VIII məqalə

İntellektual fəzilət

Azərbaycan liderlik təcrübəsində in­tellektual fəzilətliliyin siyasi şüurun kano­nuna çevrilməsi mühüm hadisədir. Bu, müasir liderlikdə fəzilətliliyin, ümumiy­yətlə, siyasi fəaliyyətin atributu keyfiy­yətində olması deməkdir. Məsələnin bu aspekti postmüharibə dövründə liderliyin “Intelligent Foreign Policy” kontekstində araşdırılmasını aktual edir. Bunun səbəbi postmüharibə dövrünün bir sıra geosiya­si, siyasi və diplomatik xüsusiyyələri ilə bağlıdır. 

Postmüharibə mərhələsi inkişaf, quru­culuq və əməkdaşlıq dövrü kimi təsəvvür edilməlidir. Azərbaycan Vətən savaşında qazandığı uğurla, bütövlükdə, regional və multiregional miqyaslarda dövlətlərarası münasibətləri yeniləşdirdiyindən bu tələbə cavab verən liderlik nümunəsini yaratmalıdır. XXI əsrin üçüncü onilliyində yalnız tərəqqi, quruculuq və təhlükəsizliyə xidmət edən liderliyin reallaşması mürək­kəb bir prosesdir. Üstəlik, həmin siyasət “Intelligent Foreign Policy” səviyyəsin­də aparılmalıdırsa, ikiqat çətin situasiya meydana çıxır. Burada son dərəcə dərin və peşəkar fəaliyyətlə incəliyi uyğunlaş­dırmaq, həssas situasiyaların neqativ yöndə inkişaf etməsinin önünü kəsmək çox vacibdir. Məhz buna görə postmü­haribə dövründə yüksək rasional-məntiqi aspektlə intellektual fəzilətliliyin harmo­niyası zəruridir. Fəzilətli siyasi zəkavilik yüksək rasionallğın və məntiqi ciddiyyətin liderliyin qeyri-konstruktiv müstəviyə deq­radasiya etməsinin qarşısını alır. Burada liderin hər bir addımında fəzilətli olması şərti ön plana çıxır. Postmüharibə dövrün­də uğurlu liderliyin perspektivi bu məqam­dan xeyli dərəcədə asılıdır. 

Bunlarla yanaşı, postmüharibə döv­ründə uğurlu “Intelligent Foreign Policy” üçün əhəmiyyəti çox olan bir sıra faktor­ların meydana gəlməsi, bu liderlik nü­munəsini yaradıcı inkişaf etdirmək tələ­bini ortaya qoyur. Prezident İlham Əliyev postmüharibə dövründə uğurlu liderlik nümunəsini eksklüziv olaraq, praktiki fəa­liyyətdə yaradır. Bu, dinamik prosesdir. Aspektləri və istiqamətləri çoxdur. Onların sistem halında təzahürü bütövlükdə eksk­lüziv “Intelligent Foreign Policy”ni təmsil edir. 

Eksklüziv “Intelligent Foreign Policy”

Bu, liderlikdə çox maraqlı fenomen­dir. Sürətlə dəyişən mühitdə yüksək zəka səviyyəsində nəticəverici siyasi kurs ya­ratmaq və eyni zamanda, həyata keçir­mək güclü kreativlik tələb edir. Burada kreativliyin anlayışının hansı anlamda işlədildiyini izah etmək zəruridir. Çünki bi­zim eksklüziv “Intelligent Foreign Policy” kontekstində işlətdiyimiz kreativliyin an­lamı onun fəlsəfi və ümumi siyasi-nəzəri dərkindən bir qədər fərqlənir. Kreativlik istedad, yaradıcı proses, müəyyən kon­tentin yaradılmasını və ya bu prosesin nəticəsini ifadə edə bilər. Zəkavi xarici siyasətdə bu aspektlərin hər biri mövcud ola bilər. Lakin konkret situasiyalarda kontentin yaradılması ön plana çıxa bilər. Deməli, eksklüziv siyasi kreativlik özündə iki faktoru ehtiva edir – yaradıcı prosesin predmetləşmiş nəticəsi və konkret kon­tentin yaradılması. Siyasi kontent həmin anlamda liderin nitqini, özünüifadə forma­larının cəmini, ümumilikdə isə uyğun mü­hitin yaradılmasını əhatə edir. Eksklüziv zəka siyasətində uyğun mühitin kontent (əsas məzmun) kimi yaradılması aparıcı faktordur. 

Bu o deməkdir ki, lider sürətlə dəyişən geosiyasi mühitdə predmetləşmiş yenilik­lər (reklam, layihələr, platformalar, proq­ramlar və s.) yaratmaqla yanaşı, müxtəlif istiqamətlərdə elə mühit formalaşdırma­lıdır ki, özünün siyasi kursunun uğurlu olması üçün fayda versin. Postmüharibə dövründə problemin də ən çətin tərəfi bu­nunla bağlıdır. Çünki, lider eyni zamanda çox sayda komponenti olan mürəkkəb bir mühitdə uğur formulunu dəqiq müəyyən etməlidir. Özü də məsələ uğurlu olmaq üçün uyğun mühitin əsas məzmun (kon­tent olaraq) yaradılmasından ibarətdir. 

Siyasi kreativlik və kontent

Siyasi kreativliyin bu anlamını bir qədər sadə dildə ifadə etməyə çalışaq. Postmüharibə mühitində liderin siyasi kreativliyi yalnız irəli sürdüyü təbliğat, təşviqat, proqramlar, layihələr, əməkdaş­lıq platformaları ilə məhdudlaşmır. Daha önəmlisi, siyasi fəaliyyət təsirinin maksi­mum hüdudları daxilində liderliyi bütün aspektlərində uğura apara biləcək mühi­tin yaradılmasıdır. Bu, artıq zəka səviyyə­sində sistemli, əhatəli və çox sayda fak­toru birləşdirə biləcək siyasət tələb edir. Belə çıxır ki, postmüharibə dövründə xa­rici siyasəti zəka səviyyəsində aparmaq birbaşa yeni siyasi elementlər (proqram, layihə, platforma və s. formasında) ya­ratmaq qabiliyyəti ilə yanaşı, liderin təsir dairəsi hüdudları daxilində uyğun mühiti (əsas məzmun kimi siyasi kontenti) ya­rada bilmək bacarığını da tələb edir. Bu iki faktorun zəkavi miqyasda funksional­lığı xarici siyasət kursunu xarakterizə edə bilər. 

Siyasi-nəzəri olaraq burada ümumi mənzərə aşağıdakı kimi formalaşır: “In­telligent Foreign Policy”nin adekvat dər­ki müasir fəlsəfi və elmi idrak üçün əsas araşdırma strategiyalarından olan “fon-fiqur” vəhdəti prizmasında mümkündür. XX əsrin ikinci yarısında ingilis alimi Con Spenser Braunun “forma” məntiqində ifa­dəsini tapmış həmin dərketmə strategiya­sı özlüyündə çox mürəkkəb məzmun və mahiyyətə malikdir. Lakin həmin məntiq XX əsrin sonları və XXI əsrin əvvəllərində hər bir yeni sosial, siyasi, iqtisadi, mədəni və s. proseslərin adekvat dərki üçün baş­lıca idraki vasitə kimi qəbul edilir.

“Intelligent Policy”nin kodları (“memlər”i)

Bizim qənaətimizə görə, İlham Əliye­vin nümunəsində “Intelligent Foreign Poli­cy” məhz ən yeni siyasi liderlik fenomeni­dir və onun adekvat fəlsəfi, siyasi-nəzəri, kulturoloji, ideoloji və s. dərki ən yeni fəl­səfi və siyasi-nəzəri idrak strategiyaları çərçivəsində baş tuta bilər. Mövqeyimizi daha konkret və sadə üsulla ifadə edə bil­mək üçün “Intelligent Foreign Policy” üçün əhəmiyyəti olan daha iki anlayışı daxil et­məliyik. Onlar liderin fəaliyyət müstəqilliyi və məqsədyönlülüyüdür. Məsələnin məğ­zi uğurlu siyasi kontent yaratmaq və həm də geniş geosiyasi mühitdə bunu etmək üçün xüsusi zəkavi keyfiyyətlərə malik ol­mağı tələb edir. 

Liderin siyasi fəaliyyətdə yeni təşəb­büslərinin (əməkdaşlıq platformaları, inkişaf proqramları, təhlükəsizliklə bağlı təşəbbüsləri, regional və regionlararası inteqrasiya naminə irəli sürülən rasional layihələr və s.) substantiv aspekti ilə on­ların reallaşması üçün uyğun mühitin (so­sial, siyasi, ideoloji, diplomatik, mədəni, geosiyasi, iqtisadi) yaradılması vəhdət təşkil etməli, ahəngdar olmalı, bir-birini tamamlamalıdır. Bunu fəlsəfi ümumiləş­dirsək, məsələni “fon-fiqur” vəhdəti kimi təsəvvür edə bilərik. Yəni “fon” liderin yaratdığı uyğun sosial-siyasi-geosiya­si-mədəni-təhlükəsizlik-ideoloji xarakterli mühitdir, “fiqur” isə liderin zəka səviyyə­sində irəli sürdüyü və çox müxtəlif sfe­ralara aid konkret platformalar, layihələr, proqramlardır. Bu iki istiqamətin qarşılıq­lı əlaqəsində liderin zəkavi fəaliyyətinin substantiv aspekti ilə funksional aspekti vəhdət (harmoniya, ahəngdarlıq) təşkil etməlidir. 

Deməli, “Intelligent Policy” yeni li­derlik nümunəsi kimi özünün ən müasir idraki əsaslarına malikdir və onların priz­masında adekvat dərk oluna bilər. Bu məqamda liderlik fəaliyyətinin müstəqilliyi və məqsədyönlülüyü çox vacib politoloji faktorlar kimi özünü göstərir. İdeya ondan ibarətdir ki, özlüyündə “fon-fiqur” yanaş­ması “İntelleginet Policy” fenomeninin praktiki liderlik fəaliyyətinə çevrilməsini təmin etmir, yalnız müvafiq idraki stra­tegiya yarada bilir. Konkret zəkavi liderlik nümunəsi üçün fəaliyyət, düşünənləri re­allaşdırmaq potensialı, bəlkə də “liderlik ekosu” gərəkdir. Bu keyfiyyətdə iki başlıca faktor kimi liderlik fəaliyyətində müstəqilli­yi və məqsədyönlülüyü götürməyə üstün­lük veririk. 

Belə çıxır ki, real “Intelligent Policy” liderin müstəqil və məqsədyönlü fəaliyyət göstərə bilməsini tələb edir. Əgər lider fəaliyyətində müstəqil deyilsə, avtomatik olaraq “fon-fiqur” idraki konstruksiyası pozulur, süniləşir və praktiki kontekstdə səmərəsiz, nəticəsiz olur. Məqsədyönlü­lük isə zəka səviyyəsində liderin öncədən siyasi diaqnoz əsasında etdiyi proqnostik qənaətlərdən yaratdığı başlıca hədəfə çatmaq üçün lazımdır. Əgər bu hədəf yük­sək sürətlə dəyişən geosiyasi, siyasi, iq­tisadi, mədəni və təhlükəsizlik mühitində tez-tez “gözdən yayınarsa” və bu mənada hədəfdən çıxarsa, “Intelligent Policy” tam mənasında alına bilməz. 

Bundan başqa, nəzərə almaq lazım­dır ki, “fon-fiqur” idraki və feili fəaliyyət strategiyası liderin (“fiqur”) daim uyğun mühit (“fon”) yaratmasını tələb edir. Fak­tiki olaraq, burada liderliyin yeni siyasi, geosiyasi, iqtisadi, mədəni, təhlükəsizlik və s. dəyərlər (bunlar yeni “memlər” də ola bilər) yaratmasından söhbət gedir. Biz burada fəlsəfədə, sosiologiyada, kul­turologiyada, analitik psixologiyada və liderologiyada işlədilən “mem” anlayışına konkret məzmun veririk. 

Bizim bu mövzuya yanaşmamızda “liderlik memi” yeni liderlik kodlarıdır. Problemin bu cəhəti də çox aktual və əhəmiyyətlidir. Çünki söhbət faktiki olaraq yeni tarixi mərhələdə “İntellegent Policy” kontekstində yeni zəkavi və uğurlu liderlik nümunəsinin baza elementlərindən, də­yişməz faktorlarından, yəni “memlər”dən gedir. Düşünürük ki, mövzunun bu as­pekti İlham Əliyevin liderlik nümunəsində dərindən fəlsəfi və politoloji kontektslərdə araşdırılmalıdır. 

Yekun

Vurğulanan məqamların əsasında postmüharibə dövrü İlham Əliyevin “In­telligent Foreign Policy” nümunəsinin ümumi fəlsəfi və politoloji özəlliklərinin bir qismini müəyyən etmək mümkündür. Hə­min kontekstdə “postmüharibə dövrü” bir­başa inkişaf paradiqmasına əsaslanan və hər hansı müharibə situasiyasını istisna edən, regional və regionlararası miqyas­larda sülh, əməkdaşlıq, qarşılıqlı faydalı və təhlükəsiz əlaqələrə üstünlük verən zaman kəsimi kimi dərk edilir. 

İlham Əliyevin həmin şərtlərdə liderlik fəaliyyəti mahiyyətcə “Intelligent Policy” kimi qiymətləndirilə bilər. Onun konkret substantiv və funksional özəllikləri möv­cuddur. Onlar ən müasir fəlsəfi və elmi idrak strategiyası olan və C.Braunun “forma” məntiqinə əsaslanan “fon-fiqur” idrak strategiyasına dayanan faktorlar­dır. Substantiv aspektini İlham Əliyevin lider kimi təşəbbüsləri olaraq əməkdaşlıq platformaları, inkişaf proqramları, təh­lükəsizliklə bağlı təşəbbüsləri, regional və regionlararası inteqrasiya naminəsi, irəli sürülən rasional layihələri və s. təş­kil edirlər. Funksional apsekti isə özündə vurğulanan substantivlik elementlərinin reallaşmasını feili fəaliyyətdə təmin edən uyğun sosial, siyasi, ideoloji, diplomatik, kültürəl, geosiyasi, iqtisadi mühitin yara­dılmasını ehtiva edir. 

Nəhayət, yeni tarixi mərhələ üçün İlham Əliyevin nümunəsində “Intelligent Policy”nin substantiv və funksional as­pektlərinin praktiki müstəvidə sintezini təmin edə bilən mexanizmlər qismində liderin müstəqil və məqsədyönlü fəaliy­yəti zərurət kimi qəbul ediməlidir. Onu da mütləq vurğulamaq gərəkdir ki, İlham Əliyevin zəkaya əsaslanan xarici siyasət nümunəsi eksklüziv olaraq formalaşır. Bu da problemin təhlilinə xüsusi dinamizm, açıqlıq və qeyri-xəttilik verir. 

Sonda onu deyək ki, İlham Əliyevin “Intelligent Policy” nümunəsinin substan­tiv, funksional və təminedici mexanizm­lərin sistemi kimi daha dərin, detallı və əhatəli araşdırılması çox vacibdir. Bu, başqa silsilə araşdırmaların idraki hədəfi olmalıdır. 

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru