Hər bir xalqın tarixində ağrı, qürur və gələcəyə sarsılmaz inamla dolu səhifələr var. İkinci Dünya müharibəsi illəri bütöv xalqların və dövlətlərin taleyini müəyyənləşdirən ən ağır sınaq dövrü idi. Qələbəyə gedən yolda etibarlı dayaqlardan biri olaraq bu ümumi mübarizəyə Azərbaycan əhə­miyyətli töhfə verib. Müharibə illərində Bakı cəbhəni strateji əhəmiyyətli resurs olan neftlə təmin edən əsas mərkəzlərdən idi. Bakı nefti olmadan düşmənin darmadağın edilməsində həlledici rol oynayan tankların, təy­yarələrin və digər hərbi texnikanın səmərəli işləməsini təsəvvür etmək çə­tindir.

Azərbaycanda 87 qırıcı batalyon, min­lərlə igid qadın və kişinin iştirak etdiyi mindən çox özünümüdafiə dəstəsi yaradıl­dı. 1941–1945-ci illərdə Azərbaycanın təx­minən 700 min cəsur oğul və qızı cəbhəyə yollandı.

1945-ci ilin avqustunda Sovet İttifaqı Çinin köməyinə gələrək militarist Yaponiya əleyhinə yeni hərbi kampaniyaya başladı və bu həlledici döyüşlərdə aralarında minlərlə azərbaycanlının da olduğu on minlərlə dö­yüşçü iştirak edirdi. Onların qəhrəmanlığı xüsusi diqqət və tanınmaya layiqdir. Azər­baycanlılar uzun müddət yapon qoşunlarının nəzarətində olan geniş və strateji əhəmiyyət­li region - Mancuriyanın azad edilməsində mühüm və misilsiz rol oynadılar. Bu əmə­liyyat İkinci Dünya müharibəsinin son mər­hələsi oldu. 

40 mindən çox azərbaycanlı Uzaq Şərq və Zabaykal cəbhələrində xidmət keçib, Ya­poniyanın Kvantun ordusuna qarşı döyüş­lərdə fəal iştirak edib. Bu döyüşçülər Man­curiyanın Xarbin, Mukden və Çançun kimi mühüm şəhərləri uğrunda gedən döyüşlərdə əhəmiyyətli töhfə vermişlər. Azərbaycanın rolu yalnız hərbi qulluqçuların əməliyyatları ilə deyil, həm də əhəmiyyətli iqtisadi yar­dım və dəstək vasitəsilə müəyyən olunub və izah edilib. Məhz bu amili qələbənin təmin edilməsində həlledici faktorlardan biri hesab etmək olar.

Eyni zamanda, Mancuriyanın azad edil­məsində iştirak edən bir çox azərbaycanlı yüksək dövlət mükafatları ilə, o cümlədən Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı ilə təltif edilib. Onların qəhrəmanlığı bu gün də yüksək qiy­mətləndirilir. Uzaq Şərq regionunda və hətta Çində həmin döyüşçülərin adları geniş tanı­nır və hörmətlə yad olunur.

Məsələn, Xarbinin azad edilməsində iştirak etmiş və “Qırmızı Bayraq Orde­ni” ilə təltif olunmuş batalyon komandiri Hacı Məmmədovu nümunə göstərmək olar. Bundan əlavə, fərqlənmiş zabitlər arasında Cümhuriyyət dövründə Azərbaycan milli ordusunun qurucularından biri olan general Şıxlinskinin qohumu Əliağa Şıxlinski kimi hərbçi nəslindən çıxmışlar da olub. O, həm­çinin Mancuriyanın yapon qoşunlarından azad edilməsində fəal iştirak edib.

Sərt sınaqlardan şərəflə keçmiş və Man­curiyanın azad edilməsində əhəmiyyətli töhfə vermiş şəxslər arasında Azərbaycanın İmişli rayonundan olan veteran Nəbi Nu­riyev xüsusi yer tutur. O, 28 fevral 1942-ci ildə cəbhəyə çağırılmış və 130-cu atıcı alayın tərkibində bütün döyüş yolunu keç­mişdir. Nəbi Nuriyev müharibə zamanı ağır döyüşlərdə birbaşa iştirak edərək cəsarət və dözümlülük nümayiş etdirmişdir.

Azərbaycanlıların 1945-ci ilin avqus­tunda çinli döyüş yoldaşları ilə çiyin-çiyinə Mancuriyanın azad edilməsində iştirakına dair parlaq nümunələrdən biri də 1925-ci il dekabrın 25-də doğulmuş polkovnik-leyte­nant Teymur Əliyevin döyüş yoludur. İkinci Dünya müharibəsi illərində o, Mancuriya strateji hücum əməliyyatında birbaşa iştirak etmiş 17-ci ordunun 1045-ci atıcı alayında xidmət etmişdir.

Əliyevin daxil olduğu 17-ci ordu Hinqan istiqamətində fəaliyyət göstərmiş və ya­ponların müdafiəsini uğurla yararaq sovet qoşunlarının Mancuriyanın dərinliklərinə sürətlə irəliləməsinə şərait yaratmışdır. Bu döyüşlərdə azərbaycanlı zabit və əsgərlərin iştirakı Çinin şimal-şərqinin Yaponiyanın işğalından tam azad olunmasında mühüm töhfə olmuşdur. Döyüş əməliyyatlarında iştirakı və qələbəyə şəxsi töhfəsinə görə Teymur Əliyev "Yaponiya üzərində Qələbə" medalı ilə təltif edilib. Bu da onun İkinci Dünya müharibəsinin son mərhələsində bir­başa iştirakını sübut edir. 

Bənzər əhəmiyyətli nümunə 1918-ci ildə Ağdaş rayonunun Qaradağlı kəndində do­ğulmuş Bayram Nəbiyevin döyüş yoludur. O, 1941-ci ilin oktyabrında – İkinci Dünya müharibəsinin ən qızğın, bütün dünyanın taleyinin zərbə altında olduğu ağır dövrün­də orduya çağırılmışdır. Müharibə illərində onun fəaliyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir­di, belə ki, Dövlət Təhlükəsizliyi Nazirliyi­nin zabitləri daxili təhlükəsizlik, diversiya ilə mübarizə və düşmənin arxa cəbhəsində kəşfiyyat işləri kimi vacib tapşırıqları yerinə yetirirdilər. Bayram Nəbiyev həm də İkinci Dünya müharibəsinin son mərhələsində iş­tirak etmiş və "Yaponiya üzərində Qələbə" medalı ilə təltif olunmuşdur. Bu mükafat onun Kvantun ordusunun darmadağın edil­diyi Mancuriya hücum əməliyyatında bir­başa iştirakının sübutudur. Bundan əvvəl, faşist Almaniyasının darmadağın edilmə­sində töhfəsinə görə, o, "1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində Almaniya üzə­rində Qələbə" medalı ilə təltif edilib ki, bu da onun iki – Qərb və Şərq cəbhələrində – iştirakını göstərir. 1951-ci il dekabrın 14-də hərbi xidməti başa vuran Bayram Nəbiyev Azərbaycan xalqının faşizm və yapon im­perializmi üzərində qələbəyə mühüm töhfə verən nümayəndələrindən biri kimi tarixə düşüb.

Azərbaycanlıların Mancuriyanın azad edilməsində və İkinci Dünya müharibəsinin yekunlaşmasında töhfəsindən danışarkən xalqımızın daha bir layiqli nümayəndəsi – 1918-ci il təvəllüdlü İslam Qasımovu da xa­tırlamaq lazımdır. O, 1941-ci ildə orduya ça­ğırılıb. Kiçik çavuş rütbəsində xidmət edən Qasımov cəsarət, dözümlülük və yüksək dö­yüş hazırlığı nümayiş etdirib. Onun döyüş xidmətləri komandanlıq tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, 1944-cü il iyunun 18-də döyüşlərdə nümayiş etdirdiyi şəxsi cəsarət və qəhrəmanlığına görə "Cəsarətə görə" medalı ilə təltif olunub. Avropada müharibə başa çatdıqdan sonra, 1945-ci il mayın 9-da İslam Qasımov "1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində Almaniya üzərində Qələbə" medalı ilə təltif olunub ki, bu da onun faşist Almaniyasının son məğlubiyyə­tindəki töhfəsinin tanınması deməkdir. La­kin onun xidməti burada başa çatmamışdır. 1945-ci ilin avqustunda o, Mancuriya stra­teji hücum əməliyyatında iştirak edib, qəh­rəmanlıq və cəsarətinə görə eyni vaxtda iki fərqli mükafat alıb: “Qırmızı Ulduz Ordeni” və "Yaponiya üzərində Qələbə" medalı. Hər iki mükafat 1945-ci il 30 sentyabr tarixində verilib. Bu mükafatlar onun Şərq kampani­yasında iştirakının vacibliyini göstərməklə yanaşı, İslam Qasımovun müharibənin so­nuna qədər qərb və şərqdəki işğalçı qüvvələr üzərində son qələbədə iştirakını sübut edir.

Azərbaycan xalqının nasizm və yapon militarizmi üzərində qələbədəki töhfəsindən danışarkən, Azərbaycan xalqının daha bir layiqli nümayəndəsi və Mancuriyanın azad edilməsində və İkinci Dünya müharibəsinin bitməsində öz töhfəsini vermiş Abbas Nağı­yevin adını xatırlamamaq mümkün deyil. O, 1921-ci ildə Azərbaycanın Tovuz rayonun­da anadan olub. 1941-ci ildə - İkinci Dün­ya müharibəsinin ən ağır və dönüş nöqtəsi olan dövründə Qızıl Orduya çağırılıb. Baş əsgər Nağıyev döyüş əməliyyatlarında fəal iştirak edib. Şəxsi cəsarət və vəzifə borcunu vicdanla yerinə yetirməsinə görə, Abbas Na­ğıyev 1945-ci il mayın 9-da "1941–1945-ci illər Böyük Vətən Müharibəsində Almaniya üzərində Qələbə" medalı ilə təltif olunub. Bu tarix dünyanın taleyini müəyyən etmiş faşist Almaniyası üzərində Qələbənin sim­volu olaraq, onun tarixi mübarizədə iştirakı­nı tanımışdır.

1945-ci ilin yayında, Avropada döyüş əməliyyatları başa çatandan sonra baş əsgər Nağıyev Şərq cəbhəsinə göndərildi və bura­da Mancuriyaya strateji hücum əməliyyatın­da iştirak etdi. Bu tarixi döyüşdə iştirakına, igidliyinə və döyüş ustalığına görə 30 sent­yabr 1945-ci ildə ona medal təqdim olundu.

Qeyd olunan döyüşlərdə iştirak edən azərbaycanlılar arasında 1916-cı ildə Azər­baycanın Qazax rayonunda anadan olmuş çavuş Qafar Səttarov da vardı. Onun dö­yüş yolu 1939-cu ildə başlamışdı. Döyüşçü İkinci Dünya müharibəsi illərində Leninq­rad, Kalinin, Stalinqrad və Şimal-Qafqaz cəbhələrində iştirak edib, altı dəfə yaralanıb. 1943-cü ildə o, hava-desant alayında silah ustası olmuş, 1945-ci ilin avqustunda isə Za­baykal cəbhəsində Yaponiya ordusuna qarşı döyüşlərdə qəhrəmanlıq göstərmiş, Monqo­lustan və Mancuriya səhralarını keçərək Lyao-Xe çayını aşmışdır. Qəhrəmanlığına görə “Yaponiya üzərində Qələbə” medalı ilə təltif olunub.

Paralel olaraq, Şamaxıdan olan kapitan Kazım Sadıxzadə 2-ci Uzaq Şərq cəbhəsin­də bərpa işlərinin rəhbəri kimi qoşunların irəliləməsini və infrastrukturun bərpasını təşkil etmişdir. Bu da əməliyyatın uğuru üçün həlledici oldu. Ona əməyinə və döyüş xidmətlərinə görə II dərəcəli “Böyük Vətən Müharibəsi” ordeni verilib. 

Qəhrəmanlar arasında tibb xidməti kapi­tanı Şura Əli qızı Əlizadə də var idi. O, Qara dəniz donanmasında İkinci Dünya mühari­bəsi cəbhələrindən sonra Sakit Okean Do­nanmasına köçürüldü və hərbi xəstəxanada yaralılara kömək etməyə davam etdi. Bu xidmətinə görə o da təltif olunub. 

Eyni dövrdə, 1921-ci ildə Bakıda ana­dan olmuş kiçik çavuş Əzimzadə Təzxa­nım Əhədulla qızı Ussuri və İman çayları ətrafındakı dəmiryolu obyektlərində zenitçi kimi xidmət etmiş, mühüm kommunikasiya xətlərini qorumuşdur.

Polkovnik-leytenant Əbumüslüm Bax­şiyev Kiyevdən Vyanaya qədər müharibə­nin ağır yolunu keçmiş, ən şiddətli döyüş bölgələrində çətinlikləri çiyinlərinə götür­müşdür. Avropada artıq Qələbə bayraqları ucaldığı zaman onun hərbi yolu Uzaq Şərq­də davam etmişdir. Monqolustana göndə­rilərək əfsanəvi 416-cı diviziya hissələri ilə birlikdə Böyük Xingan dağlarının keçilməsi çətin olan silsilələrini aşmış, Çin ərazisin­dən sürətli hücumda iştirak etmiş, gur axan Xuanxe çayını keçmiş və döyüşünü Dayl­yanda başa vurmuşdur. Onun Yaponiya mi­litaristlərinin məğlub edilməsindəki töhfəsi layiqincə qiymətləndirilib. Baxşıyev yalnız qələbə ilə deyil, həm də igidliyini və peşə­sinə sədaqətini təsdiqləyən mükafatlarla evinə qayıtmışdır.

Uzaq Şərqdə döyüşənlər arasında hava hücumundan müdafiə qüvvələrinin projek­tor alayının döyüşçüsü Fəridə Vəzirova da vardı. O, müharibəni Ussuriyskdə başa vur­muş və medalla təltif edilmişdir. Gəncədən olan hərbi sürücü, Qızıl Ordu əsgəri Hidayət Heydərli Qafqaz və Berlin əməliyyatlarında iştirak etdikdən sonra zenit-artilleriya pol­kunun tərkibində Uzaq Şərqə göndərilib və burada dövlət mükafatı alıb. Müharibənin ilk günlərindən cəbhədə döyüşən tibb bacısı və artilleriyaçı Mülayim Cəfərova 1945-ci ildə çinli döyüşçülərlə yan-yana döyüşlərdə iştirakına görə “Yaponiya üzərində Qələbə” medalı ilə təltif olunmuşdur.

Xalxin-Qol və İkinci Dünya müharibəsi döyüşlərinin iştirakçısı olmuş tibb xidməti mayoru İskəndər İsmayılov 1945-ci ilin ya­yında Zabaykal cəbhəsində sanitar xidmətə rəhbərlik edərək tibbi yardım və şəxsi heyə­tin hazırlığını təmin etmişdir. Tibb xidməti polkovnik-leytenantı Qədəmşah Sadıxov Moskva, Xarkov və Qafqaz döyüşlərini keçərək müharibəni Uzaq Şərqdə, Mancuri­ya və Koreya döyüşlərində başa vurub, “Ya­poniya üzərində Qələbə” də daxil olmaqla bir neçə medalla təltif olunub.

Beləliklə, çox sayda azərbaycanlı ta­lelərini ümumi düşmənə qarşı mübarizədə birləşdirib, igidlik və dözümlülük nümayiş etdirib. Onların adları və qəhrəmanlıqla­rı qəhrəmanlıq və qələbə simvolu olaraq tarixdə əbədi qalacaqdır. Bakı tərəfindən cəbhənin həyati əhəmiyyətli neftlə təmin edilməsindən İkinci Dünya müharibəsi dö­yüşlərində fədakarlıq göstərən döyüşçülərin xidmətinə qədər Azərbaycanın töhfəsi möh­təşəm və taleyüklü olub.