Dünya Şərqlə Qərb arasında qarşıdurmaya şahidlik edir. Qarşıdurma son vaxtlar daha da kəskinləşərək çoxvektorlu xarakter alıb. Ziddiyyətlərin nüvəsində isə sözsüz ki, Rusiya–Ukrayna müharibəsi dayanır. Yəni ilk baxışdan da anlaşılan elə budur. 

Amma məsələ yalnız Rusiya-Qərb qarşıdurmasında deyil. Çin–ABŞ, hələlik gizli şəkildə gedən ABŞ–Avropa İttifaqı qarşıdurması da diqqətdən yayınmır. Bəzi ekspertlər müxtəlif geosiyasi qüv­vələr arasındakı siyasi və hərbi gərginliyi ikinci “soyuq müharibə” və ya yeni “soyuq müharibə” kimi dəyərləndirirlər. Hesab edilir ki, bir blok Çin, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və Rusiya, Kollektiv Təhlükəsiz­lik Müqaviləsi Təşkilatı, Avrasiya İqtisadi İttifaqı, ikinci blok isə ABŞ, Avropa İttifaqı və NATO-dan ibarətdir. Bunu, birinci “so­yuq müharibə” hadisələri – ABŞ-ın rəh­bərlik etdiyi Qərb bloku ilə Sovet İttifaqı­nın rəhbərlik etdiyi Şərq bloku arasındakı qarşıdurma ilə eyniləşdirmək mümkün­dür. 

Yeni dünya düzəni yenidən for­malaşmaqdadır. İndi dünya “Soyuq müharibə”nin sona çatmasından bəri baş verən ən ciddi Şərq–Qərb qarşıdurmasının şahididir ki, onun fəsadları dünyanın qalan hissəsində də hiss olunur. Qoşulmama Hərəkatı beynəlxalq arenada daha nəzərəçar­pan və səmərəli rol oynamalı, yeni dünya düzəninin yenidən formalaş­masında fəal iştirak etməlidir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qoşulmama Hərəkatının Bakıda keçirilmiş Zirvə görüşündəki çıxışından

Yeni “soyuq müharibə”nin formal tə­tikcisi 2013-2014-cü illərdə Ukraynada baş verən siyasi böhran oldu. Əgər 1946-cı ildən 1980-ci illərin sonunadək yaşa­nan birinci “soyuq müharibə”nin element­ləri hərbi və iqtisadi birliklər sisteminin yaradılması, xarici dövlətlərin ərazisində ABŞ və SSRİ-nin geniş hərbi bazaları şəbəkəsinin qurulması, hərbi xərclərin kəskin artması, təkrarlanan beynəlxalq böhranlar (Berlin böhranı, Karib böhranı, Koreya müharibəsi, Vyetnam mühari­bəsi, Əfqanıstan müharibəsi), SSRİ-nin Macarıstana, Çexoslovakiyaya hərbi müdaxiləsi, ABŞ-ın Qvatemalada təş­kil etdiyi dövlət çevrilişi, müstəmləkə və asılı ölkələrdə və ərazilərdə milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişi (qismən SSRİ-dən ilhamlanaraq), bu ölkələrin müstəmləkə­sizləşməsi, “üçüncü dünya”nın, Qoşul­mama Hərəkatının, neokolonializmin formalaşması idisə, yeni “soyuq mühari­bə” 2013-2014-cü illərdə Ukraynada baş verən hadisələr, ABŞ-Çin qarşıdurması (ticarət münaqişəsi, Tayvan problemi), Suriyadakı münaqişə və İŞİD-ə qarşı müharibə, Şimali Koreya, Venesuela və İran böhranı kimi özünü nümayiş etdirir. Ancaq 2022-ci ildə başlanan Rusiya–Ukrayna müharibəsi bu qarşıdurmanın daha kəskin fazasına qədəm qoymasına səbəb oldu.

Qərb və Şərq heç vaxt görüşməyəcək

İngilis ədəbiyyatının görkəmli nü­mayəndəsi, Nobel mükafatı laureatı Redyard Kiplinq özünün “Qərb və Şərq haqqında ballada”sında yazırdı:

Ah, Qərb Qərbdir, Şərq Şərqdir, onlar heç vaxt görüşməzlər,

Nə qədər ki, Səma və Yer Allah onları yaratdığı kimidir.

Ancaq Qərb və Şərq yoxdur, millətlər və maneələr yoxdur,

İki güclü və cəsur kişi bir-birinin gözlərinə baxanda.

Bəlkə də məşhur ədib öz qənaətində haqlıdır. Ancaq bu fikir də yayğındır ki, “Şərq” sözünün sonu “Qərb”in ilk hərfi ilə başlayır. Bu baxımdan, Şərq–Qərb qarşı­durması hər zaman diqqətlə izlənilir.

İndi gəlin, bu günün dəyişən mühi­tində bəzi dərin tendensiyalara diqqət yetirək.

Birincisi, uzun illər ABŞ-ın eyni vaxt­da iki müharibə (Moskva və Pekinlə) aparmaq iqtidarında olmadığı barədə po­pulyar fikir var idi. Lakin görünən odur ki, Vaşinqton Ukraynanı dəstəkləməklə Ru­siyanı zəiflətmək cəhdindən əl çəkməyə­cək və paralel olaraq Çinə əsas rəqib kimi baxacaq.

ABŞ həm Çini, həm də Rusiyanı özünə düşmən elan etsə, o zaman Qərb təkcə Çin–Rusiya bloku ilə üz-üzə qalmalı olmayacaq.

Çarlz Kapçan, Corctaun Universitetinin professoru

Corctaun Universitetinin professo­ru, ABŞ Xarici Əlaqələr Şurasının baş elmi işçisi Çarlz Kapçan bu xüsusda qeyd edib ki, düşmən tapmaq təcrübəsi çoxdan öz faydalılığını itirib. Onun söz­lərinə görə, əgər Birləşmiş Ştatlar həm Çini, həm də Rusiyanı özünə düşmən elan etsə, o zaman Qərb təkcə Çin–Ru­siya bloku ilə üz-üzə qalmalı olmayacaq, həm də öz maraqlarını müdafiə etmək və dünya nizamını yenidən qurmaq üçün birləşəcək daha çox sayda ölkə ilə qar­şılaşacaq. Professor fikrini gücləndir­mək üçün diqqəti İndoneziya Prezidenti Coko Vidodonun “qruplaşma”dan imtina edərək, Rusiyanı G20 sammitinə qətiy­yətlə dəvət etməsinə yönəldir: “Üstəlik, yarım əsrdən çox təcrübə ilə sübut edil­miş ASEAN mexanizmi Asiyada fəaliyyət göstərir. Bu prosesdə neytrallıq və tərəf seçməkdən imtina onlar üçün effektiv prinsipial mövqelərə çevrildi. Faktlar sü­but edir ki, “ASEAN modeli” Asiya üçün “NATO modeli”ndən daha faydalıdır”.

İkincisi, ABŞ bir tərəfdən uzunmüd­dətli strateji rəqibin müqavimətini qırmaq ümidilə Rusiyaya hərbi təzyiq göstərir, digər tərəfdən, son iki ayda Vaşinqton dəfələrlə qalib gəlməyə deyil, problemi sülh danışıqları yolu ilə həll etməyə ça­lışdığına işarə edib. Müxtəlif mənbələrin gündəlik təhlili onu deməyə əsas verir ki, informasiya məkanı Amerikanın özündə böyük anti-müharibə təzyiqini qiymətlən­dirmir. Ukrayna ətrafında vəziyyəti qızış­dırmağı dayandırmaq çağırışları tez-tez eşidilir. Bundan əlavə, demokratlar aralıq seçkilərdə uduzublar, əgər 2024-cü ildə respublikaçılar hakimiyyətə gəlsələr, Ru­siya-Ukrayna müharibəsi əsaslı şəkildə fərqli istiqamət ala bilər. Oxşar dəyişiklik­lər Avropada da baş verir. 

Üçüncüsü, Ukraynada hərbi əməliy­yatı davam etdirən Rusiya Qərbə qarşı çıxmaq üçün enerji və maliyyə alətlərin­dən yararlanır. Reallıq budur ki, Rusiya Qərblə qarşıdurmada məğlub olmayıb, əksinə, böyük dövlət kimi regional və beynəlxalq proseslərin inkişafına təsirini davam etdirir.

Rusiyanın Asiyaya daha çox açılma­sına, həmçinin, Çinin artan qüdrətinə pa­ralel olaraq ABŞ Asiya–Sakit okean regi­onunda varlığını gücləndirməyə davam edir. ABŞ, Böyük Britaniya və Avstrali­yadan ibarət AUKUS alyansı, Hind-Sakit okean dördlüyü (Hindistan, ABŞ, Yaponi­ya və Avstraliya) kimi təşkilatlar yaratmaq cəhdlərinin güclənməsi bunun göstə­riciləri sayıla bilər. Bu mənada, Şərqlə Qərb arasında müxtəlif regionlarda gər­ginliyin yeni mərhələsinin başlanacağını proqnozlaşdırmaq mümkündür.

İlyas HÜSEYNOV,
politoloq

Hazırda Şərqlə Qərb arasında toqquşma baş verir. Biz bunun nəzəri formalarını müəyyən qədər amerikalı sosioloq Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” əsərində də rast gəlirik. Doğrudur, nəzəriyyəçi kimi tanınan Hantinqton öz əsərində tamamilə başqa yanaşmaları qeyd edib. Lakin hazırda Şərqdə baş verən texnoloji inqilablar, irəliləyişlər həm də Qərb ilə müəyyən mübarizə müstəvisini formalaşdırır. Eyni zamanda biz, Rusiya–Ukrayna müharibəsində ayrı-ayrı dövlətlərin Ukraynanın ərazi bütövlüyünün müdafiəçisi kimi çıxış etməklə, ona siyasi, iqtisadi, enerji, maliyyə, hərbi, logistik dəstək göstərdiklərini görürük. Rusiyanı da hansısa formada dəstəkləyən dövlətlər də bunu açıq və ya gizli şəkildə bəyan edirlər.
Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, bu qarşıdurma əvvəllər də mövcud idi. Müəyyən müqayisələr aparılır, komparativ analizlər irəli sürülürdü. Bu gün isə açıq mübarizənin şahidiyik. Bu mübarizədə kim qalib gələcəksə, onun üzərində də dünya düzəni formalaşacaq. Təbii ki, Qərb koalisiyası təkqütblü dünyanın tərəfindədir. Rusiya isə çoxtərəfliliyin, çoxqütblülüyün mübarizəsini aparır. Görürük ki, Rusiya-Ukrayna müharibəsi lokal müharibə deyil, onun miqyası, ora cəlb olunan dövlətlərin maraqları, geosiyasi ambisiyalar və texnoloji korporasiyalar arasında mübarizə də özünü göstərir. Heç şübhəsiz ki, bu gün süni intellekt və hibrid savaş gedir. Ona görə ən müasir mübarizə metodlarını müşahidə edirik. Bizim üçün də, bu, bir təcrübədir ki, hansı dövlətin silahı, döyüş taktikası, asimmetrik savaş aparmaq qabiliyyəti üstündürsə, ona uyğun da öz müdafiə potensialımızı, təhlükəsizlik seqmentimizi daha da inkişaf etdirək.

Səxavət HƏMİD, “Xalq qəzeti”