Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Səlahiyyətli Nümayəndəliyi, Azərbaycan Respubli­kası Elm və Təhsil Nazirliyi, Qərbi Azərbaycan İcmasının birgə təşkilatçılığı ilə baş tutan, bu il iyun ayının 21-də başlayan və üç gün da­vam edən “Qərbi Azərbaycana qayıdış” festival-konqres artıq tarixə dö­nüb. İnanırıq ki, bu möhtəşəm tədbirin ideya müəllifi, onun təşkilatçıları, ümumiyyətlə, ölkəmizin elmi və siyasi ictimaiyyətində baş tutan hadisədə iştirak edən hər kəsin əməyi həmin tarixin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qalacaq. Bu, gəlişən və gəlişdikcə öz haqlarının tam, dayanıqlı qələbəyə qədər qəbul edilməsi, maddi-mənəvi itkilərinin bərpası uğrundakı yol­dur. O yol milli iradənin ali forması olaraq öz dövlətinin ətrafında birli­yinin növbəti mərhələsi kimi da tarixdə qalacaq. 

Bu mərhələyə Azərbaycan Respubli­kasının Prezidenti İlham Əliyevin 2022-ci il il dekabr ayının 24-də Qərbi Azərbaycan İcmasının yeni inzibati binasında ziyalılar­la görüşündə start verilib. Həmin görüşdə Prezident İlham Əliyev 34 il əvvəl Qərbi Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın tarixi vətənlərindən qeyri-insani basqılar – fiziki şiddət və ölüm təhdidləri ilə çıxa­rılmasından, soydaşlarımızın beynəlxalq hüququn imkan verdiyi qaydalarla qayıt­maq şəraitinin yetişməsi barədə danışdı. Bu gün regional siyasətdə söz sahibi olan Prezident İlham Əliyev ziyalıların şəx­sində 34 ildir tarixi vətənlərindən ayrılan soydaşlarımıza üz tuturdu: “Əminəm ki, gün gələcək və Qərbi Azərbaycandan olan soydaşlarımız, onların yaxınları, uşaqları, nəvələri tarixi diyarımız olan Qərbi Azər­baycana qayıdacaqlar. Bunu deməyə əsas verən bir çox amillər var və onlardan yəqin ki, ən önəmlisi xalqımızın tarixi yaddaşı­dır. Qərbi Azərbaycan bizim tarixi torpa­ğımızdır, bunu bir çox tarixi sənədlər təs­diqləyir, o cümlədən, tarixi xəritələr, bizim tariximiz təsdiqləyir”. 

“Qərbi Azərbaycana qayıdış” festi­val-konqresin davam etdiyi 3 günü məhz o tarixi illərə dönmək, ancaq sənəd və xə­ritələrin təqdimatı deyil, o ərazilərdə yaşa­dıqları min illərdə formalaşan, elə mənəvi irs kimi də nəsildən nəsillərə keçərək gü­nümüzə qədər yaşayan adət-ənənələrimiz, ayrı-ayrı cəfakeş insanların səyi ilə erməni millətindən olan etnocinayətkarlığın qur­banı olmaqdan xilas edilmiş eksponatlar nümayiş olundu. Təşkilati işlərdə çiyin­lərinə olduqca çox böyük yük götürmüş Naxçıvan Dövlət Universiteti kollektivinin və bu kollektivin rəhbəri Elbrus İsayevin xidmətlərini qeyd edərək xatırladaq ki, festival-konqresin yüksək səviyyədə keç­məsində onların rolu əvəzsiz oldu. 2023-cü ilin 23–24 noyabr tarixlərində “Qərbi Azərbaycana qayıdışa gedən yol” adlı fes­tival-konqresdə əldə olunan təcrübənin öz sözünü dediyi isə hiss olunurdu. 

Müzəffər Silahlı Qüvvələrimizin öz Ali Baş Komandanının rəh­bərliyi ilə Zəfərlə tamamlanan 44 günlük Vətən müharibəsinin nəticələrindən biri Zəngəzur dəhlizindən keçməklə ölkəmizin tarixi parçası Naxçıvanla birləşən yolun açılması haqqında düşmən ölkənin imza­ladığı sənəd oldu. Söhbət o Zəngəzurdan gedir ki, Azərbaycan xalqının etnogenizi­nin və milli dövlətçiliyimizin formalaşma­sında həlledici yer tutan mahallarımızdan biri kimi xalqımızın tarixində müstəsna yeri var. Qərbdən Zəngəzur, şərqdən Qa­rabağ dağlarına sığınan Zəngəzur ərəb istilasına qarşı davam edən bir qərinəlik mübarizənin əsas meydanı kimi də məş­hurdur. Tarixin maraqlı faktlarındandır ki, burada 150 il davam edən səlcuqlu hök­mranlığı türk-islam nüfuzunun dominant­lığını bərqərar edib. Azərbaycan və onun ayrılmaz hissəsi olan Zəngəzur mahalının keçdiyi yolların müəyyən məqamlarına İs­tanbuldakı Topqapı sarayı muzeyinin kita­bxanasında Zəngəzur, Naxçıvan, İrəvanla bağlı müfəssəl məlumatların yer aldığı 48 səhifəlik "Rəvan mühasirəsi tarixçəsi" və "Mühimmə dəftəri" işıq salır. 1914–1920-ci illərdə ermənilərin törətdiyi qırğınlar və Zəngəzur mahalındakı 115 müsəlman kən­dinin yer üzündən silinməsi, 4472 qadın və uşağın qətlə yetirilməsi isə faciəli tarixi faktlardandır.

1920-ci il noyabrın 29-da Er­mənistanda sovet haki­miyyətinin qurulduğu elan ediləndən bir gün sonra, noyabr ayının 30-da bolşevik Rusiyasının iradəsi ilə Azərbaycan K/b/P MK Siyasi və Təşkilat büroları Zəngəzur qəzasının 6.742 kv. verstlik ərazisindən 3.637 kv. verstlik hissəsinin sovet Ermə­nistanına verilməsi haqqında qərar qəbul etdi. Qərbi Azərbaycan ziyalıları ilə görü­şündə o faktı xatırladan Prezident İlham Əliyev bu qərarın siyasi perspektivlərini, onun xalqımızın gələcək taleyində oyna­yacağı rol barədə bunları deyirdi: “1920-ci ildə sovet hökumətinin qərarı və erməni millətçilərinin təkidi ilə bizim digər tarixi torpağımız Zəngəzuru da Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirdilər. Bunun da məqsədi tam aydın idi. Birincisi, ermə­ni millətçiləri sovet hökumətində mühüm vəzifələrdə idi. Digər tərəfdən, Azərbay­canı Naxçıvandan və Türkiyədən coğrafi nöqteyi-nəzərdən ayırmaq üçün atılmış bir addım idi”.

Buna görədir ki, “Qərbi Azərbayca­na qayıdış” festival-konqresin Zəngəzur Milli Parkında (Batabat yaylağı) və Nax­çıvan şəhərində keçirilməsinin doğma yer­lərə qayıtmaq istəyən insanlar üçün hansı mənəvi güc verdiyini təsəvvür etmək çətin deyil. Əlbəttə, tarixi vətənlərinə dönmək arzusunda olan adamlar o yerlərə tanklar­da deyil, adi mülki nəqliyyat vasitələrində dönmək, dağıdılmış ev-eşiklərini yenidən qurmaq və şenləndirməkdə qərarlıdırlar. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Naxçıvan şəhərindəki muzeyinin ziyarəti ilə başlayan, Zəngəzur Milli Parkındakı Batabat Yaylağında davam etdirilən “Qərbi Azərbaycana qayıdış” festivalın-konqresin məzmunlu kompozisiyasındakı hər bir de­tal bunu deyirdi.

Festival-konqresin rəsmi açılış mə­rasimi Batabat yaylasında müdrik Dədə Qorqudun xeyir-duası ilə baş­ladı. Çıxışçılar – Naxçıvan Muxtar Res­publikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi Fuad Nəcəfli, Azərbaycan Respublikası­nın elm və təhsil naziri Emin Əmrullayev, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru Elbrus İsayev, Qərbi Azərbaycan İcma­sı İdarə Heyətinin sədri Əziz Ələkbərli, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti­nin Beynəlxalq Əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova, İğdır Universitetinin rektoru Mehmet Hakkı Alma soydaşları­mızın Vətənə qayıdışında festival-konq­resin oynayacağı özünəməxsus rol barədə danışdılar. Sonra festival-konqresin proq­ramında xüsusi yer tutan, Elm və Təhsil Nazirliyinin ümumtəhsil məktəblərində 10 mindən artıq yeniyetmə və gəncin iştirakı ilə təşkil edilmiş “Qərbi Azərbaycana qa­yıdış” olimpiadasındakı bütün mərhələlər­dən keçərək yekun turda layiqli yer tutan qaliblərin mükafatlandırılması ən həyəcan­lı məqamlardan idi. 

Festival-konqres bir də onunla diqqət çəkirdi ki, əsrlərlə Qərbi Azərbaycanda yaşayan, XVIII yüzilliyin sonlarında re­gionda, xüsusilə həmin bölgədə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin yekunu olaraq dil içində dilini, din içində dinini qoruyan soydaşlarımızın özünəməxsusluğu ilə se­çilən adət-ənənələrin təqdimatları baş ve­rirdi. Bunlardan 4 gəncin Qərbi Azərbay­canın toy adətlərinin göstəricisi olaraq toy mərasimlərinin festivalın proqramında yer tutması tədbirə xüsusi kalorit verdi. NDU İncəsənət fakültəsinin və Musiqi Kolleci­nin müəllim və tələbələrinin ifasında təq­dim edilən Qərbi Azərbaycana aid aşıq musiqiləri, yallılar, kompozisiyalar, musiqi nömrələri, xalq oyunlarının hər biri o el-obanın vizit kartı idi.

Bütövlükdə Qərbi Azərbaycanda ya­şamış soydaşlarımızın əsrlərlə yaratdığı maddi-mənəvi sərvətlərin konqresdə araş­dırılması, həmçinin son 30 ildə nəşr edilən ayrı-ayrı elmi ədəbiyyat nümunələrinin müzakirələri onu göstərdi ki, araşdırma­ların intensivləşdirilməsinə böyük zərurət qalmaqdadır. Təvazökarlıq çərçivəsinə nə qədər sığacağına tərəddüdlü olsaq da bil­dirək ki, bu sətirlərin müəllifinin “Qərbi Azərbaycan paleotoponimlərinin linqvistik etimoloji təhlili” və “XX əsrdə Dərələyəz­də Urbisid və Etnosid Aktları” kitablarının təqdimatı konqresin yaddaqalan hadisələ­rindən oldu. Xatırladaq ki, “Qərbi Azər­baycan paleotoponimlərinin linqvistik etimoloji təhlili” kitabı üzərində son beş ildə çalışmalara baxmayaraq, bu sahədə araşdırmalara Qərbi Azərbaycan ziyalıları ilə məşhur görüşdə Azərbaycan elminin böyük hamisi Prezident İlham Əliyevin çağırışları impuls verdi. Kitabda mənəvi bağlılığımızı heç zaman itirmədiyimiz o regiondakı türkmənşəli toponimlər, onla­rın yayılma arealları, dilin arxaik forma və strukturu, ümumiyyətlə, paleotoponimik leksikası tədqiqata cəlb edilib. 

Qeyd etməyi lazım bilirik ki, türk dillərinə aidiyyatı şübhə doğurmayan fonetik dəyişmələrə məruz qalan topo­nimlər araşdırılarkən digər xalqların nü­mayəndələri onları özününküləşdirməyə cəhd etdiklərindən yanlış nəticələrə gəlib çıxmışlar. Nəticədə, tarixən, daha doğ­rusu, antik dövrlərdən yol gələn və türk dillərinin fonetik, leksik, semantik, qram­matik quruluşu əsasında formalaşmış və təşəkkül tapmış paleotoponimlər ya fars, ya ərəb, ya yunan, ya da erməni dilinə aid edilmişdir. Bu işdə ən çox fitnəkar siyasəti paleotoponimləri mənəvi soyqırı­ma məruz qoyan şovinist erməni alimləri olmuşlar. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, türkmənşəli toponimlərin əksəriyyəti yunan, roma, ərəb, fars, türk mənbələ­rində yazıya alındığından həmin dillərin transkripsiyasına uyğunlaşdırılması to­ponimləri tanınmaz dərəcədə dəyişikliyə məruz qoyubdur. Qeyd edək ki, əsasən erməni (V. L. Quqasyan, Z. Qorqodyan, Ter-Xinasyan), rus (М. И. Артомонов, К.Ф. Ган) və azərbaycanlı (B. Budaqov, Q. Qeybullayev) müəlliflərin tədqiqatları və Rusiya, Türkiyə, Gürcüstandakı arxiv sənədləri əsasında aparılan tədqiqatlar Qərbi Azərbaycandakı toponimlərin mən­şəcə türkdilli olmasını əsaslandırdı. 

Bundan əlavə, NDU-nun Elmi kitabxanasında pedaqoji elmlər dokto­ru, professor Fərrux Rüstəmovun "İrəvan Kişi Gimnaziyası və onun azər­baycanlı məzunları" və filologiya elmləri doktoru, professor İbrahim Bayramovun "Tarixi Azərbaycan torpağı Qərbi Zəngə­zur" kitablarının təqdimatı oldu. Fərrux Rüstəmovun "İrəvan Kişi Gimnaziyası və onun azərbaycanlı məzunları" kitabı XIX əsrin 30-cu illərindən XX əsrin əvvəllərinə kimi İrəvanda demokratik təhsil mühiti­nin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oynamış qəza məktəbi və progimnaziya haqqında dolğun məlumatlarla zəngindir. İbrahim Bayramovun "Tarixi Azərbaycan torpağı Qərbi Zəngəzur" adlı əsəri Zən­gəzurun tarixi coğrafiyası və toponiminin etimologiyasından bəhs etməsi ilə bərabər, kitabda ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilinin Zəngəzur şivələri tədqiq olunur. Paralel olaraq Qərbi Zəngəzurun coğrafiyası, to­ponimləri, tarixi abidələri, həmçinin azər­baycanlılara qarşı törədilmiş cinayətlər sənədlər əsasında təqdim edilir.

Festival-konqresdə “Ulduz” jurnalı kollektivinin (baş redaktor Qulu Ağsəs) hazırladığı “Qərbi Azərbaycan” xüsusi bu­raxılışının təqdimatı da xoş sürprizlərdən sayıla bilər. Maraqlı olan budur ki, xüsusi buraxılışdakı materialların müəlliflərindən bəziləri 1948–53-cü illərdə həyata keçirilən deportasiyadan əvvəl və sonra və yaxud ötən əsr 80-ci illərinin sonunda dünyaya gəlmələrinə baxmayaraq, barəsində ancaq eşitdikləri Vətənin obrazını yaradanlardır. 

Bu, həmin Vətəndir ki, onun uğrunda Mehdi Abbasov, Səxavət Məhərrəmov, Aqil Quliyev, Riyad Əhmədov, Mehman Sayadov, Fərhad Hümbətov, Şahlar Hüsey­nov, Etibar Hacıyev və onlarla digər qərbi azərbaycanlı Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyü uğrundakı döyüşlərdə ay­rı-ayrılıqda qəhrəmanlıq nümunələri ya­ratmış, bu gün də Milli Qəhrəman kimi gəncliyimizə əbədi nümunə olaraq qal­maqdadırlar. Yeri gəlmişkən, həmin təq­dimat mərasimində NDU-nun rektorunun günümüz üçün aktual olan bu məsələ ilə bağlı çağırışı bütün iştirakçıların diqqətini çəkdi: “Qarabağa qayıdışı bizim müzəffər Ordumuz icra edibsə, Qərbi Azərbaycana qayıdışı alimlər ordusu, yəni bizlər qələm­lə, sözlə, fikirlə, tarixlə, ədəbiyyatla təmin etməliyik”. 

“Qərbi Azərbaycana qayıdış” festi­val-konqresi cəmiyyətimiz üçün çox mühüm mesajları ilə də yadda qaldı. İlk olaraq prosesin geridönməzliyi cəmiyyəti­miz üçün stimula çevrilir. Azərbaycan öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəndən sonra soydaşlarımızın tarixi vətənlərinə dönüşü dövlətimiz üçün prioritet məsələyə çevri­lib. Naxçıvan Muxtar Respublikasında 3 gün ərzində davam edən festival-konqres ölkəmizin elm və yaradıcı adamlarının bu yöndə səfərbər olunması üçün atılan növ­bəti addım kimi ibrətamiz oldu. 

Tədbirin təşkilatçılarından biri olan Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin fes­tival-konqresin hazırlanıb həyata keçi­rilməsində müstəsna xidmətlərini qeyd etməklə bərabər, Elm və Ali Təhsil üzrə Dövlət Agentliyi, Azərbaycan Milli Elm­lər Akademiyası, Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları Konfederasiyası, Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Milli Konserva­toriyası, Bakı Mühəndislik Universiteti, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universi­teti, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, Azərbaycan Dillər Universiteti, Qərbi Azərbaycan Araşdır­malar Mərkəzi, Bakı Slavyan Universi­teti, Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, Dövlət Gömrük Komitəsi Akademiyası, AMEA Naxçıvan Bölməsi, Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu, eləcə də, qardaş Türkiyədən olan universitetlərin tərəfdaş qismində iştirakını vurğulama­ğı vacib sayırıq. Adları çəkilən qurumlar öz potensialları ilə Qərbi Azərbaycana qayıdış yolunda ilk addımlarını atırlar və inanırıq ki, bu addımlar yurd yerlərinə ça­tanacan davam edəcək.

Mahirə HÜSEYNOVA,
ADPU-nun beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, professor