Erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı təcavüzünün və soyqı­rımı siyasətinin iki yüz ildən çox tarixi var. Bu müddətdə Qafqazda azər­baycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilmiş etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə məruz qalmışdır. Məqsəd tarixii Azərbaycan torpaqlarının böyük bir qismini ələ keçirmək və həmin ərazilərdə “böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq idi. 

Ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarşı milli qırğın 1905-ci il fevral ayının ilk ongünlüyündən Bakıdan başlamış və tezlik­lə Azərbaycanın digər bölgələrinə, o cüm­lədən Naxçıvana da yayılmışdı. 1905-ciil hadisələrinin şahidi olan M.S.Ordubadi “Qanlı illər” adlı əsərində münaqişənin or­taya çıxmasının səbəblərini erməni daşnak­sütyun komitəsinin müstəbid idarə üsulunu təşkil etməsi, məhəlli hökumət məmurla­rının etinasızlığı, çar üsul-idarəsinin ikili oyunu, müsəlman əhalinin elmsizliyi, baş verən siyasi hadisələrdən bixəbər olması və ermənilərin avtonomiya – idarə muxtariy­yəti həvəsində olmaları ilə izah edir.

Ermənilərin türkə olan nifrət psixologi­yası 1905-1907-ci illərlə məhdudlaşmamış, 1918-ci ildə də davam etmişdir. Həmin ilin mart soyqırımı olaraq tarixə keçən 1918-ci il hadisələri paytaxt Bakı ilə bərabər, Azər­baycanın bütün bölgələrində – Şamaxıda, Qubada, Gəncədə, Lənkəranda, Qarabağda, o cümlədən Naxçıvanda ağır nəticələri ilə yadda qalmışdır. Həmin dövrdə Azərbay­can Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi müəyyən səbəblərdən və çətinliklərdən Naxçıva­na lazımi dəstək verə bilməmiş, nəticədə ermənilər tərəfindən törədilən cinayətlər Naxçıvandan da yan keçməmişdir. 

Bu illərdə Azərbaycandan ayrı düşmüş Naxçıvana yiyələnmək üçün daşnaklar yer­li əhaliyə qarşı vəhşiliklər törədir, onları öldürür, yaşayış məntəqələrini yandırır və ərazini azərbaycanlılardan boşaltmağa çalı­şırdılar. 1918-ci ildə Naxçıvanda ən dəhşət­li vəhşiliklər törədənlər içərisində Andranik Ozanyan, Dro, Njde, Doluxanov, Yapon və digər cəlladların başçılıq etdikləri dəstələr böyük rol oynamışlar. 

Həmin dövrdə Naxçıvanda fəaliyyət göstərmiş Müsəlman Milli Komitəsinin katibi işləmiş Mirzə Bağır Əliyev hadisələ­rin, erməni vəhşiliklərinin bilavasitə şahi­di olmuş və onları qələmə almışdır. Onun “Qanlı günlərimiz” əsərindən aydın olur ki, 1918-1921-ci illərdə Naxçıvanda ermənilər tərəfindən 74 min azərbaycanlı ən vəhşi üsullarla öldürülmüşdür. Naxçıvanda o za­man ilk soyqırımı Culfa rayonunun Yaycı kəndində törədilmişdir. Erməni qaniçənlər Araz çayı sahilindəki 4 minə yaxın əhali­si olan Yaycı kəndini yerlə yeksan etmiş, kənd sakinlərinin 2500-ə qədərini qətlə ye­tirmiş və Araz çayına tökmüşdü. Cəsədlərin sayı o qədər çox olmuşdu ki, böyük bir qə­biristanlıq yaranmışdı. O vaxtdan bu, Yaycı qəbiristanlığı olaraq tarixə düşmüşdür. 

Culfa rayonunun Yaycı kəndindən olan yazıcı-jurnalist Fərəc Fərəcov 2002-ci ildə nəşr etdirdiyi “Yaycı soyqırımı” kitabında kəndin yaşlı sakinlərindən aldığı müsahi­bələrdə törədilən erməni vəhşiliklərini bü­tün çılpaqlığı ilə ortaya qoyur. Həmin ki­tabdan bəzi acı xatirələri oxucularımızın da diqqətinə çatdırırıq:

Yaycı kənd sakini Zəhra İsmayılova­nın (dünyasını dəyişib) dediklərindən: – O Andranik məlun bizim ailəyə də sağalmaz yaralar vurmuşdur. Anamgil altı bacı idilər: Fatma, Leyla, Züleyxa, Səmənnaz, Zəhra və anam Həlimə. Onlardan təkcə salamat qalanı anam olmuşdur. Qalan beş bacısını, yəni mənim xalalarımın beşini də ermənilər uşaqları, körpələri ilə birlikdə qəddarlıqla öldürmüşlər. Züleyxa xalamın təkcə bir öv­ladı təsadüfən sağ qalmışdı. Adı Abbas idi. Erməni qulduru onu qamçı ilə vurub öldü­rülmüş anasının yanına sərmişdir. Hər iki­sini ölmüş bilmişlər. Lakin xoşbəxtlikdən uşaq sağ qalmışdır.

Haşiyə: Həmin uşaq yaşamış və şərəfli bir ömür yolu keçmişdir. O, mayor rütbə­sinə yüksəlmiş, hərbi təyyarəçi olmuşdur. 1941–1945-ci illərin qanlı müharibəsində Abbas Muradov əsl döyüş qəhrəmanlığı göstərmişdir. Sinəsini orden və medallar bəzəyən Abbas Muradov təqaüddə olduğu illəri doğma Yaycıda yaşamış, burada vəfat etmişdir.

“Min evli” adlandırılan bu kənddə soyqırımı zamanı elə bir ailə olmamışdır ki, faciənin qurbanına çevrilməsin. Hər ailənin bir, iki və daha çox üzvü erməni qa­niçənlərindən canlarını qurtara bilməmiş­lər. Onlarla ailə bütün üzvləri ilə birlikdə evlərində qətlə yetirilmişdir. Yasəmən adlı qadının qolunu kəsmişdilər. O, son illərdə dünyasını dəyişmişdir. Oğlu Əbülfəz Sü­leymanovla (o da dünyasını dəyişib) anası və onun başına gələn müsibətlər barədə ətraflı söhbətimiz olmuşdur. Ə.Süleymano­vun söylədiklərindən:

– Anamın sağ qolunu ermənilər güllə ilə vurmuşdular. Başqa bir erməni isə ona yaxınlaşıb güllə dəyən qolunu qamçı ilə vurub yerə salır. Kini, qəzəbi soyumayan erməni qolsuz qalmış anamın kürəyinə də qamçı çəkir. Qan içində olan anam yerə yıxılır. Onu ölmüş bilirlər. Bir müddət Araz qırağında ölülərin içində qaldıqdan sonra sağ olduğunu görüb İrana keçirirlər. Mən gözümü açandan anamı həmişə xəstə və qəmgin görərdim. Bunun səbəbini ondan soruşdum. Anam mənə hər şeyi ətraflı da­nışdı. Anamgil 8 bacı idilər. Onların altısını ermənilər eyni vaxtda qılıncdan keçirmiş­dilər. Sona adlı bacısını isə qohumlarımız­dan biri İran tərəfə apara bilmişdir. Sonralar o, Naxçıvanda ailə həyatı qurub yaşamışdır.

Həmin vaxt Yaycıda bu cür ürəkağrıdıcı hadisələr az olmamışdır. 1918-ci ilin iyun ayında baş vermiş bu qanlı hadisə erməni faşistləri tərəfindən törədilən soyqırımı idi. Kəndin əhalisi yarıbayarı azalmışdı. Ən çox itkilər qadınlar arasında olmuşdu. İtkin düşənlər də vardı. Danışırlar ki, kənddə 7 il xeyir mərasimləri, şənliklər olmamışdır. 

Bundan sonra Nehrəm ətrafında rüsvay­casına məğlub edilmiş Andranikin dəstələri geri qaçmağa məcbur olmuşdu. Ordubada doğru irəliləyən Andranik qarşısına çıxan kəndləri dağıda-dağıda bu məsafədə 2 min azərbaycanlını öldürmüşdür. Ordubad ət­rafı, Əlincəçay boyu, Şahbuz kəndlərinin əhalisi tərksilah olunmuş, xeyli hissəsi qətlə yetirilmişdir. Həmçinin Sirab, Nursu, Kolanı, Hənzər, Mahmudoba, Əbrəqunus, Qazançı, Paradaş, Xanağa, Bənəniyar, Ca­maldın, Ərəzin, Kırna kəndlərində də dəh­şətli qırğınlar törədilmişdir.

Tarixi sənədlərdə Şərur bölgəsinə bağlı 45 kəndin də erməni komitəçilərinin hücu­muna məruz qaldığı və əhalisinin də Araz çayına atılması ilə bağlı məsələlər göstə­rilir. Müsəlmanlar tərəfindən ələ keçirilən ermənilər Naxçıvanda və onun bütün kənd­lərində türklərin qətlə yetiriləcəkləri və ha­mısının Araz çayına atılacaqlarına dair əmr aldıqlarını etiraf etmişdilər. Erməni dəstələ­rinə yazılı olaraq göndərilən əmrdə deyilir: “Şərur əhalisini Araz çayına atmaq üçüncü alay komandanlığının əsas vəzifəsidir”. 

Digər bir fakt: Andranikin qoşunları Sirab kəndinə istiqamət aldığı vaxt Sirab kəndi ətrafında çoxlu qaçqın toplaşmışdı. Onlar kəndin özündən, habelə uzaq və ət­raf kəndlərdən gələnlər idi. 15 mindən artıq erməni quldurlarının silahsız, müdafiəsiz insanların üzərinə hücumu nəticəsində bir gün ərzində 10 mindən artıq günahsız in­san qətlə yetirildi. Bu vaxt Duzdağ tərəfdən açılan top səslərini Andranik eşitməsəydi, orada bir nəfər də sağ qalmayacaqdı. Məhz Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı altında döyüşən Qafqaz–Türk ordusu bir günün içərisində Naxçıvana yürüş edib daşnakları geri oturdur və Naxçıvanın yerli özünüidarə hökumətinin qurulmasına yar­dım edir.

Ümummilli lideri Heydər Əliyev Türk ordusunun bu tarixi xikaskarlığı barədə belə demişdir: “Türk ordusunun, xüsusən də Ka­zım Qarabəkir paşanın adı Naxçıvanda çox böyük hörmət-ehtiramla yad edilir. Mənim əziz müəllimim Lətif Hüseynov da mənə demişdi: Heydər, əzizim, çalış düşmənlə­rin qarşısını al, Naxçıvana təcavüzə imkan vermə. Əgər 1918-ci ildə türk ordusu, ge­neral Kazım Qarabəkir paşa Naxçıvana gəl­məsəydi, hamımızı qıracaqdılar. Bu mənim gözümün qabağında olan hadisədir”.

Bu gün hər birimiz qürur hissi keçiririk ki, 2020-ci ilin sentyabrın 27-də başlayan Vətən müharibəsində ordumuz 44 gün ər­zində düşmənə böyük zərbə vuraraq ərazı bütövlüyümüzü təmin etdi. Azərbaycan bu Tarixi Qələbə ilə həm də 200 illik er­məni mifini darmadağın edərək ona yerini göstərdi. Məhz bu Qələbə erməni millətçi­liyinə, xalqımıza qarşı zaman-zaman apa­rılmış soyqırımı və deportasiya siyasətini birdəfəlik iflasa uğratdı. 

Səbuhi HƏSƏNOV
XQ