Özünü dünyada “demokratiyanın beşiyi” hesab edən, başqa xalqlara və dövlətlərə necə yaşamaq lazım ol­duğunu öyrətməyə çalışan, müstəm­ləkə keçmişə malik olan, habelə ne­omüstəmləkəçiliyi bu gün də davam etdirən, Cənubi Qafqazda suların durulmasına imkan verməyən Fran­sa dini dözümsüzlük sahəsində də, necə deyərlər, öndədir. Özü də bu dini dözümsüzlük təkcə İslam dini və müsəlmanlarla bağlı deyil. Üç səma­vi dindən biri olan iudaizm və onun tərəfdarları da Fransada xoş günlər yaşamırlar.

Fransa hazırda açıq-aşkar antisemi­tizm dalğası ilə üzləşib. Məsələ ondadır ki, 2024-cü ilin birinci yarısında rəsmi şəxslər antisemitizm zəminində 887 qanun pozun­tusu qeydə alıblar. Bu barədə gündəlik 10 milyon izləyiciyə malik olmaqla Fransanın ən çox baxılan xəbər kanalı olan BFM TV-nin ötən həftənin şənbə günü Ero departa­mentinin La-Qrand-Mott kommunasında sinaqoq yaxınlığında avtomobillərin yan­dırılmasına dair hazırladığı süjetdə bildiri­lib. Telekanalın məlumatına görə, 2023-cü ilin analoji dövründə 304 antisemitizm təzahürü qeydə alınıb, yəni antisemitizm­lə bağlı qanun pozuntularının sayı, demək olar ki, üç dəfə artıb.

Ölkənin cənubunda yerləşən La-Qrand-Mott kommunasında sinaqoq qarşısında iki avtomobilin yandırılması və avtomo­billərdən birinə qoyulmuş qaz balonunun partlaması nəticəsində bir bələdiyyə polisi yaralanıb. Həmin vaxt sinaqoqda ravvin də daxil olmaqla beş nəfər var idi.

İşin istintaqına Fransa Milli Antiterror Prokurorluğu da qoşulub. Fransanın Daxili işlər naziri vəzifəsini müvəqqəti icra edən Cerald Darmanen bütün ölkə üzrə sinaqoq­ların və yəhudi icma mərkəzlərinin yaxın­lığında təhlükəsizliyin gücləndirilməsinə dair göstəriş verib. O, dövlət televiziya kanalının efirindən bildirib ki, ilin əvvə­lindən Fransada antisemitizm təzahürləri­nin sayı təqribən 200 faiz artıb. Darmanen La-Qrand-Mott şəhərində sinaqoqun yan­dırılmasını “iyrənc hərəkət” adlandırıb. Onun sözlərinə görə, din əleyhinə hərəkət­lərin üçdə ikisi yəhudilərə qarşı yönəlib: “Ravvinin və ailəsinin yaşadığı sinaqoqu qəsdən yandırmaq, əlində balta ilə onla­rı gözləmək antisemitizm aktıdır və bunu məhz belə adlandırmaq lazımdır. Bəli, bu gün antisemitizm aktlarının sayı artıb. Yə­hudilərə və İsrailə nifrət istədikləri dinə etiqad etmək hüququ olan fransız uşaqlara, qadınlara və kişilərə ötürülür”.

Qeyd edək ki, hazırkı Fransa bəzən qeyri-rəsmi şəkildə “Beşinci respublika” da adlandırılır. Bu ifadə Fransa tarixində 1958-ci il oktyabrın 4-dən, yəni, yeni kons­titusiyanın qəbulundan indiyə qədər olan dövrü nəzərdə tutur. Avropa İttifaqının və NATO-nun aparıcı dövlətlərindən, BMT Təhlükəsizlik Şurasının beş daimi üzvün­dən biri olan Fransanın milli devizi “Azad­lıq, bərabərlik, qardaşlıq”dır. Ancaq bu gün bütün dünya “Beşinci respublika”da bunun əksini müşahidə etməkdədir. Ümumiyyət­lə, Fransa tarixən antisemitizm təzahürlə­rinin yüksək dərəcədə olması ilə seçilib. Hələ 1808-ci il martın 17-də Napoleon I Bonapart yəhudilərin hüquqlarını qismən məhdudlaşdıran, onları müxtəlif departa­mentlərdə fərqləndirən fərman imzalayıb. Həmin fərman tarixə “rüsvayçılıq fərmanı” kimi düşüb. Məhdudiyyətlər rejimi imperi­yanın sonuna kimi qüvvədə qalıb və yalnız 1818-ci ildə kral XVIII Lüdovik fərmanın müddətini uzatmaqdan imtina edib.

İkinci dünya müharibəsi illərində na­sist Almaniyasının işğal etdiyi Fransa ərazisində yaradılmış Vişi rejimi nasist­lərlə əməkdaşlıq edərək çox sayda Fransa yəhudilərini və xarici yəhudi qaçqınlarını konsentrasiya (cəmləşdirmə) düşərgələ­rinə deportasiya edib. Müharibənin sonu­na qədər Fransadakı 330 min yəhudidən təxminən 72 500-ü Holokost nəticəsində həlak olmuşdu.

Fransada yəhudi əhalinin sayı 1950-1960-cı illərdə Yaxın Şərq ölkələrində an­tisemitizmin yüksəlməsi nəticəsində fran­sızdilli yəhudilərin Əlcəzair, Mərakeş və Tunis kimi ölkələrdən Fransaya mühacirət etdikləri zaman kəskin şəkildə artıb. Bu­nun nəticəsində Fransa hazırda yəhudi əha­linin sayına görə dünyada İsrail və ABŞ-dən sonra üçüncü yeri tutur. 2024-cü ilin may ayına olan statistikaya görə, Fransada 440 min yəhudi yaşayır. Bu, bütün dünya­da yaşayan yəhudilərin 3 faizi deməkdir.

Eyni zamanda, müharibədən sonra­kı Fransada antisemitizm davam edib və güclənib. Dövlətin 1967-ci ildən başlaya­raq anti-sionist siyasət aparmasının, həm sağ mühafizəkar, həm də solçu anti-sionist siyasətçilərin nüfuzunun artması Holokos­tun inkarının yayılmasına gətirib çıxarıb. 1990-cı illərdən etibarən sorğular fransız əhalisi arasında stereotip antisemit düşün­cələrin artdığını göstərir.

2000-ci ildən sonra “Beşinci respubli­ka”da yəhudilərə və yəhudi obyektlərinə hücumlar xeyli artdı. Bu, “yeni antisemi­tizm” haqqında müzakirələrə səbəb oldu. Müzakirələr zamanı yəhudilər bildirirdilər ki, onlar Fransada artıq özlərini təhlükəsiz hiss etmirlər. Artan antisemitizmə cavab olaraq, XXI əsrdə daha çox Fransa yəhu­disi İsrailə köçür. 2006-cı ildən 2016-cı ilə qədər təxminən 40 min Fransa yəhudisi İsrailə repatriasiya edib. Bu, bütün fransız yəhudi diasporunun ümumi sayının təx­minən 10 faizi deməkdir.

Fransada antisemitizm əhval-ruhiy­yəsinin kəskin şəkildə artmasının, yəhudi icmasına münasibətdəki dəyişikliyin sə­bəbləri barədə fikirlərini bölüşən rusiyalı siyasi analitik Mixail Neyjmakov güman edir ki, Fransada sinaqoqlara hücumların artmasına ilk növbədə, Yaxın Şərqdə es­kalasiya və bununla bağlı anti-İsrail əh­val-ruhiyyəsinin regiondan xeyli kənarda artması səbəb olub.

Onun sözlərinə görə, bu cür hücum­ların nümayişkəranə surətdə baş verdiyi vəziyyətlərdə hücumçuların Fələstin sim­vollarından istifadə etməsi səbəbsiz deyil. Eyni zamanda, həm ölkənin müsəlman icmasının nümayəndələri, həm də yer­li fransızlar arasında solçu radikal fəallar belə hücumların iştirakçısı olurlar: “Ümu­miyyətlə, bu, Yaxın Şərqdəki eskalasiya fonunda ictimaiyyətin Fələstin tərəfinə dəstəyinin daha çox nəzərə çarpdığı bəzi Qərb ölkələrinə xas olan tendensiyanın tərkib hissəsidir. 2024-cü il iyunun 7-dən iyulun 8-dək aparılan “YouGov” araşdır­masına görə, fransalı respondentlərin 21 faizi bu münaqişədə fələstinlilərə rəğbə­tini ifadə edib. Halbuki, 2023-cü ilin no­yabr-dekabr aylarında keçirilən sorğunun nəticələrinə görə, fələstinlilərə rəğbət ifa­də edənlər 17 faiz təşkil edib. Sözsüz ki, Fələstin tərəfinə simpatiya antisemitizm və ya radikal aksiyalara hazır olmaq demək deyil. Lakin yenə də bu vəziyyət radikal fəalların hərəkətləri üçün daha əlverişli zə­min yaradır”.

M.Neyjmakov hesab edir ki, radikal qüvvələrin bu cür aktivliyi Fransa haki­miyyəti üçün əlavə başağrısına çevrilir: “Birincisi, ona görə ki, sinaqoqlara hücum­lar Emmanuel Makronun komandasını və daha geniş təhlükəsizlik gündəmini tənqid etmək üçün əsas yaradır. Digər məsələlərlə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, sorğulara əsasən, Fransanın hazırkı prezidentinin tərəfdarları arasında ənənəvi olaraq böyük yaş qruplarının nümayəndələri əhəmiyyətli yer tuturlar. Onlar təhlükəsizlik problemlə­rinə, adətən, daha həssas yanaşırlar.

İkincisi, ona görə ki, Fransa cəmiyyə­tində İsrailə rəğbət bəsləyənlərin nisbəti də nəzərə çarpır. Yuxarıda adı çəkilən “You­Gov” sorğusuna əsasən, 2024-cü ilin iyu­nunda respondentlərin 24 faizi Yaxın Şərq münaqişəsini qiymətləndirərkən İsrailə simpatiyasını ifadə edib. Eyni zamanda, neytral mövqe tutan bir çoxlarının, hətta, Fələstin hərəkatlarına rəğbət bəsləyənlər arasında heç də hamının sinaqoqlara hücu­mu bəyənə bilməyəcəyi göz qabağındadır. Yəni, radikal fəallara qarşı hökumətin daha sərt tədbirləri ən azı bəzi siyasətçilərin və solçu nəşrlərin tənqidinə, sinaqoqlara yeni hücumlar isə daha mötədil seçicilərin, o cümlədən Fransa prezidentinin tərəfdarla­rının narazılığına səbəb ola biləcək. Hər iki vəziyyət Yelisey sarayı üçün əlavə çə­tinliklər yaradır”.

Onu da bildirək ki, Fransa yəhudiləri özləri də yaranmış vəziyyətdən ciddi şə­kildə narazıdırlar. Bunu keçirilən rəy sor­ğusunun nəticələri də təsdiqləyir. Fransız İctimai Rəy İnstitutunun hələ 2022-ci ildə keçirdiyi sorğu nəticəsində məlum olmuş­du ki, Fransa yəhudilərinin 85 faizi ölkədə antisemitizmin geniş yayıldığına və artdı­ğına inanırlar. Sorğuda iştirak edənlərin 74 faizi və müntəzəm olaraq kipa (kişilər üçün ənənəvi yəhudi baş geyimi–S.H.) taxanların 78 faizi şifahi və ya fiziki zora­kılığa məruz qaldıqlarını qeyd etmişdilər.

Eyni zamanda, Avropa İttifaqının Əsas Hüquqlar Agentliyinin sorğularına əsasən, 2012-ci ildə antisemitizm hadisələri qur­banlarının yalnız 23 faizi polisə müraciət edib və 2018-ci ilə qədər bu rəqəm 18 faizə düşüb. 2018-ci ildə eyni təşkilatın sorğusu yəhudilərin 67 faizinin Fransa hökuməti­nin antisemitizmlə effektiv mübarizə apar­madığına inandığını bildirmişdi.

Fransa hakimiyyəti isə ölkə daxilində həm islamofobiya, həm də antisemitizm hallarını aradan qaldırmaq, tolerant cəmiy­yət qurmaq istiqamətində səy göstərmək əvəzinə, Cənubi Qafqazda ara qarışdırmaq yolunu tutub. Rəsmi Parisin ölkədə geniş yayılmış etnik və dini dözümsüzlik halları­na əsas verən səbəbləri aradan qaldırmaqla məşğul olması daha faydalı olardı.

Səxavət HƏMİD
XQ