

İran tərəfinin dövlətin Azərbaycan adlandırılmasına, müstəqilliyinə etirazla­rı, İran tərkibində muxtariyyət verilməsi təklifi rədd edildi. Nəticədə bu ölkə Pa­ris sülh konfransında iştirak etməyə bu­raxılmadıqdan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini tanımağa və sənədlər imzalamağa məcbur oldu. Bolşevik Rusiyası isə Cümhuriyyəti tanı­maqdan imtina edirdi. 

Nədən süqut?

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 28-də bolşevik Rusiya­sının təcavüzünə məruz qalaraq süqut etdi. Milli hökumət devrildi və Azərbay­can Sovet Sosialist Respublikası qu­ruldu. Doğrudur, ağır şərait ucbatından ölkədə dövlət quruculuğu problemlərsiz, aparılan islahatlar ardıcıl deyildi. Aqrar islahat həyata keçirilmədi. Cümhuriyyə­tin sosial dayaqları zəiflədi. Çarizm tərə­findən Azərbaycana köçürülmüş gəlmə xalqlar dövlət müstəqilliyini tanımırdılar. Ermənistanın təcavüzü dövləti zəiflədirdi. Erməni terrorunun və ərazilərin işğalının dayandırılması başlıca problemlərdən idi. Aşırı demokratiya idarəçilikdə, xü­susən parlamentin fəaliyyətində çətinlik­lər yaradırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı müstəqil dövlətinin ya­nında idi. Cümhuriyyət daxili deyil, xarici amillər səbəbindən süqut etdi. 

Yaranmış beynəlxalq şərait müstəqil dövlətin qorunması üçün əlverişli deyildi. Antanta ölkələrinin Rusiyada bolşevizmi “beşiyində boğmaq” və türk mülklərinə sahib olmaq uğrunda apardıqları müha­ribə hər iki dövləti yaxınlaşdıraraq Yaxın, Orta Şərqdəki və Qafqazdakı şəraitin də­yişməsinə təsir göstərdi. 

Əvvəlcə Azərbaycan, sonra isə bütün Cənubi Qafqaz bolşevik Rusiyası tərəfin­dən işğal edildi, müstəqil dövlətlərin varlı­ğına son qoyuldu və sovetləşdirildi. İşğal­da Bakı nefti amili başlıca rollardan birini oynadı. Bir neçə il əvvəl Bakını itirməklə böyük dövlət statusunu da itirən Rusiya həmin mövqeyi bərpa etmək üçün Azər­baycanı yenidən işğal etməklə dünya dövləti olmaqdan ötrü ilk addımlarını at­mağa başladı. 

Cümhuriyyətin süqutunun ibrət dərsləri 

Cümhuriyyətin qurulması və milli hökumətin fəaliyyəti əhəmiyyətinə görə Azərbaycan hüdudları ilə məhdudlaşmır, coğrafi-siyasi sərhədləri aşaraq daha ge­niş anlam daşıyırdı. İlk növbədə, Cüm­huriyyət bütün müsəlman Şərqinin Dan Ulduzu oldu. Müsəlman dünyasına res­publika məfhumunu, məfkurəsini, idarə üsulunu gətirən Azərbaycan xalqı onlara zülmətdən xilas olmağın yolunu göstər­di, ürəklərində ümid çırağı yandırdı. Heç əbəs deyildir ki, Sibir sürgünündə azər­baycanlılarla yanaşı zülm çəkən yüzlərlə ərəb, fars, əfqan və başqa xalqların nü­mayəndələri Cümhuriyyətin elanından sonra vətəndaş olmaq üçün İrkutskdakı Azərbaycan Konsulluğuna müraciət et­mişdilər. Bu gün Şərqdə müstəmləkəçili­yin və müstəmləkə zülmü altında inləyən xalqların olmaması eyni zamanda Cüm­huriyyətin təsiri və Azərbaycan xalqının tarixi xidmətlərindən biridir. 

Cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi bəzi ibrət dərslərini almağa imkan verir. Bunun üçün ilk növbədə həmin dövrdə zaman azlığı, imkanlar, beynəlxalq şə­rait və digər amilləri nəzərdən qaçırma­dan buraxılan boşluqları dərindən bilmək və onlardan müvafiq nəticələr çıxarmaq gərəkdir. Hər şeydən əvvəl, Cümhuriy­yətin tarixi təcrübəsi göstərdi ki, dövlətin yaradılmasını liberal dəyərlərlə elan et­mək mümkündür, amma daxili və xarici təzyiqlərin daim olduğu və olacağı bir şə­raitdə onu liberalizmlə qorumaq mümkün deyildir. Aşırı demokratiya anarxiyaya gətirdiyindən dövlət hakimiyyəti əleyhinə çıxan istənilən şəxs qanunlar qarşısında ədalət mühakiməsində cavab verməli, dövlətə qarşı silah işlədənlər isə anladıq­ları dildə dərhal məhv edilməlidirlər. Döv­lət hakimiyyəti qüdrətli olmalıdır. Xalq öz dövlətinin mühafizəsinə, güclənməsinə və tərəqqisinə çalışmalı, onu qorumalı, maraqlarını hər şeydən üstün tutmalıdır. Hakimiyyət qanadları arasında sıx birlik olmalıdır. Azərbaycan xalqının tərəqqisi­nin və qarşıya qoyduğu başlıca məqsəd­lərə nail olmasının təməlində müstəqil güclü dövlət amili dayanır. Qüdrətli dövlət qələbələrin rəmzidir. Zəif dövlət hakimiy­yəti zamanında Azərbaycan xalqı daim geri gedib.

Dünyanın hansı ölkəsində yaşama­sından, hansı siyasi təşkilata mənsublu­ğundan asılı olmayaq, hər bir azərbay­canlı daim Azərbaycanın mənafelərini qorumalı, ümumi məqsədlərə xidmət et­məlidir. Xaricdə yaşayan soydaşlarımız yalnız Vətənin, Azərbaycan dövlətinin yanında olduqda böyük, güclü və qüdrətli görünürlər.

Tarixi keçmişimizə olduğu kimi sis­tem və ideologiyadan asılı olmayaraq hörmətlə, varislikdə və sistemli yanaşıl­malıdır. Belə ki, Azərbaycan Xalq Cüm­huriyyəti olmasaydı Azərbaycan SSR də qurulmazdı. Azərbaycan Respublikası­nın dövlət müstəqilliyi məhz Azərbaycan SSR-in coğrafi-siyasi sərhədləri daxilində bərpa edildi. Azərbaycan xalqının nicatı ən böyük nemət olan müstəqillikdədir. Cümhuriyyət süquta uğramasaydı Azər­baycan milləti və dövləti fərqli bir inkişaf yolu keçərdi. 

Ənənələrin dirçəldilməsi

Cümhuriyyətin süqutundan sonra si­yasi və dövlət xadimlərinin bir qismi xarici ölkələrə mühacirət etməyə məcbur oldu. Onlar dərc etdikləri qəzet və jurnallarla istiqlal ideyalarını məhv olmağa qoyma­dılar. Bir qismi isə erməni və bolşevik ter­roruna qurban getdi. 20–30-cu illərdə mil­li düşüncəli ziyalılar repressiya edildilər. Amma sovet repressiya aparatı istiqlal fikrini məhv edə bilmədi. 

70–80-ci illərdə ziyalılar Azərbaycan rəhbəri Heydər Əliyevin qayğısı ilə əhatə olundular. Müstəqilliyin təməllərini təşkil edən obyektiv amillər formalaşdı. 

SSRİ-nin, kommunist ideologiyasının və sovet sisteminin mövcud olmasına baxmayaraq, 1990-cı il noyabrın 17-də Naxçıvan Muxtar Sovet Sosialist Res­publikası Ali Sovetinin ağsaqqal deputat olaraq Ulu öndər Heydər Əliyevin sədrlik etdiyi ilk sessiya iclasında respublika­nın adından “Sovet Sosialist” ifadələri çıxarıldı. Cümhuriyyət bayrağı Naxçıvan Muxtar Respublikasının dövlət bayrağı olaraq qəbul edildi və Azərbaycan par­lamentinə bu barədə müraciət olundu. SSRİ-nin saxlanılmasına dair referendum qədim diyarımız Naxçıvanda keçirilmədi. Beləliklə, Naxçıvan müasir müstəqil Azər­baycan Respublikası dövlətinin təməlinin rəsmi atıldığı yer oldu. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildi və Cümhuriyyətin varisi olan Azərbaycan Respublikası quruldu. 

Cümhuriyyətin məfkurə irsi

Sovet dövründə Cümhuriyyət tarixi­nin öyrənilməsi müstəqillik düşüncələri formalaşdıra biləcəyindən qadağan edil­mişdi. 1918–1920-ci illərdə baş verənlər vətəndaş müharibəsi, sinfi mübarizə nöq­teyi-nəzərindən araşdırılırdı. 80-ci illərin sonlarından etibarən bu sahədə ilk ad­dımlar atılmağa başlandı. Lakin sistemli işlərin görülməsinə ehtiyac var idi. Bu baxımdan 1998-ci ildə Cümhuriyyətin 80 illiyinin qeyd edilməsi barədə Prezident Heydər Əliyevin imzaladığı sərəncam müstəsna rol oynadı. Cümhuriyyət dövrü tarixinin sistemli, kompleks araşdırılma­sına başlandı. Xarici siyasət sənədləri, parlament iclaslarının stenoqramları nəşr edildi. Kitab və monoqrafiyalar çapdan çıxdı. Amma məlumdur ki, elm bir yer­də dayanıb qalmır, görüləsi işlər hələ də çoxdur. Xüsusən xarici ölkələrin arxivlə­rindəki yeni sənədlərinin elmi dövriyyəyə gətirilməsinə ehtiyac vardır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərənca­mı ilə ölkəmizin paytaxtında Cümhuriyyət xadimlərimizin şərəfinə abidə ucaldılıb. Onların xatirəsi əbədiləşdirilib. Adları­na qəsəbə, küçə və prospektlər vardır. Cümhuriyyətin 105 illiyi ilə bağlı müxtəlif səviyyələrdə tədbirlər həyata keçirilir.

Arzuların qüdrətli dövləti

Cümhuriyyət xadimləri Azərbayca­nın müstəqil və güclü dövlət olmasını arzulayırdılar. Lakin onlar bu arzuları görmədən dünyadan köçdülər. Bu gün həmin istək və arzular həyata keçiri­lib. Cümhuriyyət xadimləri Azərbaycan neftinə dair beynəlxalq konsorsium ya­radılmasını arzulasalar da onu həyata keçirmək mümkün olmamışdı. Genuya konfransı zamanı mətbuata müsahibə verən Ə.Topçubaşov demişdi ki, Azər­baycanı işğal edərək müstəqilliyinə son qoyan bir ölkə ilə konsorsium yaratmaq olmaz, Azərbaycan gələcəkdə müstəqil­lik qazananda beynəlxalq konsorsium qurmaq olar. Təbii sərvət olan nefti ilk dəfə milli sərvətə çevirən Heydər Əliyev beynəlxalq konsorsium yaratdı. Cümhu­riyyət xadimləri Bakı–Culfa dəmiryolu­nun tikintisini başa çatdırmaq məsələsini parlamentdə müzakirə edərək vəsait də ayırmışdılar. Hesab edirdilər ki, bu yolla Fars körfəzinə və Türkiyəyə çıxıb ticarət etmək olar. Lakin bolşevik işğalı onu re­allaşdırmağa imkan vermədi. Bakı–Tbili­si–Qars dəmiryolu, Şimal–Cənub dəhlizi layihələrini reallaşdıran, Xəzər dənizində ən böyük ticarət donanmasına sahib olan Azərbaycan dövləti dünyanın vacib nəq­liyyat-kommunikasiya mərkəzinə çevrilib. Zəngəzur dəhlizinin yaradılması gündə­likdədir.

Ən başlıcası, Cümhuriyyət xadimlə­rinin arzusu olan güclü Azərbaycan döv­ləti qurulub. Dövlət bayrağımız işğaldan azad edilən Şuşada və digər torpaqları­mızda dalğalanır.

Prezident İlham Əliyevin liderliyində Azərbaycan dövləti ərazisinin bir sıra ölkələrdən böyük olmamasına, əhalisinin isə çox olmamasına baxmayaraq, dünya­nın nüfuzlu dövlətlərindən birinə çevrilib və birləşdirici gücdür. Dövlətimizin və mil­lətimizin gözəl gələcəyi vardır. Gələcəyi­mizin başlıca formulunu Prezident İlham Əliyev aşağıdakı kimi müəyyənləşdirib: 

“Yenilik, inkişaf, güc – bunlar əsas amillərdir. Bir də Vətən sevgisi”.

Cümhuriyyətin 105-ci ildönümü məhz bu əhvali-ruhiyyə ilə qeyd edilir. 

Musa QASIMLI,
Milli Məclisin deputatı, AMEA-nın müxbir üzvü, professor