II məqalə

Şuşa Bəyannaməsi ilə əlaqələrimi­zin yeni dövrdəki yol xəritəsini müəy­yənləşdirdik.

Rəcəb Tayyib ƏRDOĞAN,
Türkiyə Respublikasının Prezidenti

Öncəki məqalədə Şuşa Bəyannaməsi haqqında vurğuladığımız məqamlar müasir mərhələdə Azərbaycan dövlətçiliyi üçün əhə­miyyəti olan iki faktorun rəmzidir. Onlardan biri bu bəyannamənin Azərbaycanın ərazi bü­tövlüyünün bərpasını təmin edən şanlı Zəfər savaşının siyasi və hüquqi nəticəsi olması ilə bağlıdır. İkincisi, 2020-ci ildə 44 gündə tə­cavüzkar üzərində böyük qələbənin məntiqi ifadələrindən biri kimi Şuşa Bəyannaməsi müstəqil dövlətçilik maraqları kontekstində başqa türk dövləti ilə uğurlu müttəfiqliyin özəl təsbitidir. Səfəvidən bu yana buna bən­zər hadisə baş verməmişdir. Məsələnin bu tərəfi üzərində bir qədər geniş dayanmağa ehtiyac vardır.

İmperiyadan respublikaya transformasiya

İki türk imperiyası olan Səfəvi ilə Os­manlı əsrlərlə çəkişmişlər. Onlar bir-birinə dost və qardaşdan çox nüfuz uğrunda rəqib kimi baxmışlar. Uzun müddət davam edən bu münasibət türklər üçün bir acı həqiqəti ortaya çıxardı: imperiya üsul-idarəsi çərçivəsində türk dövlətləri dost və qardaş olmağı bacar­mırlar! Həmin acı həqiqət hər iki güclü türk imperiyası üçün faciəvi oldu – Azərbaycan milyon kvadratkilometrlik ərazidən kiçik dövlətə çevrildi. O da birbaşa olmadı: əvvəl­cə ikiyə bölündü, sonra bir il müstəqil respub­lika oldu, daha sonra isə sovetlərin tərkibinə qatıldı. Osmanlı isə XX əsrin əvvəllərində al­dığı zərbələrdən parçalandı və bir hissəsində Türkiyə Cümhuriyyətini yarada bildi. Artıq həmin mərhələdə türk siyasətçilərə aydın idi ki, türklər imperiya kimi perspektivli deyil­lər – yeni dövlətçilik modeli zəruridir. Bu da respublika oldu! İndiki vəziyyət göstərir ki, respublika üsul-idarəsini seçmək türklərin ta­rixi qələbəsidir. 

Ancaq bir ciddi strateji məsələ həllini tapmalı idi. Azərbaycan Demokratik Respub­likasının sürətlə süquta yetirilməsi göstərdi ki, azərbaycanlılar respublikanı qorumaq üçün fərqli dövlət quruculuğu strategiyası seçməlidirlər. Bu vəzifənin öhdəsindən ulu öndər Heydər Əliyev gəldi. 

Digər tərəfdə Türkiyə Respublikası formalaşdı. Bu proseslər keçən əsrin 90-cı illərindən yeni geosiyasi şərtlər daxilində Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərini müs­bət əsasda məzmunlaşdırmaq zərurətini meydana çıxardırdı. Məhz həmin mərhələdə ümummilli lider Heydər Əliyevin “bir millət, iki dövlət” kəlamı Azərbaycanla Türkiyənin müstəqil dövlətlər kimi əlaqələrini qurma­sında və onu davamlı inkişaf etdirməkdə is­tiqamətverici rol oynadı. Şuşa Bəyannaməsi məhz bu kontekstdə çox əhəmiyyətli bir sənəddir. Çünki həmin sənəd Azərbaycanla Türkiyənin “bir millət, iki dövlət” formulu üzrə əməkdaşlığının konkret siyasi-hüquqi təsbitidir. 

Beləliklə, dövlətçilik tariximizdə Şuşa Bəyannaməsi türk dövlətlərinin uğurlu əmək­daşlığının ilk siyasi-hüquqi təcəssümüdür! Burada nə Qars müqaviləsinin, nə də öncəki məqalədə vurğuladığımız digər sənədlərin əhəmiyyətinə qətiyyən kölgə salmırıq. Lakin ilk olaraq Şuşa Bəyannaməsində iki dost və qardaş türk dövlətinin respublika kimi müt­təfiqiliyinin strateji məqamları konkret bənd­lərdə məzmunlaşdırılmışdır. Azərbaycanla Türkiyənin müttəfiqliyini bu dərəcədə ifadə edən digər sənəd hələlik yoxdur. 

Əlbəttə, belə bir sənədin Azərbaycanın mədəniyyət və dövlətçilik tarixində xüsu­si rolu olan Şuşada imzalanmasının da bir rəmzi mənası vardır. Həmin məna ondan ibarətdir ki, Azərbaycanla Türkiyənin mü­nasibətləri müstəqillik və bərabərhüquqluluq əsasında beynəlxalq hüquq normaları çərçi­vəsində perspektivli ola bilər. Ankara və Bakı türk dövlətçiliyinin müasir iki rəmzidirlər və əbədi olaraq qoşa dayanmağa istiqamətlən­mişlər. Buradan fəlsəfi xarakterli iki nəticə çıxara bilərik.

Strateji müttəfiqliyin inteqrativ potensialı

Bəli, Şuşa Bəyannaməsi dövlətçilik baxı­mından bu prinsipial məqamı da özündə ehti­va edir. Çünki strateji müttəfiqliyin müəyyən həddi və sərlövhəsi olmalıdır. Onlar müttə­fiqliyin mənəvi, siyasi, ideoloji bazası olan “bir millət, iki dövlət” formulunda ifadəsini tapmışdır. Şuşa Bəyannaməsi həmin əsasda müttəfiqliyin inteqrativ potensialının kriteri­yalarını dəqiq əks etdirir. 

Brincisi, Azərbaycan və Türkiyə müttə­fiqliyi hər iki dövlətin müstəqilliyinə hörməti ifadə edir. 

İkincisi, Azərbaycan və Türkiyə iki dost və qardaş dövlət kimi bir-birinin daxili işlə­rinə müdaxilə etmirlər. 

Üçüncüsü, Azərbaycanla Türkiyənin strateji əməkdaşlığı dövləti, iqtisadi, təhlükə­sizlik və sosial-mədəni fəaliyyətin bütün sfe­ralarını əhatə edir. 

Dördüncüsü, Azərbaycan və Türkiyə hər hansı birinə olası təcavüzə birlikdə müqa­vimət göstərirlər. 

Beşincisi, Azərbaycan və Türkiyə bey­nəlxalq arenada daim bir-birinə dəstək verir­lər.

Altıncısı, Azərbaycan və Türkiyə əmək­daşlığı daim inkişaf etdirməkdə qərarlıdırlar.

Yeddincisi, Azərbaycan və Türkiyə bir­likdə Türk dünyasında əlaqələrin inkişafına və ayrıca Türk Dövlətləri Təşkilatının güc­lənməsinə çalışırlar. 

Deməli, Şuşa Bəyannaməsi yalnız Azər­baycanla Türkiyənin əlaqələrinin güclən­dirilməsi ilə məhdudlaşmır – o, daha geniş miqyasda, bütövlükdə, Türk dünyasının inteqrasiyasının mərkəzi faktoru rolunu oy­nayır. Bu aspektdə Şuşa Bəyannaməsi, ümu­miyyətlə, regional miqyasdan multiregional miqyasa əməkdaşlıq və inteqrasiya konteks­tində keçidin ilk siyasi-hüquqi nümunəsidir, həmin prosesin beynəlxalq hüquq normaları çərçivəsində sitmullaşdırıcı faktorudur!

Belə çıxır ki, Şuşa Bəyannaməsi faktiki olaraq iki funksiyanı paralel şəkildə yerinə yetirməkdədir. Bir tərəfdən, Azərbaycanla Türkiyə arasında əlaqələri siyasi-hüquqi tə­min edir və onların regional və multiregional miqyaslarda münasibətlərini tənzimləyir. Di­gər tərəfdən isə “bir millət, iki dövlət” for­mulunun genişlənərək bütün Türk dünyasına təsir etməsinin istiqamətverici və stimullaş­dırıcı faktoru rolunu oynayır. 

2021-ci ildən bu yana baş verən hadisələr göstərir ki, Şuşa Bəyannaməsi vurğuladı­ğımız birinci cəhətin uğurlu şəkildə həyata keçirilməsində baza rolunu oynayır. Faktlar bunu sübut edir. Belə ki, son 4 ildə Azərbay­can və Türkiyə qarşılıqlı əlaqələri sürətlə in­kişaf etdirmişlər. Bütün sferalar üzrə irəlilə­yiş baş vermişdir və bu proses davam edir. Məsələn, ordu quruculuğu və gömrük xidmə­tinin inkişaf etdirilməsini göstərə bilərik. 

Ordu quruculuğunda artıq iki müstəqil dövlətin bir güclü ordusu anlayışı konteks­tində ciddi irəliləyişlər əldə edilmişdir. Hərbi mütəxəssislər faktiki olaraq iki müstəqil döv­lətin bir ordusu modelinin reallaşdığını ifadə edirlər. Azərbacyan komandoları Türkiyə or­dusudur, Türkiyə komandoları isə Azərbay­can ordusudur. Ordunu idarə etməkdə və hər­bi təchizat məsələsində əməkdaşlıq tarixdə görünməmiş səviyyədə oxşardır! Bu modelin dünyada hələlik analoqu yoxdur!

Gömrük xidməti, nəqliyyat-loqistika sferasında əməkdaşlıq, informasiya təhlükə­sizliyi istiqamətində ortaq fəaliyyət, ener­jinin bütün növləri üzrə sıx koordinasiyalı hərəkət, xarici siyasətdə dünyanın həsəd apardığı səviyyədə birgə fəaliyyət, bir-bi­rinə bütün məsələlərdə yüksək səviyyədə dəstək vermək, ortaq diplomatik gedişlər və başqa məqamlar göstərir ki, Şuşa Bə­yannaməsi dünyada real səmərə verən siya­si-hüquqi sənədlər sırasında birinci yerdədir! Bu baxımdan Şuşa Bəyannaməsinin Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsi üçün oynadığı çox təsirli rolu da vurğulamaq lazımdır. 

Şuşa Bəyannaməsi və Cənubi Qafqazın “geosiyasi sınma nöqtəsi” 

Məsələnin bu aspekti çox aktualdır. Çün­ki hazırda dünyanın böyük gücləri Cənubi Qafqazı geosiyasi-hərbi və təhlükəsizlik baxımından olduqca həssas bir nöqtəyə gə­tirmişlər. Belə vəziyyətdə kiçik bir geosiyasi fluktuasiya (kənara çıxma) regionun tarazlı­ğını poza bilər. Həm də ondan sonra geriyə­dönüş olmaya bilər. Buna politologiyada “geosiyasi sınma nöqtəsi” deyirlər. Region həmin nöqtəyə asimptotik yaxınlaşıb (ən ki­çik xəta ilə həssaslıq məqamına maksimum yaxınlaşmanın riyazi ifadəsi). Məhz Şuşa Bə­yannaməsi regionu həmin həssas nöqtəyə sıx yaxınlaşmağa imkan vermir. Bunun mexa­nizmi aydındır. 

Şuşa Bəyannaməsinin müddəaları Azər­baycanla Türkiyəyə imkan verir ki, hər hansı riskli situasiyaya çevik reaksiya versinlər. Bunu dəfələrlə Qərbin bir sıra dövlətlərinin Cənubi Qafqazı tarazlıqdan çıxarmağa yönəl­miş addımlar atdığı zaman iki qardaş türk dövlətinin davranışları göstərdi. Məsələn, Fransa və Hindistan Ermənistana yeni silah­lar satmaqla regionda fərqli vəziyyət yarat­mağa ümid edirdilər. Azərbaycan və Türkiyə dərhal buna münasibət bildirdilər. Rəsmi Bakı bəyan etdi ki, kimin Ermənistana dəstək verməsindən asılı olmayaraq, sülh müqavilə­si Azərbaycanın verdiyi təkliflər əsasında və İrəvanın konstitusiyanın birinci maddəsini dəyişməsi halında imzalana bilər. Eyni za­manda, sülh müqaviləsinin yekunu Zəngəzur dəhlizinin açılması olmalıdır. 

Azərbaycan – Türkiyə birliyinin bu mövqeyi əks tərəfi tədricən ağıllandırır. Artıq əvvəlki sərt ritorika və kor-koranə inadkar­lıq hiss edilmir. Lakin hələ də Ermənistanın havadarları nəyəsə ümid edirlər. Buna bax­mayaraq, Ankara və Bakı öz mövqelərində qətiyyətlə qalmaqdadırlar. Bu isə o deməkdir ki, Şuşa Bəyannaməsi öz funksiyasını real olaraq yerinə yetirir. Bu prosesdə çox ma­raqlı məqamlardan biri rəsmi Tehranın regi­onal proseslərə münasibətlərində müəyyən korrektələr etməsi ilə bağlıdır. Belə ki, rəsmi Tehran Zəngəzur dəhlizi layihəsini dəstəklə­diyini dilə gətirməsə də, Azərbaycan və Tür­kiyə ilə əlaqələrdə daha konstruktiv davran­mağa meyillidir. Əlbəttə, bu prosesin hansı səviyyəyə qədər inkişaf edəcəyini proqnoz­laşdırmaq çətindir, lakin rəsmi Bakı və rəs­mi Ankara Tehranla əlaqələrin inkişafında maraqlı olduqlarını bir daha bəyan etmişlər. 

Bunların fonunda Qərbin Gürcüsta­na münasibətində son zamanlar müşahidə edilən dəyişikliklər Şuşa Bəyannaməsinin təsir gücünün daha da arta biləcəyi ehtimalı­nı çoxaldır. Belə görünür ki, Gürcüstan Qərb dayaqlarını itirir. ABŞ və Avropa Birliyi Tbi­lisi qarşısında elə şərt qoyur ki, o, müstəqil­liyi və suverenliyinə zərər verir. Gürcüstan üçün Rusiya dost dövlət deyildir və Moskva ilə əlaqələrin inkişafı ehtimalı minimumdur. İran isə çox müxtəlif səbəblərdən Gürcüstan üçün strateji müttəfiq ola bilmir. Tbilisi üçün yeganə real variant Azərbaycan – Türkiyə birliyi ilə əməkdaşlıqdır, ona arxalanmaqdır. Bu baxımdan Şuşa Bəyannaməsi Azərbaycan – Türkiyə – Gürcüstan strateji müttəfiqliyinə aid yeni bir sənəd üçün baza rolunu oynaya bilər! 

Bu ehtimal indi bəlkə də mücərrəd hi­poteza təsiri bağışlayır. Lakin Şuşa Byan­naməsinin Cənubi Qafqazda oynadığı ge­osiyasi rolun yuxarıdakı təsviri göstərir ki, bu sənəd faktiki olaraq iki istiqamətdə yeni imkanlar əmələ gətirir. Onlardan biri Cənubi Qafqaz miqyasında yeni strateji müttəfiqlik nümunələrinin formalaşması ilə əlaqəlidir. Digəri isə multiregional miqyasda yeni stra­teji müttəfiqlik sənədlərinin hazırlanmasıdır. Sonuncunun artıq konkret nümunəsi yaran­mışdır. O, Qarabağ Bəyannaməsidir!

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru