Azərbaycan türkləri qədim təfəkkürdən qaynaqlanan mənəvi-əxlaqi dəyərlərini həmişə həm sözlü, həm də hərəkətli-göstərişli ifadə etməyi özlərinə şərəf və qürur bilmişlər. Xalq tamaşa və oyunları, qədim etnik mərasim faktlarını ifadə edən ayin-rituallar, xalq rəqsləri də xalqımıza məxsus qədim etnik düşüncəni aydın şəkildə əks etdirməkdədir. 

Azərbaycan türklərinin mənəvi və maddi mədəni dəyərləri hər zaman ya­delli xalqları özünə cəlb etmişdir. Və bu dəyərlərdən sui-istfadə edib, özünün­küləşdirməyə çalışanlar da olmuşdur. Məhz erməni tayfalarının Azərbaycan xalqının köklü, qədim mədəni dəyərlə­rinə göz dikdiyi kimi.

XX əsrin əvvəllərində erməni mu­siqişünas Komitas Soqomonyan indiki Ermənistan ərazisində, İrəvanda azər­baycanlıların yaşadığı kəndləri gəzərək yüzlərlə türk mahnısını nota alıb. Ona görə də erməni xalq mahnıları və ha­valarının, ən azı, 90 faizi Azərbaycan xalq mahnı və rəqslərinə əsaslanır. Er­mənilər qədim Azərbaycan nəğmələrini toplayaraq öz arxivlərinə əlavə ediblər. Məhz bu baxımdan Komitas erməni mu­siqisinin banisi yox, gələcəkdəki erməni plagiatının əsasını qoyub. 

1925-ci ildə İrəvanda Elm və İn­cəsənət İnstitutu yanında xalq musiqi­si və folklorunun toplanılması bölməsi yaradılıb. Buna Komitasın şagirdi Spi­ridon Məlikyan rəhbərlik edir. Bu quru­mun işi Azərbaycan folklor örnəklərini toplayıb, onları erməni şifahi nümunəsi kimi təqdim etmək idi. Azərbaycan xalq yaradıcılığı örnəklərini toplayaraq öz örnəkləri kimi təqdim etməyə çalışan ermənilər bununla özlərinə qədim tarix və qədim soy-kök yaratmaq xülyasında olublar. Amma bu mümkün deyil. Ona görə ki, ruhu onu yaradan xalqa bağlı olan dəyərlər özgənin ola bilməz. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, ermənilərin mənimsədikləri və öz örnəkləri kimi təq­dim etdikləri örnəklər də var. Aşağıdakı mətn erməni mənbəsindən tərcümədir:

Can, gülüm!

Bülbül, sən mənim bağıma gəl,

Yarıma nəğmə oxu.

Öz nəğməndə mənim salamımı

Yarın evinə çatdır. 

Sən, Araz, məni anla,

Danış, dilimi qəbul et.

Mehribanlıqla dua et: “Tezliklə

Sən məni öz evinə al!. 

Qeyd edək ki, “Can, gülüm”, “Gü­lüm, hey” rədifli nəğmələr Azərbaycan türklərinin məişət və mövsüm mərasimi nəğmələrinə məxsusdur. 

Ermənilərin dəyişərək özününküləş­dirmək istədikləri, lakin pərakəndə bir mətn yaratdıqları bu nümunədəki söz­lərin hansıların Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə aid sözlərin olduğu aydındır: bülbül, can, yar, Araz... Azərbaycanı iki yerə bölən Araz bayatılarımızda o zamandan etibarən giley-güzar obyek­ti kimi qəbul olunub, qarğış, hətta yeri gələndə nifrət obyekti də olub. 

Yurddaşlarımızın öz tarixi torpaq­larından köçkün düşdükləri zamandan etibarən yaranmış sözlü yaradıcılıq ör­nəkləri isə milli ruhun əsl ifadəçisidir. Bu baxımdan bayatı örnəklərimiz daha önəmlidir:

Mən aşığam, dam qaldı,

Damlar yeri nəm qaldı.

Qaşdı elim-obam,

Bir quruca dam qaldı.

Bayatılar insanın yaranandan dün­yadan köçdüyü zamanədək yaşadığı həyatının poetik ifadəçisidir. Qədim türk torpağı olan Qərbi Azərbaycan tor­paqlarında yaşayan azərbaycanlılar da hər zaman milli təfəkkür və düşüncə­dən qaynaqlanan dünyagörüşlərindəki məqamları sözlü yaradıcılıq məhsulu olan poetik örnəklərdən ən aktivində – bayatılarda real xalq dili ilə daxili arzu və düşüncələrini, ağrı və acılarını, xiffət və nisgillərini aydınca ifadə etmişdilər. 

Əgər müxtəlif zamanlarda yaran­mış bayatı örnəklərində sevinc, sevgi və bu kimi xoşbəxt məqamlar öz ifadə­sini tapırdısa, Qərbi Azərbaycandan, öz yurd-yuvalarından köçkün düşmüş həmvətənlərimiz yurd həsrətlərini və unudulmayacaq ağrılarını bayatılarla ifadə ediblər. Vətən həsrəti bu bayatı­ların əsasını təşkil edir. Vətənpərvərlik hisslərinin sözə çevrilməsi, poetikləş­məsi bu örnəklərdə gerçəkləşir:

Xoş gördük, dərə, səni

Xoşnişin dərə səni.

Xoş o kəsdərin halına ki, Zəngilan,

Bir də gələ, görə səni.

Məlum məqamdır ki, bayatıların son üçüncü və dördüncü misraları əsas fik­rin ifadəsini tam təmin edir. Və örnək verilən bayatıda da üçüncü və dördün­cü misralardan aydınca görünməkdədir ki, bayatının yaradıcısı olan naməlum müəllif – xalq məhz həsrət obyekti olan Zəngilandan köçkün düşən ərəfədə bu bayatını ərsəyə gətirib, yaddaşlara ötürüb. Qərbi Azərbaycandan toplan­mış örnəklərdə də bu məqam olduqca aydındır. Vətən həsrəti, el-oba yanğısı yurddaşlarımızın qəlbini hələ də göy­nətməkdədir: 

Gün getdi sarı qaldı,

Getdikcən sarı qaldı.

Vətən, sənə baxmaxdan,

Gözümdə sarı qaldı. 

“Bu qədər Vətən həsrəti çəkənə gərəkdir ki, Vətən ona öz qucağını ge­niş aça” – deyə düşünən soydaşımız bu ayrılıqda Vətəni də günahlandırır. Çünki məkrli nəfəsi müqəddəs Vətən torpağı gərək qəbul etməyə, düşmən nəfəsinə qənim kəsilə bu torpaq. Məhz belə dü­şüncələrlə öz ümidlərini ölməyə qoyma­yan soydaşımız Vətəndən də gileylidir:

Bu dağ o dağa baxar,

Altınnan bulaq axar.

Heyf qaçqın gözlərim,

Bivəfa Vətənə baxar.

Vətən torpağı ilə, eləcə də Zəngə­zurla bağlı bayatı örnəklərini müşahidə edərkən bir daha aydın olur ki, vətən sevgisi, yurd həsrəti bu örnəklərin əsas mayasıdır. Onların ərsəyə gəlməsini məhz həmin müqəddəs duyğular şərt­ləndirir. Nə qədər yadelli bu örnəkləri mənimsəməyə çalışsa da alınmaz, çün­ki mayası xalq ruhundan yoğrulan bu örnəklər xalqın qədim tarixi ilə bərabər yaranıb və yaşamaqdadır. Bu örnəklər heç zaman yad dilinə, yad nəfəsinə uy­ğunlaşa bilməz!

Aytən CƏFƏROVA,
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu folklorşünaslıq şöbəsinin müdiri, fəlsəfə doktoru, dosent