“Zəngəzur dəhlizi” və ortaq regional maraqlar

Rusiya Cənubi Qafqazda regional kommunikasiyaların açılmasında maraqlıdır və bunu hər ötən gün daha ciddi şəkildə ortaya qoymaqdadır. Ölkənin Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarovanın avqustun 28-də keçirdiyi ənənəvi brifinq zamanı dilə gətirdikləri də bunun təsdiqidir. Söhbətimizdə onun mövzuya dair nələri bildirməsindən və digər məqamlardan söz açacağıq. Hələlik isə...

Rusiyanın Xarici işlər naziri Sergey Lavrov ölkə Prezidenti Vladimir Puti­nin Azərbaycana avqustun 18-19-da gerçəkləşdirdiyi dövlət səfəri əsnasında Ermənistanı ittiham edərək bildirmişdi ki, rəsmi İrəvan regional kommunika­siyaların açılmasını sabotaj edir: “Biz sülh müqaviləsinin tezliklə bağlanma­sı və kommunikasiyaların açılmasının tərəfdarıyıq. Təəssüf ki, Ermənistanın Sünik rayonundan keçən kommunikasi­yalara gəldikdə, məhz Ermənistan rəh­bərliyi baş nazir Nikol Paşinyanın im­zaladığı razılaşmanı sabotaj edir. Belə bir mövqeyin mənasının nədən ibarət olduğunu dərk etmək çətindir. Mən əminəm ki, üçtərəfli sənədlər çərçivə­sində qoyulan özül tam həcmdə aktual­lığını qoruyub saxlayır”.

Xatırladaq ki, Rusiyanın XİN rəhbərinə Ermənistandan cavab da gəlmişdi. Ölkənin xarici işlər nazirliyinin mətbuat katibi Ani Badalyanın nələri bildirdiyini diqqətə çat­dıracağıq. Ancaq əvvəlcə Lavrovun sabo­taj dedikdə konkret hansı məqamı nəzərdə tutduğu üzərində dayanaq və diqqəti Azər­baycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin imzaladıqları 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndinə yönəldək. Həmin bənddə göstərilir ki, “Bölgədəki bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələri bərpa edilir. Ermənistan Respublikası vətəndaş­ların, nəqliyyat vasitələrinin və yüklərin hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətinin təşkili məqsədilə Azərbaycan Respublika­sının qərb rayonları və Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında nəqliyyat əlaqəsinin təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Nəqliyyat əlaqəsi üzrə nəzarəti Rusiyanın Federal Təhlükəsizlik Xidmətinin sərhəd xidməti­nin orqanları həyata keçirir. Tərəflərin ra­zılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respub­likası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasi­yalarının inşası təmin ediləcək”.

Ermənistanın XİN rəsmisi A.Badal­yan isə bildirmişdir ki, Rusiya XİN-nin müxtəlif rəsmilərinin onun ölkəsi ilə bağlı həqiqətə uyğun olmayan, açıq-aşkar qərəz­li, tez-tez hörmətsiz şərhləri davam edir. Onun sözlərinə görə, belə hallar yeni deyil və erməni tərəfi bu cür şərhlərə uzun müd­dətdir cavab vermirdi: “Rusiya XİN rəhbə­rinin dünənki bəyanatı nəinki açıq-aşkar təəssüf hissi doğurur, həm də Ermənistan və Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşdırılması prosesində Rusiya Fe­derasiyasının konstruktiv iştirakını şübhə altına alır”.

A.Badalyanın fikirləri onu deməyə əsas verir ki, rəsmi İrəvan nə Rusiyanı, nə də bu ölkənin səyləri ilə ərsəyə gəlmiş və Ermənistanın 44 günlük müharibə ilə tam məhvinin qarşısını alan üçtərəfli bə­yanatı sayır. M.Zaxarova isə bildirir ki, Moskva müvafiq razılaşmaların (Azər­baycan, Rusiya və Ermənistan liderlərinin 2020–2022-ci illərdə qəbul etdikləri üç­tərəfli sazişlərin – red.) həm Azərbayca­nın, həm Ermənistanın, həm də regiondakı qonşu dövlətlərin – Rusiyanın, İranın və Türkiyənin maraqlarına cavab verən şə­kildə, qarşılıqlı razılıq əsasında və məqbul şərtlərlə həyata keçirilməsinin tərəfdarı­dır. O, beynəlxalq Şimal–Cənub nəqliyyat dəhlizindən söz açıb və bu marşrutla bağlı Azərbaycan və İranla təmaslar aparıldığını deyib. Zaxarovanın fikirlərindən gəlinən nəticə odur ki, sözügedən yol Rusiyadan, Xəzər dənizi vasitəsilə Azərbaycan ərazi­sindən keçməklə, Qərbə doğru daşımaların reallaşdırılması baxımından müstəsna əhə­miyyətə malikdir. 

Bəli, başlıca diqqətin “Zəngəzur dəhli­zi” üzərində cəmləşdiyi aşkardır. Bu dəh­lizə qarşı çıxan Ermənistandır. Zaxarova isə vurğulayır ki, Azərbaycanın əsas his­səsini Ermənistan ərazisindən keçməklə Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləş­dirməli olan marşrut bir sıra digər mar­şrutlarla yanaşı, bütün iqtisadi və nəqliy­yat əlaqələrinin blokdan çıxarılması üzrə üçtərəfli işçi qrupu çərçivəsində Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan baş nazirlərinin müavinlərinin birgə sədrliyi ilə müzakirə edilib. Bu üçtərəfli işçi qrupunda fəaliyyət üçtərəfli razılaşmalara uyğun həyata keçi­rilir. 

Zaxarova İranın “Zəngəzur dəhlizi” ideyasından narahatlığı və ölkə rəsmiləri­nin buna uyğun bəyanatlar səsləndirmələ­rindən də danışıb. Hərçənd, məsələnin üzərindən ötəri keçib. Məlumdur ki, İran rəsmi İrəvan kimi ərazi bütövlüyünün və suverenliyin toxunulmazlığı məntiqini qa­bardır. Daha doğrusu, Ermənistan ərazilə­rinin dəyişilməzliyi üzərində dayanır və yenə mövqeyində israrlıdır. 

Bakının tələbi odur ki, Naxçıvana yol “Azərbaycandan Azərbaycana yol” kimi olsun. Yəni, orada hansısa gömrük və sər­həd nəzarəti tətbiq edilməsin. Üçtərəfli bəyanata əsaslansaq isə yola Rusiya sərhə­dçiləri nəzarət etməlidirlər. Rusiyanı böl­gədən sıxışdırmaq istəyən Qərb məsələnin belə qoyuluşu ilə razılaşmır. Müvafiq ola­raq, rəsmi İrəvan ərazi bütövlüyü və suve­renlik amilini qabardır. Ən əsası isə özünün “Dünyanın kəsişməsi” adlı avantürasını ortaya atır. Heç şübhəsiz, bu avantüra Er­mənistanı qlobal tranzitin həlledici fiquru­na çevirmək məqsədini güdür. Nəticə eti­barilə İrəvan gələcəkdə həmin tranzitdəki həlledici roluna arxalanıb əlavə ambisioz tələblər irəli sürmək şansı qazanacaq. 

Maraqlı durum yaranır: Qərbin fəal müdafiə etdiyi “Dünyanın kəsişməsi” və bu təşəbbüs çərçivəsində regional kom­munikasiyaların açılmasını əsas götürəcək Azərbaycan–Ermənistan sülhü Rusiyanın bölgədən sıxışdırılmasını hədəf seçirsə, o zaman İran nə üçün bu ssenaridə iştirak­da maraqlıdır? Tutalım, Rusiya Cənubi Qafqazdan çıxdı. Məgər Tehranda bilmir­lər ki, Moskvaya yer verilməyən regionda İrana ümumiyyətlə yer yoxdur? Görəsən, Ermənistana çoxmu etimad göstərirlər? Kim təminat verə bilər ki, Qərb Kremllə məsələni bitirdikdən sonra İrana keçməyə­cək və Ermənistanı Moskvaya qarşı istifa­də etdiyi qaydada Tehrana qarşı da istifadə etməyəcək? Zaxarova dilə gətirməsə də, heç şübhəsiz, onun da İran rəsmilərindən soruşmaq istədiyi elə budur. 

Yeri gəlmişkən, əlavə bir məqamın üzərində dayanaq. M.Zaxarova bir müddət əvvəlki açıqlamasında da regional kom­munikasiyaların blokdan çıxarılmasından bəhs etmişdi. Daha dəqiq desək, bununla bağlı Ermənistanın destruktiv mövqeyinin, öhdəliklərdən yayınmaq, razılaşmalar­dan boyun qaçırmaq potensialının vacib detalından danışmışdı. Rusiya XİN söz­çüsü demişdi ki, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya baş nazirlərinin müavinlərinin həmsədrlik etdiyi nəqliyyat əlaqələrinin blokdan çıxarılması üzrə üçtərəfli işçi qru­punun 12 raundluq müzakirəsindən son­ra, tərəflər üçtərəfli sazişin 9-cu bəndinin praktiki icrasına yaxın görünüblər. Bundan başqa, Azərbaycan Ermənistanın dəmir yolu əlaqəsinin bərpasını avtomobil yolu ilə əlaqələndirməmək istəyi ilə razılaşıb. Özü də bu, İrəvanın avtomobil yolu əlaqə­sinin yaradılması baxımından konkret tarix göstərməməsinə rəğmən baş verib.

Ən əsası, M.Zaxarovanın bildirdik­lərindən o nəticə də hasil olur ki, tərəflər iki ölkənin suverenliyini pozmamaq üçün tam yuridik əsaslarla həyata keçirilmə­li olan gömrük prosedurlarına qədər hər şeyi razılaşdırıblarmış. Ancaq rəsmi İrə­van son anda mövqeyindən uzaqlaşaraq, Rusiya sərhədçilərinin təkcə Ermənistan deyil, həm də Azərbaycan tərəfində nə­zarəti həyata keçirməsi şərtini irəli sürüb. Biz də bilirik, Zaxarova da təsdiqləmişdi ki, Azərbaycan məsələ ilə razılaşa bilməz­di və razılaşmayıb. Görünür, İrəvan yerinə yetirilməsi mümkünsüz şərti məhz bu sə­bəbdən qoyub. 

Bəli, beləliklə, Lavrovun sabotaj mən­tiqindəki daşlar tam şəkildə yerinə oturur. Yəni, danışıqların nə üçün dalana dirəndi­yi aydınlaşır. Əlavə edək ki, Ermənistan sonradan Rusiya sərhədçilərinin nəqliyyat axınına nəzarətindən də imtina edib və üç­tərəfli işçi qrupunda iştirakını, faktiki ola­raq, dondurub. Lap əvvəldə diqqətə çatdır­dığımız fikrə qayıdaraq, bir daha Rusiyanın Cənubi Qafqazda regional kommunikasi­yaların açılmasında marağının olduğunu vurğulayaq. Marağın ödənmə vasitəsinin üçtərəfli bəyanat olduğunu da diqqətə çat­dırdıq. Qalır Zaxarovanın avqustun 28-də keçirdiyi brifinq zamanı dilə gətirdiyi bir fikrin üzərində dayanmaq. Rusiya XİN rəsmisinin söylədiklərindəki başlıca qayə budur: Üçtərəfli bəyanat məntiqinə məhəl qoymamaq təhlükəlidir. Əlbəttə, xanım sözçü təhlükənin konkret nədən ibarət ol­duğunu açıqlamır və maraqlıdır ki, ondan bu barədə soruşan da yoxdur. 

Ə.CAHANGİROĞLU
XQ