I məqalə

Bu gün imzalanmış birgə bəyan­namə – Müttəfiqlik haqqında Bə­yannamə əlaqələrimizi ən yüksək zirvəyə qaldırır... Biz bu gün key­fiyyətcə yeni əlaqələr qurmuşuq və bu bəyannamədə göstərilən bütün müddəalar bizim gələcək iş birliyi­mizin təminatçısıdır.

İlham ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Qısaca “Şuşa Bəyannaməsi” adlan­dırılan sənəd “Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında müttə­fiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bə­yannaməsi"dir. 2021-ci il iyunun 15-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdo­ğan tərəfindən Şuşada imzalanmışdır. Bu sənəddə iki müstəqil dövlət “müttəfiq­lik münasibətlərinin qurulmasının siyasi və hüquqi mexanizmlərini müəyyən” et­mişlər. Yəni Şuşa Bəyannaməsi dəqiq məqsədi olan siyasi və hüquqi əsaslandı­rılmış, beynəlxalq hüquq normalarına tam uyğun olan rəsmi sənəddir. Həmin sənəd­lə Azərbaycanla Türkiyə müttəfiqlik mü­nasibətlərinin konkret bəndlərini müəyyən etmiş və iki dövlət kimi strateji münasibət­ləri bu bəndlərə uyğun qurmaqdadırlar. Bu isə o deməkdir ki, Şuşa Bəyannaməsi müəyyən prinsiplərə, sənədlərə, öncədən aydınlaşdırımış siyasi və hüquqi şərtlərə əsaslanır. Bu sənədin yaranması tarixçəsi vardır. Həmin tarixçə həm də onun məz­mun, mahiyyət və məqsədini müəyyən edir. 

Əsas məqsəd

Şuşa Bəyannaməsinin əsas məqsə­di Azərbaycanla Türkiyə arasında iki müstəqil dövlət kimi strateji müttəfiqliyin siyasi və hüquqi çərçivələrini müəyyən edərək, onun həyata keçirilməsinə nail olmaqdan ibarətdir. İlk dəfədir ki, Azər­baycanla Türkiyə arasında rəsmi strateji müttəfiqlik sənədi imzalanmışdır. Bu pro­sesin təməlində tarixi gerçəkliklər, konkret sənədlər, iki ölkənin etnik birliyi və XXI əsrin geosiyasi gerçəkliklərinin ortaq dərki dayanır. Şuşa Bəyannaməsinin zə­ruriliyi II Qarabağ savaşında iki qardaş dövlətin əməkdaşlığı və Azərbaycanın möhtəşəm zəfər qazanması fonunda özünü aydın göstərirdi. Yəni həmin sənəd tarixi zərurətdən, geosiyasi gerçəkliklər­dən, siyasi reallıqdan və hər iki dövlətin müstəqilliklərini əbədi etmək niyyətlərin­dən qaynaqlanmışdır. Bu prizmada Şuşa Bəyannaməsi həm də Azərbaycanla Tür­kiyənin iki müstəqil dövlət kimi interqasi­yasının şərtlərini və siyasi-hüquqi sərhəd­lərini müəyyən edir. Sonrakı proseslər bu sənədin tarixi və siyasi baxımdan olduqca böyük əhəmiyyəti olan başqa bir özəlliyi­ni (praktiki siyasi-diploamtik və geosiyasi aspektlərdə) üzə çıxardı. Bu barədə irəli­də bəhs ediləcəkdir. 

Baza sənədlər və prinsiplər

Şuşa Bəyannaməsində yazılmışıdr ki, tərəflər iki ölkə arasında imzalanmış “bütün beynəlxalq sənədlərə, bununla əlaqədar 13 oktyabr 1921-ci il tarixli Qars müqaviləsinə sadiq”dirlər. Yəni Şuşa Bəyannaməsinin bazasında beynəlxalq sənəd statusunda XX əsrdə imzalanmış Qars müqaviləsi dayanır. Bu vurğunun ta­rixi və siyasi anlamı çox vacibdir. Çünki Azərbaycan və Türkiyə faktiki olaraq yüz il öncə mövcud olan reallıqlardan çıxış edərək və dövlət kimi siyasi varisliyə söy­kənərək, indiki mərhələdə münasibətlərini beynəlxalq normalara uyğun inkişaf etdir­mək əzmindədirlər. Bu da həm onların köklü dövlətçilik ənənəsinə malik olduq­larını, həm də hər bir tarixi mərhələdə ləyaqətli dövlətlər kimi beynəlxalq hüquq prinsipləri çərçivəsində münasibətlər qur­maq üsulunu birmənalı qəbul etdiklərini göstərir. 

Qars müqaviləsinə əsaslanaraq, Azərbaycanın müstəqillik əldə etmə­sindən sonra Türkiyə ilə imzaladığı 3 sənədə istinad edilmişdir. Onlar Şuşa Bəyannaməsində aşağıdakı kimi tədqim olunmuşlar: “9 fevral 1994-cü il tarixində imzalanmış “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikası arasında dostluq və hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı barə­də Müqavilə”ni və “Azərbaycan Respub­likası və Türkiyə Respublikası arasında əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında Protokol”u, eləcə də 16 avqust 2010-cu il tarixində imzalanmış “Azərbaycan Res­publikası və Türkiyə Respublikası arasın­da strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında Müqavilə”ni rəhbər tutmuşlar. 

Bununla Şuşa Bəyannaməsinin siya­si və hüquqi bazası tam əhatə olunmuş­dur. İstinad edilən sənədlərdən görünür ki, Azərbaycan və Türkiyə son yüzildə məzmunlamış dövlətçilik ənənəsinə da­yanaraq, “dostluq və hərtərəfli əməkdaş­lığın inkişafı”na, “qarşılıqlı yardım”a və “strateji tərəfdaşlığa” üstünlük verərək strateji müttəfiqlik münasibətləri qurmağa istiqamətlənmişlər. 

Sənədlərin məzmunundan aydın olur ki, məsələ ciddi tarixi, siyasi, geosiya­si, təhlükəsizlik, iqtisadi və s. faktorların XXI əsrin tələbləri çərçivəsində konkret məzmunlaşdırılaraq, uzun müddətdə iki müstəqil dövlətin münasibətlərinin qurul­ması ilə bağlıdır. Məqsəd, məzmun və reallaşma mexanizmləri hər hansı emosi­onal və ya romantik şərtlərə deyil, əsaslı və müasir beynəlxalq hüquq normalarına uyğun müttəfiqlik nümunəsi yaratmaqdan söhbət gedir. 

Lakin bu unikal müttəfiqlik nümunəsi vurğulanan məqamlarla məhdudlaşmır. Burada bütün dünya üçün əhəmiyyətli olan bir mənəvi faktor xüsusi qeyd edilir. O, sənəddə “iki dost və qardaş ölkə” ifa­dəsinin birbaşa siyasi-hüquqi kontekstdə mənalandırılması ilə bağlıdır. Beynəlxalq münasibətlər sistemi kontekstində bu özəllik, yeni sayılmalı olan bir məqamın Şuşa Bəyannaməsində təməl prinsiplər­dən biri kimi əksini tapması deməkdir. İlk dəfədir ki, “dost və qardaş ölkə” ifadəsi beynəlxalq hüquq konteksti alır. Həmin kontekst “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikası arasındakı müna­sibətlərin keyfiyyətcə yeni, müttəfiqlik səviyyəsinə qaldırılmasının iki ölkə və onların xalqlarının maraq və mənafelə­rinə xidmət” etməsi məqsədi ilə sıx bağ­lıdır. Burada önə çıxan məqam “dost və qardaşlığın” siyasi və hüquqi asepktlərdə humanitarlığa xidmət etməsidir. 

Yəni qətiyyən hər hansı aqressi­ya, kimlərə qarşısa birləşmə və ya süni məqsədlər qarşıya qoymaqdan söhbət getmir. Azərbaycan və Türkiyənin siya­si-hüquqi aspektdə dostluğu və qardaş­lığının təcəssümü xalqların marağına xidmət etməyə söykənir. Burada sətiraltı başqa bir məqsəd də ifadə edilmişdir: prin­sipcə iki qardaş dövlət yeni keyfiyyətdə münasibətlər qurmaqda yalnız öz xalqları ilə məhdudlaşmaya bilərlər, digər xalqları da bu “dostluq və qardaşlıq” gerçəkliyinə cəlb etmək mümkündür! Bizcə, Şuşa Bə­yannaməsində bu siyasi-hüquqi potensia­lın nəzərə alınması tarixi siyasi-diplomatik gedişdir! Bunun gerçək olduğunu sonrakı proseslər tam təsdiq etmişdir. Bu barədə də irəlidə bəhs ediləcəkdir.

Srateji müttəfiqliyin ümumi müddəaları

Vurğuladığımız baza sənədlər və prin­siplər əsasında Şuşa Bəyannaməsində strateji müttəfiqliyin ümumi müddəaları­nın fəlsəfi xarakteristikasını vermək olar. Burada müttəfiqliyin sərhədi geniş təqdim olunmuşdur. Bəyannamədə yazılmışdır ki, “ümumi maraqların qorunmasında hər iki ölkənin siyasi, iqtisadi, müdafiə, mə­dəni, humanitar, səhiyyə, təhsil, sosial, gənclər və idman sahələrindəki imkan və potensiallarının birləşdirilməsinin mühüm əhəmiyyətini dərk” edirik və “beynəlxalq hüququn prinsip və normalarına, o cüm­lədən də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinə uyğun olaraq qlobal və regional sülh, sabitlik və təhlükəsizliyin təmin edilməsində birgə səylərin davam etdirilməsinin vacibliyini” vurğulayırıq. Bu ümumi prinsiplər çərçivəsində strateji müttəfqilik “müştərək maraq kəsb edən re­gional və beynəlxalq strateji məsələlərdə fəaliyyətlərin qarşılıqlı şəkildə əlaqələn­dirilməsini”, “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikasının müstəqilliyi, suverenliyi, ərazi bütövlüyü, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxu­nulmazlığı kimi milli maraqlara söykənən məsələlərdə ikitərəfli və çoxtərəfli for­matlarda həmrəylik və qarşılıqlı yardım”ı, “Türk dünyasının davamlı inkişafına yönəlmiş qarşılıqlı fəaliyyətlərin regional və beynəlxalq müstəvilərdə irəli aparıl­masını, “Azərbaycan Respublikası və Türkiyə Respublikası arasındakı ikitərəfli münasibətlərin daha da genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi”ni əhatə edir.

Strateji müttəfiqliyin fəlsəfəsi 

Ümumilikdə Şuşa Bəyannaməsinin fəlsəfəsi mürəkkəb və genişdir. Ona görə də biz onu iki hissəyə bölürük. Birinci hissədə strateji müttəfiqliyin ümumi prin­sipləri üçün ortaq olan məqamların fəl­səfi təhlilinə cəhd ediləcəkdir. Yuxarıdakı müddəalardan görünür ki, onlar cəm ha­lında bir neçə məqamı sintez edirlər. Bu müttəfiqlikdə “qlobal və regional sülh, sa­bitlik və təhlükəsizliyin təmin edilməsində birgə səylərin davam etdirilməsi” mühüm yer tutur və onlara nail olmaq üçün bey­nəlxalq hüquqa və BMT Nizamnaməsinə əsaslanır. 

Məsələnin bu cür qoyuluşu tam müa­sirdir və humanitar mahiyyətlidir. Burada Avropada hazırlanmış “yeni regionalizm” təliminin baza prisniplərinə əməl etmək özünü göstərir. “Yeni regionalizm”də isə iki mühüm cəhət mövcuddur. Birincisi, regiondaxili dövlətlərin bir-biri ilə bəra­bərhüquqlu və konstruktiv münasibətlər qurması, ikincisi, həmin dövlətlərin “meh­riban qonşuluq” siyasəti yeritməsi. Yəni yeni regionalizm region dövlətlərinin mü­nasibətlərini qonşu regionlara proyeksiya etməsini də nəzərdə tutur. Bu da zəncir­vari multiregional miqyasda multilateral əlaqələr qurmağa aparan mexanizmdir. 

Burada müasir fəlsəfə və politologiya üçün yeni olan özəllik iki dost və qardaş dövlətin strateji müttəfiq və vahid güc kimi yeni regionalizmi həyata keçirməklə əlaqəlidir. İlk baxışdan sadə görünən bu xüsusiyyət reallıqda son dərəcə diqqətli, incə və koordinasiyalı fəaliyyəti tələb edir. “Ümumiyyətlə, iki dövlət necə vahid geo­siyasi güc ola bilər?” sualına cavab Şuşa Bəyannaməsində öz cavabını tapır. 

Fəlsəfi baxımdan belə bir mənzərə Şuşa Bəyannaməsinin Azərbaycan – Türkiyə müttəfiqliyinin regional və multire­gional miqyaslarda “vahid sinerji” kimi öz təsdiqini tapmasını ifadə etməkdədir. İki müstəqil dövlətin bu cür geniş və mürək­kəb bir məkanda “vahid sinerji” keyfiy­yətində fəaliyyət göstərə bilməsi yalnız nəzəri deyil, daha çox praktiki səmərə nü­munəsi kimi özünü sübut etməlidir. Bunun üçün isə həmin sinerjini yarada biləcək ortaq istiqamətverici, müəyyənedici və məzmunlaşdırıcı ideoloji xarakterli prin­sip olmalıdır. Şuşa Bəyannaməsində, bu, açıq ifadə edilmişdir. 

Orada yazılır: Türkiyə Cümhuriyyəti­nin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün və Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin müdrikcəsinə söylədiklə­ri “Azərbaycanın sevinci bizim sevincimiz, kədəri bizim kədərimizdir” və “Bir millət, iki dövlət” ifadələrinin xalqlarımızın mil­li-mənəvi sərvəti kimi dəyərləndirilir”. Bu milli-mənəvi sərvətlər ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən siyasi məzmunlaşdırıl­mış və funksionallaşdırılmışdır. Onun fəl­səfi və politoloji xarakterinin substantiv və funksional aspektləri “Bir millər, iki dövlət” kəlamında fəlsəfi məzmun almışdır. Bu­nunla həmin kəlam Azərbaycan–Türkiyə strateji müttəfiqliyinin baza prinsipi kimi qəbul edilməlidir.

“Bir millər, iki dövlət” kəlamının Azər­baycanda müstəqil dövlət quruculuğunun ümumi sinerjisi keyfiyyətindən iki müstəqil türk dövlətninin strateji müttəfiqliyinin “va­hid sinerji”sinə proyeksiyası tarixi olay­dır. Çünki, həmin müttəfiqliyin mənəvi və ideoloji təməlinə, bir tərəfdən, tarixin sınağından keçmiş və konkret siyasi məzmun almış güclü bir tezis qoyulur, digər tərəfdən isə həmin sinerjinin öncə regional, sonra isə multiregional miqya­sa transformasiyası potensialı saxlanılır. İndi müşahidə edilən proseslər göstərir ki, Azərbaycan–Türkiyə strateji müttəfiqliyi Cənubi Qafqazda konstruktiv sabit geosi­yasi mühiti təmin etməklə yanaşı, multi­regional miqyasda Qoşulmama Hərəkatı və Türk Dövlətləri təşkilatında inteqrativ prosesləri stimullaşdırır. Biz bir qədər irə­li gedərək bu fikri ona görə vurğulayırıq ki, mücərrəd (elə ümumi ifadə ki, konkret hansı məzmuna malik olduğu çətin qav­ranılır) görünən fəlsəfi izahımızın konkret məzmuna malik olduğu aydın görünsün. Əlbəttə, irəlidə bu məqamı da Qarabağ Bəyannaməsi kontekstində geniş təhlil etməyə çalışacağıq. 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru