“Kimsəsiz Uşaqların Sosial Müdafiəsi” İctimai Birliyi “Valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların psixoloji reabilitasiyası” adlı layihənin icrasına başlayıb. Donoru Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi olan 3 aylıq layihəni “Sağlam ruh, sağlam cəmiyyət naminə uşaqların psixoloji reabilitasiyası” adlı şüarla Gəncə Uşaq Evinə (sığınacaq) yerləşdirilən uşaqlarla ixtisaslı psixoloq reabilitasiya seansları aparmaqla həyata keçirir. 

Psixoloji reabilitasiyaya cəlb olunan uşaqlara 12 mövzu ətrafında psixoloji yardım göstərilməsi nəzərdə tutulub. Bi­rinci mövzu “Uşaqlarda davranış pozun­tularının müəyyən edilməsi və aradan qaldırılması”dır. 

Layihənin rəhbəri və icraçısı, “Kim­səsiz Uşaqların Sosial Müdafiəsi” İc­timai Birliyinin sədri Lamiyə İsazadə XQ-yə müsahibəsində mövzu ilə bağlı öncə uşaqlardakı davranış pozuntula­rından söz açdı:

– Bildiyimiz kimi, davranış pozuntusu uşaq psixiatriyasında ən çox rast gəlinən diaqnozlardan biridir. Davranış pozuntu­ları müxtəlif psixi və fiziki səbəblər uc­batından uşağın daxilində baş verənləri davranışlarında nümayiş etdirməsi nəti­cəsində aşkarlanır. Ən çox oğlan uşaqla­rında rast gəlinən bu pozuntuların inkişafı həm bioloji, həm yaşadığı ailədaxili prob­lemlərin, həm də ətraf mühitin təsirindən asılıdır. 

İnkişafın özü ilə gətirdiyi çətinliklər­lə yanaşı, uşağın həyatında baş verən dəyişikliklərin və neqativ hadisələrin də davranışlara böyük təsiri var. Davranış pozuntularının fizioloji proseslərdən və psixoloji xüsusiyyətlərdən asılı səbəblə­ri çoxdur. Bunlara yaşayış yerini, yaxud təhsil aldığı məktəbi dəyişdirmək, ailədə yeni bacı və ya qardaşın doğulması, ailə üzvlərinin itirilməsi, ata – ananın ayrılığı, valideynlər tərəfindən atılmaq qorxusu kimi hadisələr aiddir. 

Tədqiqatçıların fikrincə, davranış po­zuntusunun inkişafında əsas yeri tərbiyə tutur. Ailə və sosial mühit tərəfindən se­vilən, dəstək görən, özgüvəni formalaş­dırılmış uşaqlar belə hallara asanlıqla uyğunlaşa bilirlər. Valideyn dəstəyi gör­məyən, həyat təcrübəsi olmayan, iradəsi zəif uşaqlar isə belə hadisələrlə qarşıla­şanda dözümsüzlük nümayiş etdirir, uy­ğunlaşmağa çətinlik çəkib uğursuzluqla üzləşirlər.

– Reabilitasiya məqsədli ilk sean­sınız necə keçdi?

– Davranış pozuntularının diaqnosti­kası və aradan qaldırılması üçün Gəncə Uşaq Evində təşkil olunan ilk seansda ixtisaslı uşaq psixoloqu iki nəfər uşaq­la məşğul oldu və onlarla ilkin müayinə apardı. Bu seansda 9 yaşlı qız və 6 yaşlı oğlan ilə (bacı - qardaş) ilkin tanışlıq və psixoloji konsultasiya baş tutdu. Mövzu­ya uyğun olaraq həmin iki uşaqda davra­nış pozuntularının müəyyən edilməsi və aradan qaldırılması ilə bağlı müayinə və müşahidə aparıldı.

İlkin müayinə və müşahidəyə əsasən 9 yaşlı qızda psixoloji və fiziki olaraq də­rin duyğu zədələnməsi, qorxu, stress, ailə fərdlərindən olan yaşlı atanın (70 yaşlı), gənc ananın itirilməsi duyğusu, natamamlıq hissi müşahidə olundu. 6 yaşlı qardaşında isə söhbət əsnasında onun üçün yeni düşdüyü şəraitə və yeni dostlara uyğunlaşmaq və adaptasiya ol­maq çətinliyini, ailə üzvlərindən olan bö­yük qardaşı ilə mübahisəsini aşkarladıq.

Uşaqlarla söhbətlər edildi, onların hərəkətləri və davranışları izlənildi. Daha sonra sığınacaqda onların qayğısına qa­lan tərbiyəçi və müəllimlərlə, müəssisədə çalışan psixoloqla uşaqların emosional vəziyyəti müzakirə edildi. 

– Yəqin, sonrakı seans xəstəlik sə­viyyəsində problemlərə həsr olundu­ğuna görə fərqli keçdi.

– 2-ci seans “Uşaqlarda nitq prob­lemlərini yaradan səbəblərin aşkar edil­məsi və aradan qaldırılması” mövzusunu əhatə edirdi. Təəssüf ki, dövrümüzün ən aktual məsələlərindən biri, uşaqlarda nitq ləngimələridir. Təbii ki, bunlar uşağın gələcək inkişafına, həyatına, təlim fəaliy­yətinə, eləcə də psixi inkişafına birmənalı şəkildə mənfi təsir göstərir. Bəzən vali­deynlərin övladları ilə qeyri-düzgün dav­ranışları da uşaqlarda nitq problemlərinə yol açır. Uşaq danışarkən onun sözünü kəsmək, fikrini çatdırmağa imkan ver­məmək, sözlərini qulaqardına vurmaq nitqdə ləngimələrin yaranmasına səbəb olur. 

14 yaşlı qız və 13 yaşlı oğlan ilə ke­çirdiyimiz seansda müəyyən qədər fərqli situasiyalarla üzləşdik. Seansda 14 yaşlı qızın həm fiziki həm də psixi inkişafın­da ləngimə olduğu müşahidə olundu. Zəka testi və diqqət dağınıqlığı ilə bağlı oyunlar keçirildi. Lakin bununla bərabər nitqində “k” və “ç” hərflərinin tələffüzündə problem olduğu aşkar olundu. Oğlanda isə psixi inkişafın ləngiməsi müşahidə olunaraq nitqindəki problemin loqopedlə aradan qaldırılması məsləhət görüldü.

3-cü seans “Uşaqlarda düzgün ünsiy­yət bacarığının formalaşdırılması” möv­zusuna həsr edildi. 14 və 16 yaşlı Cava­dov qardaşları ilə görüşdük.

Nəticədə 16 yaşlı oğlanda təlim fəa­liyyətinə gecikmənin fəsadları, özünə-inamın olmaması, ünsiyyətdən qaçmaq, verilən suallara qısa cavablar vermək, ən əsası isə özünü başqalarından aşağı sanmaq və natamamlıq hissi müşahidə edildi. Digərində isə onun ailə bağlarına daha çox önəm verməsi, ailə istiliyi və qayğısı hisslərini saxlayaraq duyğu dəyi­şimi yaşaması, söz ehtiyatının az olması ilə fikirlərini və düşüncələrini yetəri qədər ifadə edə bilməməsi aşkar olundu.

Uşaqlarla söhbət zamanı gördük ki, onlar, istər yaşıdları, istərsə də özlərin­dən böyük, yaxud kiçiklərlə ünsiyyət qur­maqda çətinlik çəkirlər. 

– Uşaqlarda nitq probleminin oldu­ğu nə zaman aşkarlanır? Bəzən ailə­dəki böyüklər gec danışan uşaqların “düzələcək”– deyib həkimə, yaxud psixoloqa aparılmasına razı olmurlar. 

– Nitqdə yaranmış problem və ya gecikmə, uşaq böyüdükcə təfəkkürün inkişafına da mane olur. Nitqin inkişafına anadangəlmə zehni və nevroloji xəstə­liklərin olması ciddi təsir edən amillər­dən biridir. Diaqnoz, adətən, daha çox 5 yaşdan yuxarı uşaqlarda qoyulur. Lakin uşağın nitq ləngiməsinin müalicəsinə başlamaq üçün 5 yaş gecdir. Valideynlər nə qədər tez həmin əlamətləri aşkar et­sələr, müalicənin təsiri o qədər yaxşı olar. Təcrübələrə əsasən, deyə bilərik ki, ideal olaraq 2 yaşa qədər aşkarlanan nitq ge­riləməsinin tam sağalma şansı var. Bəzi hallarda bu problemlər 5 yaşına kimi bi­ruzə vermədiyi halda, məktəb dövründə daha qabarıq şəkildə özünü bildirir. 

– Nitq probleminin əsas yaranma səbəbləri nədir? İrsiyyət amili varmı? 

– Nitq inkişafının ləngiməsi sağlam uşaqlarda da müşahidə oluna bilər. İrsiy­yətin bu problemə təsirinin olması hələ öyrənilməyib. Nitq problemlərinin ya­ranma səbəbləri müxtəlifdir. Lakin əgər vaxtında aşkar edilib aradan qaldırılarsa, o qədər də ciddi problemə çevrilməz. Çox vaxt valideynlər özləri də bilmədən uşağın nitqində çətinliklər yaranmasına səbəb olurlar. Düzgün danışıq və zehni inkişaf üçün fizioloji normalar mövcuddur. 

Qeyri-düzgün tərbiyə, uşağın ifrat dərəcədə valideyn qayğısında olması, yaxud, əksinə, qayğıdan məhrum olma­sı, onların assosial ailələrdə böyüməsi, psixoloji travmalar, sağlam ailə mühitinin olmaması, uşaq danışmaq istəyəndə im­kan verməmək, sözünü kəsmək də nitq inkişafını ləngidir. Uşağın davamlı şəkil­də televizora baxması, kompyuter qar­şısında çox vaxt keçirməsi, telefondan, planşetdən müntəzəm istifadə etməsi də nitq problemlərinə yol açır. Nəticə etiba­rilə belə uşaqlarda özünəqapanma da müşahidə olunur.

Qeyd edim ki, psixoloji reabilitasiya­nın dördüncü seansı “Yeniyetmələrdə stress və onun idarə edilməsi” mövzusu­na həsr edildi. Həmin seansı da uğurla tamamladıq. Problemi olanlar müəyyən edildi və onlara məsləhətlər verildi.

“Valideynlərini itirmiş və valideyn hi­mayəsindən məhrum olmuş uşaqların psixoloji reabilitasiyası” adlı layihə çərçi­vəsində yuxarıda göstərilən mövzularla bağlı təşkil olunan seansları uşaqların nitqində və psixikasında geriləmənin qarşısını almaq, davranış pozuntularını aradan qaldırmaq, yaşıdları ilə ünsiyyət qurmalarını asanlaşdırmaq məqsədilə həyata keçirdik. Onlarda daha müsbət nəticələr əldə etmək üçün layihə bitdik­dən sonra da təşkilat tərəfindən seansla­rın davamlılığı təmin olunacaqdır. 

Söhbəti qələmə aldı:
Zərifə BƏŞİRQIZI
XQ