“AZƏRNƏŞR” – 100

Kitablar səssiz müəllimlərdir, öyrədir, aydınladır. Yetişən nəslini kitabla bəslə-məyən cəmiyyət ağır xəstəliklərə məhkumdur. Kitab oxumaq insan oğluna sağlam düşünə bilməyi, alicənablığı, səbri, təmkini, nəzakətli davranışı, qarşısındakını dinləmək mədəniyyətini, gözəl xəyallar qurmağı təlqin edir, aqressivliyin, pis vərdişlərin yaranmasına mane olur. Kitab oxuyan insanlar çevrəsini işıqlandırmağa can atırlar. Zəngin tarixə və mədəniyyətə malik xalqımızın mədəni, elmi, siyasi səviyyəsinin yüksəlməsində Azərbaycan kitabının böyük rolu olmuşdur. Bu kitabların yaradılması, poliqrafiya prosesində çap olunub oxucuya çatdırılması isə nəşriyyatların və naşirlərin əməyidir. 

Tarixi mənbələr göstərir ki, Şərqdə bir çox ilklər Azərbaycandan başlayıb. İlk demokratik dövlət, ilk demokratik seçki sistemi, ilk parlament, ilk qız məktəbi, ilk opera, ilk teatr, ilk kino, ilk dövri mətbuat və ilk nəşriyyat və sair. 1920-ci ilə qədər – Bakıda gizli şəkildə fəaliyyət göstərən Nina mətbəəsi, 1906–17-ci illərdə Oru­cov qardaşlarına məxsus mətbəə-nəşriy­yat fəaliyyət göstərirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aylıq fəaliyyəti döv­ründə kitab nəşrinə diqqət göstərsə də, bolşevik işğalı bunu gerçəkləşdirməyə fürsət verməmişdi. Lakin maarifə, irfa­na, cəmiyyətin savadlanmasına üstünlük verən AXC hökuməti mətbuatı milli mə­dəniyyətimizin mühüm tərkib hissəsinə çevirə bilmiş, qəzet nəşri vüsət almışdı. 

1920-ci ilin aprel işğalından sonra Azərbaycanda yaranan Sovet hakimiy­yəti quruluşu ölkənin qarşısında duran quruculuq işlərini həyata keçirmək üçün tədbirlər proqramı hazırlayır. Proqramda göstərilən əsas sahələrdən biri nəşriyya­tın yaranması idi. Kitab nəşri tariximizlə bağlı bir sıra araşdırmalarda Şərqdə ilk rəsmi dövlət nəşriyyatı kimi fəaliyyətə başlayan “Azərnəşr”in yaranma tarixi 1920-ci ildən göstərilir. “Kommunist” qə­zetinin tozlu səhifələrində Azərbaycanda poliqrafiyanın mərkəzləşmiş təşkilinə və inkişaf etdirilməsinə 1920-ci ilin may ayından başlandığı qeyd edilir. Mənbələr göstərir ki, nəşriyyatın yaradılması Azər­baycan SSR İnqilab Komitəsini sədri Nə­riman Nərimanovun diqqətində olan ən vacib məsələlərdən biri idi. O, 1920-ciil iyunun 9-da mətbuat və dövlət nəşriy­yatı şöbəsi – “Azərmərkəzimətbuat”ın yaradılması haqqında 8 paraqrafdan ibarət 40 saylı dekret imzalayır. Bu pa­raqraflarda “Azərmərkəzimətbuat”ın fəa­liyyəti istiqamətləndirilir.

Həmin dekretlə Azərbaycanda Dövlət Nəşriyyatının, yəni, “Azərnəşr”in əsası qoyulur, ancaq adı “Azərmərkəzimətbu­at” kimi qeyd edilir, ilk müdiri isə Ağababa Yusifzadə olur. Dekretin birinci paraqra­fında deyilir: “Bütün komissarlıqların və idarələrin, partiya və sovet təşkilatlarının nəşriyyat fəaliyyətini mərkəzləşdirmək məqsədilə Xalq Maarifi Komissarlığının yanında Azərbaycan Mətbuat Şöbəsi və Dövlət Nəşriyyatı – “Azərmərkəzimət­buat” təsis edilsin və edilir. Leninin “İşçi qadınların qurultayında nitq” adlı kitabı nəşriyyatın ilk məhsulu olur. Nəriman Nərimanov nəşriyyatda, ilk növbədə, elmi-kütləvi ədəbiyyatın, dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin nəşrinin həyata keçiril­məsi üçün çalışır və buna nail olur. 

“Kommunist” qəzetinin 1920-ci il rus­ca nəşrinin 29 iyun tarixli sayında yazılır: “Mütəxəssis çapçı və mürəttib kadrların çatışmaması kitab nəşrinin təşkili sahə­sində ciddi çətinliklər törədir. Bununla əlaqədar Xalq Maarifi Komissarlığı iyu­nun 10-da başqa işlərdə çalışan azər­baycanlı mürəttiblərin qeydə alınması haqqında xüsusi əmr verdi. Kadr çatış­mazlığını aradan qaldırmaq üçün köhnə mütəxəssislərdən istifadə etməklə bə­rabər, Bakı mətbəələrində şagirdlərdən ibarət yeni mütəxəssislər hazırlanması sahəsində ciddi iş aparılmasına başlanıl­dı. Bu mühüm tədbirlərdən sonra Azər­baycan Dövlət Nəşriyyatında ilk sovet kitablarının nəşrinə başlandı.

1920-ci il dekabrın 15-nə qədər “Azərmərkəzimətbuat”ın nəşriyyat şöbə­si 45 nəşri 3.089405 nüsxə ilə çapdan buraxmış, yüzə qədər nəşri isə 1000000 nüsxə ilə buraxmaq üçün çapa vermiş­dir. 1921-ci ildə görülən tədbirlər nəticə­sində respublikada kitab nəşrinin ümumi həcmi artmış, 30-dan çox adda müxtəlif kitab çap edilmişdir. Bu dövrdə dilçiliyə və lüğətçiliyə aid maraqlı kitablar nəşr edilmişdir. R.Q. Mirzəzadə: “Təfsirli xalq lüğəti” (1921), S.M.Qənizadə: “Lüğəti-ru­su və türkü” (1922), Ə.Seyidzadənin təht müdriyyəti müqəddiməsi ilə “İctimai-iqti­sadi istilahati-elmiyyə lüğəti” (1922) ki­tablar “Azərnəşr”in 1920-ci ildən fəaliyyət göstərdiyini sübut edir.

Göründüyü kimi, müxtəlif tədqiqat­ların və dövrün qəzetlərinin gün işığına çıxardığı dəlillərdə Azərbaycan Döv­lət Nəşriyyatı – “Azərnəşr”in 1920-ci ildə yarandığı öyrənilir. Lakin 1923-cü il sentyabrın 9-da respublika hökuməti Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının yeni­dən təşkil olunması barədə qərar verir və Zaqafqaziya Xalq Komissarları Sove­ti nəşriyyatın yenidən təşkili üçün 3 min manat vəsait ayırır. Beləliklə, Azərbay­can Dövlət Nəşriyyatı “Azərnəşr” kimi nəşr tariximizə 1923-cü ildən yazılır. Yeni formada təşkil edilən “Azərnəşr” Xalq Maarifi Komissarlığı şöbəsinin bazası əsasında təkmilləşdirilir. Poliqrafiya sə­nayesinin təşkili və maddi-texniki baza­sının möhkəmləndirilməsi üçün mühüm tədbirlər görülür. Bu qərardan sonra nəş­riyyat xeyli müstəqillik də qazanır. Şura­nın qəbul etdiyi nizamnamədə göstərilir ki, nəşriyyatın tərkibində mətbəə, cildxa­na, mərkəzi kitab anbarı, mərkəzi kitab mağazası, mərkəzi kağız anbarı, musiqi not mağazası, musiqi alətləri emalatxa­nası yaradılır. 

Fəaliyyətə başladığı gündən cəmiy­yətin savadlanmasına, elmin, təhsilin, mədəniyyətin və ədəbiyyatın inkişafına xidmət edən “Azərnəşr” dövrün tələblə­rinə uyğun minlərlə müxtəlif profilli kitab və başqa maarifləndirici çap məhsulları nəşr etmişdir. 1924–1925-ci illərdə mək­təblər üçün müxtəlif dərsliklər nəşr etmiş, uşaq ədəbiyyatı, bədii ədəbiyyat, təbli­ğat-təşviqat, hərbi, xüsusilə də ayrı-ayrı elm sahələri üzrə kitabların nəşrinə nail olmuşdur. 

“Azərnəşr”in hansı istiqamətlərdə nəşr etdiyi kitabları araşdırarkən, tədris kitabları ilə daha çox rastlaşırıq. Əlbəttə, ictimai-siyasi, fəlsəfə, tarix, maarif, təhsil, pedaqogika sahələri də əhatə olunub, la­kin dərslik və tədris kitabları çoxluq təşkil edir. Bütün fəaliyyəti dövründə müstəqil dövlət müəssisəsi kimi fəaliyyət göstər­miş, ölkəmizdə keyfiyyət və kəmiyyət etibarilə ümumi kitab məhsulunun 50 faizə qədərini əhatə etmişdir. “Azərnəşr” ilk dəfə seriyalarla kitabları 1924-cü ildən nəşr etməyə başlayıb. 1924–1934-cü illərdə 5-6 seriyada kitab çap edilirdisə, 1960–1970-ci illərdə 20-yə qədər seriya­da müxtəlif elm sahələrinə dair kitablar nəşr etmişdir.

Yeni binanın tikilib istifadəyə verilmə­sinə qədər “Azərnəşr” Morskoy (indiki Bülbül prospekti) və Krasno-Xristovski (indiki Şeyx Şamil) küçələrinin tinində yerləşmişdir. 1927-ci il noyabrın 8-də Bazarnı (indiki Azərbaycan) və Zeytuyev küçələri arasında, Parapet bağı yaxınlı­ğında (indiki Fəvvarələr bağı) olan yerdə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının yeni tikiləcək binasının – “Mətbuat sarayı”nın bünövrəsi qoyulur. Bir ara müxtəlif sə­bəblərdən tikinti dayandırılsa da, 1930-cuildə yenidən davam etdirilir. “Mətbuat sarayı”nın memarı Moskvanın tanınmış memarı Stansislav Peno şəxsən özü inşaat işlərinə rəhbərlik etmişdir. 1933-cü ildə “Mətbuat sarayı” tam şəkildə is­tifadəyə verilir. “Mətbuat sarayı”nın alt mərtəbəsində kağız anbarı və çap olun­muş kitablar üçün yerlər müəyyən edilir. Nəşriyyatın binasının sağ tərəfində sü­tunların altında “Azərnəşr”in nümunəvi kitab mağazası da tikilir. Binanın tikinti­sinə 1 milyon 200 min manat xərclənir. 

Hazırda bu bina Azərbaycan Res­publikası Mədəniyyət Nazirliyinin reyest­rində yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi statusu altında qeydiyyata alınıb. Lakin 1995-ci ildə “Mətbuat sarayı”nın, yəni, “Azərnəşr”in binasında Bank Standartın baş ofisi açılır və “Azərnəşr” öz evindən çıxarılaraq, başqa ünvanda – Mehdi Hüseyn küçəsi 61, dalan 2, ev 3-də yer­ləşən kiçik bir binada fəaliyyətini davam etdirir. Bank Standart tərəfindən bina alındıqdan sonra əsaslı təmirə başlanılır və bu proses 2005-ci ildə başa çatır. Öy­rəndiyimizə görə, bu gün həmin binada bank Standart fəaliyyət göstərmir, hətta binanın boş, istifadəsiz qaldığı da deyilir. 

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında və nəşr olunaraq oxucu küt­ləsinə çatdırılmasında “Azərnəşr”in bö­yük rolu olmuşdur. Vaxtilə direktorları və redaktorları olmuş bir çox görkəmli ziyalılarımızın yaradıcılıq və əmək fəa­liyyəti yolu “Azərnəşr”dən keçib. Ağaba­ba Yusifzadənin, Xəlil İbrahimin, Cəfər Cabbarlının, Abdulla Şaiqin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Ömər Faiq Nemanza­dənin, Salman Mümtazın, Ruhulla Axun­dovun, Ahmet Triniçin, Vəli Xuluflunun, Əhməd Cavadın, Məmməd Səid Ordu­badinin, Hənəfi Zeynallının, Mikayıl Rə­filinin, Əhməd Pepinovun, Qılman Mu­sayevin, Həmid Araslının, Əli Səbrinin, Məmməd Arazın, Hüseyn Arifin, Mustafa Əfəndiyevin, Əliağa Vahidin, Sürəyya Bəylərbəyovanın, Mirvarid Dilbazinin, Əyyub Abbasovun, İlyas Əfəndiyevin, Əjdər Xanbabayevin, Azər Mustafaza­dənin və daha onlarla irfan işıqlarımızın o binada ayaq izləri, səsləri, nəfəsləri, ruhları yaşayır. Təəssüflə və inancımla bildirirəm ki, bu gün onların ruhları nara­hatdır. 1937-ci ilə qədər orada direktor və redaktor kimi çalışan tarixi şəxsiyyətləri­mizin bir çoxu stalinizm repressiyasına uğrayaraq elə orada həbs edilərək apa­rılıb, bir daha geri dönməyiblər. Vaxtilə o şəxsiyyətlərimizin sayəsində nəşriyyatda minlərlə maraqlı, məzmunlu, elmi səviy­yəsi, bədii və poliqrafik tərtibatı yüksək olan kitablar çap olunmuşdur. 

Yaranışının yüzüncü ilində “Azər-nəşr”in öz evinə dönməsi kitab mədəniy­yətimizə verilmiş ən böyük töhfə olardı. Beş mərtəbədən ibarət “Azərnəşr”in möh­təşəm binasının, heç olmasa, iki mərtə­bəsi özünə verilsin və biz bundan sonrakı fəaliyyətimizi doğma evimizdə davam et­dirək. Qeyd etdiyimiz kimi, bu addım o bi­nanın divarlarında ruhu dolaşan görkəmli şəxsiyyətlərimizə də sayğı olardı. Eyni zamanda, Şərqdə ilk kitab nəşriyyatı kimi fəaliyyət göstərən məbədin Azərbaycan olduğunun da tarixi sübutu olar. 

Yeri gəlmişkən, bu gün “Azərnəşr”in daha müasir çağırışlarla səsləşməyə, ən müasir kitab standartlarına uyğun yeni nəşrlərə də ehtiyacı var. İnanırıq ki, əgər öz evimizə, “Azərnəşr”in əsl bi­nasına dönərsək, fəaliyyətimiz daha da şaxələnər, ölkəmizin kitab mədəniyyəti­nin zənginləşməsinə və genişlənməsinə daha həvəslə xidmət edərik. 

Ulu öndər Heydər Əliyevin birinci hakimiyyəti dövrünü Azərbaycanda ki­tab nəşrinin zirvəsi hesab etmək olar. Azərbaycan ədəbiyyatının təkamülü he­sab edilən həmin dövrdə yaranmış bədii əsərlər, maraqlı romanlar, povestlər, şeir-lər, dünya ədəbiyyatı incilərindən tər­cümələr “Azərnəşr”in qrifi ilə yüksək tiraj­larla çap olunaraq oxuculara çatdırılırdı. Ən mühüm təbliğat vasitəsi kimi “Azər­nəşr” dövlətin hərtərəfli qayğısı ilə əhatə olunmuşdu. Çünki Heydər Əliyev kitabın inkişafına və zənginləşməsinə diqqət və qayğı ilə yanaşırdı. “Azərnəşr” də Heydər Əliyev irsinin nəşrinə və geniş oxucu küt­ləsinə çatdırılmasına çalışmışdır. Onun zəngin irsi, ayrı-ayrı əsərləri 1969–1990-cı illərdə “Azərnəşr” tərəfindən Azər­baycan və rus dillərində çap edilmişdir. Bundan başqa, ictimai-siyasi ədəbiyyatın tipologiyasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən çoxcildli əsərləri də nəşriyyatımız tərəfindən çap olunmuşdur. Ulu öndərin ikinci hakimiyyəti illərində onun siyasi fəaliyyətini əhatə edən “Müstəqilliyimiz əbədidir” çoxcildliyinin 46 cildi “Azərnəşr” tərəfindən nəfis tərtibatda çap olunaraq ictimaiyyətə çatdırılmışdır. 

2001-ci ildən Azərbaycan Respubli­kası Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyində fəaliyyət göstərən “Azərnəşr”in kollektivi 2008-ci ildən Azərbaycan Respublikası­nın Prezidenti cənab İlham Əliyevin döv­lət başçısı kimi işə başladığı gündən bü­tün siyasi və dövlətçilik fəaliyyəti – çıxış, nitq, məruzə, görüş və məktublarını “İnki­şaf – Məqsədimizdir” adlı çoxcildlikdə ən yüksək poliqrafik keyfiyyətdə nəşr edir. Bu günlərdə 130-cu cild işıq üzü görə­cək. Tərtibatçı redaktoru olduğum çox­cildliyi hazırda 131-ci cildi tərtib olunur. 

Ermənilərin "Böyük Ermənistan" xül­yası uğrunda vacib hesab etdikləri ad­dımlardan biri qondarma soyqırımı iddi­aları ilə Türkiyəyə qarşı yönəlmiş planları həyata keçirməkdir. Bunun üçün vaxtilə erməni fəaliyyətlərinin əsasını təşkil edən "Dörd T" təşkilatı yaradılmışdı. Ta­nıtma, Tanınma, Təzminat və Torpaq. Yəni, qondarma erməni soyqrımı dünya­da tanınacaq, Türkiyəyə qəbul etdirilə­cək və Türkiyə buna görə ağır təzminat ödəyəcək. Azərbaycan Dövlət Nəşriyya­tının kollektivi görkəmli naşir, uzun illərdir “Azərnəşr”in baş redaktoru kimi çalışan Əlövsət Ağalarovun rəhbərliyi ilə mühüm bir seriya üzərində işləməyi öhdəsinə gö­türdü. 

Olduqca əhəmiyyətli mahiyyət daşı­yan, gərgin axtarışlar və zəhmət tələb edən işi başa gətirmək üçün Əlövsət Ağalarov aylarla Gürcüstanda və müxtə­lif ölkələrin arxivlərində işləmiş, müəl­liflərin mövzu ilə əlaqəli əlyazmalarını, kitab və broşürlərini, faktları təsdiq edən sənədlərin rəsmlərini əldə edib Bakıya gətirdi. Erməni soyqırımının olmadığını, əksinə, ermənilərin Türkiyə və Azərbay­canda zaman-zaman törətdikləri aman­sız qətl və soyqırımlara aid erməni, rus, ingilis müəlliflərinin yazdıqları əsərlərdən ibarət tam 17 adda kitab “erməni soyqırı­mının 100 illiyi” ərəfəsində nəşr olunaraq dünya oxucularına təqdim olundu. 

Dünya oxucularına deyirik ki, kitab­ların müəllifləri rus, ingilis, alman, gürcü olduğu kimi, 4 dildə – rus, alman, fransız və ingilis dillərində nəşr edilmişdir. Bu ki­tablar dəfələrlə dünyanın müxtəlif ölkələ­rində keçirilən Beynəlxalq Kitab Sərgilə­rinə çıxarılmışdır. 2016-cı ildə isə mənim iştirakımla İstanbul Universitetində kitab­ların geniş təqdim olunması mərasimi keçirildi. “Azərnəşr”in rəhbərliyi hər cild­dən bir neçə nüsxə İstanbul Universite­tinin kitabxanasına və Tarix fakültəsinə hədiyyə etdi. 2017-ci ildə keçirilən V Bakı Beynəlxalq Kitab Sərgi-Yarmarkasında “Azərnəşr”in gərgin əməyi sərginin “Ən yaxşı kitab nominasiyası”nın qalibi oldu. 

Araşdırmalar göstərir ki, bütün za­manlarda Azərbaycan Dövlət Nəşriyya­tı ölkə əhalisinin, xüsusilə, oxucuların, elmi, siyasi, bədii, estetik, informasiya və s. səviyyəsini nəzərə alıb və bu is­tiqamətdə oxucuların kitab nəşri vasitə­silə sorğu və tələbatlarının ödənilməsinə xüsusi səy göstərib. “Azərnəşr” kitabçılıq və kitabşünaslıq işinin aktual problemlə­rinə aid, xüsusilə Vətən tarixinə, erməni terrorizminə, onun ifşa edilməsinə, ərazi bütövlüyünün bərpa olunmasına kömək edən kitab nəşrini genişləndirmişdir. “Azərnəşr”ə bundan sonra da yaradıcılıq uğurları, kitab bolluğu və kitab mədəniy­yətimizə xidmət etmək üçün daha neçə yüzillər arzulayırıq. 

Son olaraq bildirirəm ki, kitab ən sağlam doyurucu qidadır. Bir naşir kimi insanları kitabla daha çox qidalanmağa dəvət edirəm. 

Rəsmiyyə Rzalı-QARAYEVA,
“Azərnəşr”in redaktoru