Hayastan rəsmilərinin Türkiyəyə yalvarış teleqramları

II yazı

Hörmətli oxucu! XQ-nin Türkiyə müx­biri Qafar Çaxmaqlının qəzetin 30 iyun tarixli nömrəsində dərc olunmuş “Ermə­nilər tarxidən niyə dərs almırlar?” yazı­sında söhbət 1920-ci illərin əvvəllərində Ermənistan rəhbərliyinin Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün qardaş ölkəyə yalvarış müraciətlər ünvanlamasından gedir. Bu gün məqalənin 2-ci hissəsini oxuculara təqdim edirik. 

...1921-ci il martın 15-də Vratsyan hö­kuməti “türk məsələsini araşdırmaq üçün” Vətənin Qurtuluşu Komitəsi”nin xüsusi ic­lasını çağırdı. Həmin iclasda keçmiş baş nazirlər Kaçaznuni və Ohancanyan da iştirak edirdi.

Vratsyan həmin iclasda da qeyd edir ki, “bizim danışacağımız yeganə dövlət... Türkiyədir. Bizim onlarla Aleksandropol paktı əsasında danışmaq imkanımız var...Məncə, biz ancaq Aleksandropol paktı əsasında danışıqlara başlaya bilərik. Bu gün həmin paktın bütün aspektlərini qiy­mətləndirməyin vaxtı deyil. Ölkəmizi bu ağır vəziyyətdən xilas etmək istəyiriksə, nə qədər çətin və şərəfsiz olsa da, bu ad­dımı da atmağa məcburuq”.

Kaçaznuni qeyd edirdi ki, “Aleksand­ropol müqaviləsi nə qədər ağır olsa da, hər şeyə görə, bizim ovaxtkı və bugünkü vəziyyətimiz heç vaxt imkan verməyəcək ki, daha əlverişli vəziyyət yaradaq. Mənə elə gəlir ki, bugünkü şəraitdə Aleksand­ropol paktı ilə bağlı müəyyən islahatla­ra getmək imkanı var... Ölkəmizdə baş verən son siyasi dəyişikliklərlə bağlı elə bir vəziyyət yaranıb ki, sanki türklərlə ara­mızda yaxınlaşma yaranıb, bu, daha çox mümkündür. Bu vəziyyətimiz və müstəs­na varlığımız türklərin müttəfiq kimi geniş dəstəyini zəruri edir. O dəstək ilk növbədə xarici düşmənə qarşı olmalıdır”.

Vratsyan belə bir sual qoyurdu: “Biz bolşeviklərlə vuruşanda türk qüvvələrindən istifadə edəcəyik, ya yox? Əgər belədirsə, o zaman danışıqlara bu gün başlamalıyıq”.

Ordunun baş komandanı Kuro Tarxan­yan o zaman vurğulayırdı ki, bolşeviklərə qarşı “biz öz qüvvələrimizlə uzun müd­dət mübarizə aparmağa acizik”. “Türkiyə qüvvələrindən istifadə etməliyik, ya yox? Mənə elə gəlir ki, biz bu qüvvələrin dəstə­yinə üz tutmaq məcburiyyətindəyik”, -deyə o yekunlaşdırırdı.

Komitənin toplantısında Vahan Mi­naxoryan buna qarşı çıxır. Mübarizəmiz ruslara qarşı olsa, heç bir türk qüvvəsi bizi xilas edə bilməz”.

Müzakirə olunan fikirləri yekunlaşdı­ran Vratsyan aşağıdakı məqamları səs­verməyə qoyur. Birincisi, türklərlə dostluq münasibətlərinə başlamaq, ikincisi, Alek­sandropol paktını bu əlaqələrin əsası kimi qəbul etmək”. 

Sonra Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hökumətinin Xarici İşlər Komissarlığına, Ankaraya da aşağıdakı teleqramın gön­dərilməsi qərara alınır:

“Bolşevizm adı ilə Ermənistana girmiş yad boyunduruğundan xilas olan Ermə­nistan xalqı azad və müstəqil yaşamaq, qonşuları və ilk növbədə türk xalqı ilə ən yaxın dostluq münasibətləri qurmaq əzmi ilə doludur. Hökumətim ötən il dekabrın 2-də Aleksandropolda imzalanmış Ermə­nistan-Türkiyə paktında təsbit edilmiş sa­zişi və sonradan yaradılmış faktiki şəraiti Türkiyə ilə Ermənistan arasında normal və dostluq beynəlxalq münasibətlərinin qurulması üçün əsas hesab edir.

Türkiyə xalqına və öz azadlığı uğrunda mübarizə aparan Böyük Millət Məclisi hö­kumətinə ən gözəl hissləri aşılayaraq, iki ölkə arasında dostluq əlaqələrinin qurul­ması, siyasi və iqtisadi-ticarət əlaqələrinin başlanması məsələsində sərəncamı­nıza arxalanaraq hökumətim məsələnin həllini sürətləndirməyin ən uyğun yolunun şəxsi təşəbbüs olduğuna inanır”. 

İmza: S.Vratsyan, Ermənistan hö­kumətinin Baş naziri və Xarici işlər naziri.

Görüşdə Kaçaznuni Ankaraya səfər etmək və danışıqları şəxsən aparmağa hazır olduğunu bildirsə də, sonra bu ol­mayıb. Qəmərli cəbhəsinin komandiri, Mşetsi dəstəsinin başçısı Smbat Vrats­yana və Kaçaznuniyə türklərdən dərhal kömək istəməyi təklif ediblər.

Martın 18-də Vratsyan Ankaraya daha bir teleqram göndərərək onu Kemalistlə­rin Ermənistandakı nümayəndəsinə təh­vil vermişdi.

“Türk Böyük Millət Məclisi Hökumə­tinin Şərq Cəbhəsi Komandanlığının nü­mayəndəsi Behaəddinə,

Hazırkı müraciəti təcili olaraq yüksək səlahiyyətli orqanınıza çatdırmaqdan və şəxsən sizə izah etdiyim kimi, erkən ca­vabı tezləşdirməkdən məmnun olardıq.

Öz azadlığı və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan Ermənistanın bolşevik­lərə qarşı mübarizəsi, fikrimizcə, təkcə Er­mənistanın deyil, bütün Orta Asiya xalqla­rının xeyrinədir. Bu səbəbdən Ermənistan mübarizəsi zamanı qonşularından kömək alacağına ümid edir və ilk növbədə türk xalqının həyati mənafeyi Ermənistanın bu mübarizədən qalib çıxmasını və müstəqil qalmasını tələb edir.

Bu qənaətə əsaslanaraq, Ermənistan hökuməti Türkiyə Böyük Millət Məclisi Hö­kumətindən hər iki xalqın qarşılıqlı fayda­sı üçün ən qısa zamanda xahiş edir.

İrəvan cəbhəsindəki erməni hərbi əsirləri qaytarılsın. Müəyyən şərtlər daxi­lində Ermənistan ordusuna hərbi sursat­lar, ilk növbədə Rusiyanın üçlüləli tüfəngi və ya türk mauzer patronları və ya Ross və Lebel sistemli tüfəngləri verilməsini tə­min edin;

Bizə bildirin ki, Böyük Millət Məclisi­nin hökuməti Ermənistana hərbi yardım göstərməyi mümkün hesab edib-etmir və imkan daxilində bizə hansı həcmdə və qaydada və hansı müddətdə yardım göstərə bilər.

Ermənistan hökuməti bu müraciətlə Aleksandropol müqaviləsindən sonra ya­ranmış və bolşevik hakimiyyəti dövründə pozulmuş dostluq münasibətlərinə arxa­lanır. 

İmza: hörmətlə Vratsyan, Ermənistan hökumətinin baş naziri”.

Göründüyü kimi, Ermənistanın başı sıxılanda Türkiyənin humanizmi, onun xoş münasibəti yadına düşür. Amma başqalarının təhriki ilə türkə ən böyük xə­yanəti etməkdən çəkinmir. 

Məgər 30 il Azərbaycan əraziləri­ni işğal altında saxlayarkən ermənilər belə “həlim” “sülhsevər” deyildilər. Eynilə 1918–1920-ci illərdə də Azərbaycan və Türkiyəyə zərbə vurmaq, qonşu ölkələ­rin ərazilərini işğal etmək üçün məqam gözləmiş və qonşulara savaş açmaq kimi risklərə də getmişdilər. Sonra isə bu tarixi sənədlərdə olduğu kimi, düşdüyü quyu­dan çıxmaq üçün türkün yardımına, onun humanizminə bel bağlamışdılar. Müasir dövrümüzdə də Ermənistan həminkidir, yalnız zaman dəyişib. 

Qafar ÇAXMAQLI,
XQ-nin Türkiyə müxbiri