XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri də söz us­tadı şair, publisist Məmməd İsmayıl­dır. Danılmaz istedadı, cəsarətli sözü ilə çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatının ustad nümayəndələrindən biri sayılan şairin şeirləri onillərdən bəridir ki, bə­dii zövqümüzü formalaşdırır, mənəvi dünyamızı zənginləşdirir. Onun ana dilimizin şəhdinə-şirəsinə bələnmiş misralarını, bəndlərini çoxumuz əz­bər bilirik. Poeziyasından söz düşəndə qələmdaşları şairin öz dilindən aldıq­ları bir misranı ürəklə misal gətirirlər: “Bir adam yol gedir bizdən qabaq­da...”

Dilimizdə “Ana əlləri”, “Dünyaya baxıram”, “Axşamlar, səhərlər”, “Söz vaxtına çəkər”, “Qoymayın dünyanı adiləşməyə”, “Baxtıma düşən gün”, “Hələ yaşamağa dəyər”, “Döyüş, qələbə”, “Dünya bizim evimizdir”, “Aman təklik əlindən”, “Ümiddən ası­lan qılınclar”, “Yaş altmışa dayandı”, “Yoxun varlığı”, “Poemalar”, “Yet­mişdən sonra”, “Gəlməyə vaxtmı tap­dın, səksən yaşım”, “Arzuların yolu” kimi 30-a qədər, rus, alman, fransız, yapon, macar, qazax və başqa dillərdə 20-yə yaxın şeir kitabının müəllifidir. “Söz vaxtına çəkər” və Moskvada çap olunmuş “Zyorna speloqo qranata” kitablarına görə Respublika Kom­somolu mükafatına, “Yerlə göy ara­sında” kitabına görə Ostrovski adına Ümumittifaq mükafata layiq görülüb.

Məmməd İsmayıl 1939-cu ildə Azərbaycanın Tovuz rayonunda dün­yaya gəlib. 1957-ci ildə orta məktəbi, 1964-cü ildə Azərbaycan Dövlət Uni­versitetini, 1975-ci ildə Moskvada SSRİ Yazıçılar İttifaqı nəzdindəki ikiillik Ali Ədəbiyyat kursunu bitirib. 1998-ci ildə filologiya elmləri namizədi, 2013-cü ildə Türkiyənin Çanaqqala, On səkkiz Mart Universitetində professor dərə­cəsini alıb. Şair Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi, dəfələrlə idarə və rə­yasət heyətlərinin üzvü olub. Fransa Elm, Sənət və Ədəbiyyat və Ukrayna Ali Təhsil akademiyalarına həqiqi üzv seçilib. Bir çox xarici ölkənin ədəbiyyat ensiklopediyalarında ədəbi fəaliyyəti ilə bağlı məqalələri nəşr edilib, həyat və yaradıcılığı haqqında (Azərbay­canda və Türkiyədə) yüksək lisans və doktorluq dissertasiyası yazılıb. Dün­yanın 30-dan çox ölkəsində keçirilən konfrans və şeir festivallarında türk və Azərbaycan ədəbiyyatlarınıı layiqincə təmsil edib. İtaliyada və Rumıniyada yayımlanan “Dünya Şeir Antologiya­sı”nda Azərbaycan şeiri onun əsərləri ilə təmsil olunub. 

Ömrünün 30 ilini qardaş Türkiyə­də yaşayıb-yaratmış görkəmli şairimi­zin özünəməxsus ədəbi və publisistik nümunələri ünlü nəşriyyatların burax­dığı 15 kitabda türk dilində işıq üzü görüb. “Bu qan yerdə qalan deyil”, “Türkün sevgisi”, “Dillən, telli sazım”, “Unutduğun yerdəyəm”, “Yelə bir şey söyləmişdim”, “İz” və digər kitablar bu sıradandır.

Bu sətirlərin müəllifi də bir zaman Məmməd İsmayılın rəhbərlik etdiyi dövlət televiziyasında çalışıb və şairi dəyərli məmur kimi də tanıyıb. Han­sısa müəllifin zəif teleproqramı olanda birbaşa sual edirdi: “Sənin nə haqqın var ki, tamaşaçının ömrünün 1 saatını zəif verilişinlə məşğul edib onun əlin­dən alasan?” Yaxşı verilişləri isə Məm­məd müəllim ürəkdən təqdir edirdi. Xalq yaradıcılığına, ədəbiyyata aid proqramlara qarşı daha tələbkar idi. İstəyirdi ki, verilişlər sadəliyi, orijinal­lığı ilə seçilsin, yadda qalsın... 

Məmməd İsmayıl hazırda Azər­baycandadır, sağlıq durumu ilə bağ­lı müalicə alır. Şairin bu qayğılarını Heydər Əliyev Fondu tamamilə öz üzərinə götürüb. Redaksiyamızın tap­şırığı ilə bugünlərdə şairə baş çəkərək ondan “XalqTV” üçün müsahibə al­dıq. Həmin söhbəti təqdim edirik.

Görkəmli şairlə duyğular işığında

Uzun illər Azərbaycan mətbuatında çalışan, qələmə, sözə dəyər verən bu sinə­dəftər şairimizin səhhəti ilə bağlı yayılan xəbərlər məni də məyus etmişdi. Qızı İnti­zar xanımla tez-tez əlaqə saxlayırdım. Für­sət düşən kimi ondan müsahibə almağa şə­rait yaratmasını xahiş etmişdim. Nəhayət, bu imkan yarandı. Ürəyi dolu olan şairlə söhbətimiz elə onun yaşadığı mənzildə baş tutdu. 

– Necəsiniz, Məmməd bəy? 

– Şükür, indi yaxşıyam. İnsanın taleyi­ni bilmək olmur. Birdən-birə ayaqlarım tu­tuldu. Sağ olsun həkimləri, bacardıqlarını edirlər. Qızım, qocalıq elə bir gəlişdir ki, onun ağrısına da, acısına da dözməlisən. İndiyədək nə yazmışam, nə yaratmışam, hamısı ortalıqdadır. Düşünürəm ki, bunlar məni əbədi olaraq söz dünyasına bağlayıb. İnsanın özündən asılı olmayaraq qocalığa doğru bir ömür yaşayıb, iz qoyması da, mən deyərdim ki, xoşbəxtlikdir. 

Təsəvvür edin, atam müharibədə həlak oldu. Anam bir saçını ağ, bir saçını qara hördü. Çabalaya-çabalaya bir Məmməd böyütdü. Yetimlik mənim yol yoldaşım olub. Atamı o qədər arzulamışam, yolunu elə gözləmişəm ki… Bizim kəndə gələn el yoluna baxmaqdan gözlərim qaralırdı. Mə­nim bir şerim var. Deyirəm: “Yaşaya bil­məzdi yetim bu qədər”. İllər boyu yaşamaq nədir sualına asfalt yola çıxanda cavab ta­pırsan və deyirsən ki, deməli, Məmməd də 80 yaşa gəlib çıxa bilərmiş. Atamın yox­luğunu mənə unutdurmağa çalışan, bütün gəncliyini mənə qurban verməyə hazır olan elə bir anam var idi ki, onun varlığını, mənim ömrümə ömür calamağını sözlə ifa­də etməyə çətinlik çəkirəm... 

Sözün bu məqamında xatırlatdıq ki, elə ilk kitabının adı da “Ana əlləri” olub. Şairin gözləri doldu. Məmməd İsmayıl ürəklərdə əbədiləşən ana həsrətli duy­ğularla ağladı. Sonra bir qədər toxtayıb davam elədi:

– Mənim anam kəndin ən gözəl qadı­nı idi. O, evlənib ailə qura bilərdi, çoxlu övladlar dünyaya gətirərdi… Amma gözü­mün qabağında ömrünü əridə-əridə qarı­ya döndü. Mən bu taleyimi heç vaxt unuda bilmərəm. Anam deyirdi: “Yetər ki, sən böyü, Məmməd kimi bu evin, bu qapının dirəyinə dirək bağla”. Bu sehrli kəlmələr məni ürəyibütöv böyütdü. Qolumu, qa­nadımı sınmağa qoymadı. Məni daha da müdrikləşdirdi, Məmməd İsmayıl imzası­na yetişdirdi. Şairlə şair, alimlə alim olan Gülzar anamın dahiliyi qarşısında bu gün də sanki imtahan verirəm. 

– Sizcə, söz nədir? 

– Söz məni dəli edəcək qədər gözəl bir hissdir. Şeir yazanda söz fırtına kimi dolur içimə. Söz olmasaydı, Məmməd İsmayıl da olmazdı. Söz mənə Allah payıdır. İlk şerim rayon qəzetində çap olunub. Mənim əvəzimə sanki anam imtahan verirdi. Onun nələr keçirdiyini görmüşəm. Anamın dua­ları ilə şeirlərim də dil açıb. Gücümə güc qatan, ömrümə ömür qatan bir ananın sev­gisi mənə tükənməyən şair ömrünü bəxş etdi. Mən onun qanadları altında kövrək çiyinlərimi zamanla üz-üzə qoydum və qalib çıxdım. Necə yaşamışam, necə ya­ratmışam, sözümün gücü mənim varlığımı qoruyub saxlayıb – bu suallar bu gün mə­nim üçün yenə möcüzəli bir həyatın yaşan­tılarıdır… 

Mən 17 yaşlı dəliqanlının şeir dəftə­rini indi də xatırlayıram. Kəndə gedəndə arzulayıram ki, ağacdələn qapımı döysün. Amma çox təəssüf ki, ağacdələn daha qa­pımı döymür. Onun döydüyü qapı taxta qapı idi. Günah məndədir ki, taxta qapını dəmir qapı ilə əvəz etmişəm… İnanın, te­leviziyalar kənddə olarkən hər şeyi olduğu kimi çəkmişdilər, amma elə bir fakt vardı ki, bunu işıqlandırmağın fərqinə belə var­mamışdılar. Evimin qapısı ilə üzbəüz bir mazutlu elektrik dirəyi var idi. Bax, həmin dirəkdə ağacdələn yuva qurmuşdu. Ağac­dələnlər oradan mənim qapıma baxırdılar. Bir dəfə Sabir Rüstəmxanlı ilə bizə getmiş­dik. Həmin mənzərəyə baxıb başını tutdu, dedi, belə şey ola bilərmi? Dedim, olsa da, olmasa da, gördüyün həqiqətdir, möcüzə­dir. Ağacdələnlər o dirəyi 3 yerdən deşib, özlərinə yuva qurmuşdular. Pəncərəmə tərəf baxırdılar. Ağacdələnlər balaları ilə birgə mənimlə üzbəüz yaşayırdılar. Gəlib mənim qapımı döyürdülər. Amma yenə də deyirəm, o vaxt mənim qapım taxtadan idi. Sonra o evi söküb, başqa bir ev tikdim. Də­mir qapıya daha ağacdələn gəlmədi. 

– Məmməd bəy, söz taxta qapı ilə dəmir qapı arasında qalanda siz hansı tərəfə doğru gedərdiniz?

– Taxta qapıya tərəf gedərdim. Mən Tovuzun Əsrik-Cırdaxan adlı uzaq bir dağ kəndindənəm. Səmimi deyirəm, yoxsul bir daxmadan çıxmış adamam, taxta qapı­nı seçərdim. Mən sözün quluyam. Gerçək budur. Bu anlamda deyirdim: “könlüm söz mülkündə elə ağacdır ki, meyvəsi sinəm­də, kökü sinəmdə.” Həqiqətin qapısı taxta qapının sehrindədir. Ona görə də imka­nım olsaydı, ağacdələnin həyatını filmlərə çəkərdim. “Ağacdələn, döy qapımı” şerim bu möcüzənin etirafıdır. Ağacdələnlərlə beləcə çox söhbət etmişəm. Söz dünyasına ağacdələnlərin ismarıcını çatdırmışam. 

Çox təəssüf ki, bu gün söz öz hökm­ranlığını itirib. Söz böyük müharibələrlə, ədalətsiz dünya arasında əlacsız qalıb. Nə yazıq ki, hiyləgər dünya elə bir silahlar çıxardı ki, sözün sürətinin qarşısını aldı. Biz belə bir zamanda yaşayırıq. Amma, nə olur-olsun, sözün bu dünyada ayrıca bir anlamı, yeri var. Füzuli dədəmiz demiş: “Söz yoxdan var olmaqdır!”. Söz ən qanlı müharibələri bitirəcək bir gücə malikdir. 

– Moskvadakı təhsil illəriniz, hə­min mühit sizə nə verib? Söz dünya­sında qazancınız nə oldu? 

– İndiyə qədər bu sualı heç kim vermə­yib mənə. Amma mən bu sualı çox gözlə­mişəm. Maksim Qorki adına Dünya Ədə­biyyatı İnstitutunun nəzdində yüksək ali ədəbiyyat kursları var idi. Etiraf edim ki, Moskva mühiti bugünkü Məmməd İsma­yılın yetişməsində çox böyük rol oynayıb. Nə yaxşı ki, Allah mənə o imkanı verdi, 2 il orada yaşaya bildim. Mən Moskvaya gedəndə bir başqa cür Məmməd İsma­yıl idim, qayıdanda isə tamam başqa cür Məmməd İsmayıl oldum. Səbəbi nə idi? Çünki Bakıda sovet rejiminin gücündən hər şey yasaq olanda Moskvada estetika müəllimimiz Kremlin qulağının dibində bağıra-bağıra Sovet rejiminin yalanlarını bizə diktə edirdi. Sovetlər Birliyinin da­ğılmasında Moskva ədəbi mühitinin rolu əvəzsizdir. Bax, mən o məktəbdən böyük, mənəvi gücümü almışam. Müəllimimiz bizə deyirdi ki, niyə qorxa-qorxa mənə baxırsınız, məgər mən yalan deyirəm? Söz cəbhəsində formalaşmağım həmin illərdən başladı. Daha doğrusu, sözümü deyəndə qorxmadım, çəkinmədim. Bu mühiti ya­radan Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İns­titutunun söz nəhəngləri idi. “Leninsiz bir Leninizm” kəlamlarını mən o müəllimlər­dən öyrənmişəm. O insanlar bizə cəsarətlə yazmağı öyrədib. Şair sözünün sahibi ol­masa, cəmiyyət ona inanmayacaq. Məm­məd İsmayılı yetişdirən mühit Moskva ədəbi mühitidir. O təlatümlər dövrü mənə cəsarət verdi. 

Tale elə gətirdi ki, mən dövlətin etiba­rı sayəsində məmur vəzifəsinə irəli çəkil­dim. Çoxları elə fikirləşdi ki, mən həqiqəti deməkdən çəkinəcəyəm. Amma fikirləş­dim ki, ay Məmməd, sən niyə dəyişməlisən ki? Allah sənə bu imkanı verib. Sən yetim oğlansan. “İşıq” nəşriyyatının direktoru, Azərbaycan və rus dillərində çap olunan “Gənclik” və “Molodost” jurnallarının baş redaktoru, eləcə də AzTV-nin sədri kimi yüksək vəzifələr daşıyırsansa, bu, Allahın sənə mükafatıdır. Ona görə də Məmməd İsmayıl olaraq xalqına xidmət etməlisən! Olduğun kimi varlığını sübut etməlisən. Allahın verdiyi imkanlardan dövlətin və xalqın naminə yararlanmalısan ki, sona qə­dər peşman olmayasan. 

Çox xoşbəxtəm ki, şərəfli bir ömrə imzamı qoydum. Mənə etimad göstərilən məmur vəzifələrində həqiqətin arxasında duran Məmməd İsmayıl oldum. “Gənclik” jurnalını övladlarım qədər sevmişəm. So­vet rejimində cəsarətlə bu jurnalda elə ya­zılar verirdim ki, jurnalın hər nömrəsi əl-əl gəzirdi. Çünki hər səhifəsi xalqın, millətin nəfəsindən yoğrulurdu. 300 min tirajla nəşr olunan jurnalı köşklərdən tapmaq mümkün deyildi. 

Bu gün ömrümün belə bir çağında o il­lərə nəzər salanda qürur hissi keçirirəm ki, Məmməd, sən sözün qüdrətini yaşatmağı bacarmısan. Sözünün, hər sətrinin altından xətt çəkmisən. Məmməd İsmayıl imzası­nı yaşatmısan. İçimdə bir hiss var idi ki, Azərbaycanda birisi bunu etməlidir. Yəqin ki, Allah-Təala bunu mənə bəxş edibdir. İnanın ki, mənə hər cür zərbənin də qar­şısını Tanrı özü alırdı. Doğrudan da, insan taleyi bir möcüzədir. Mən belə bir ömrün Məmməd İsmayılıyam. Yetim Məmməd İsmayıldan məmur Məmməd İsmayıla qə­dər böyük bir yol keçmişəm. Amma əqi­dəmə, cəsarətimə sadiq qalmışam. Gülzar anamın qabarlı əlləri məni həyatın bütün sərtliklərinə dözməyi öyrətmişdi.

Ey mənim taleyim, sən məni haralar­dan-haralara gətirib çıxardın? Səndən indi çox narazıyam. Qocalıq, üstəlik də xəstəlik imkan vermir ki, ürəyimdəkiləri qələmə ala bilim.

– Çox düzgün dediniz, Azərbaycan tarixin ən qürurlu günlərini yaşayır. 30 ilə yaxın işğal altında olan Qara­bağ torpaqlarımız 44 günlük Vətən müharibəsində azad edildi. Belə bir Müzəffər Ordumuz üçün yazıb-yarat­maq qələm əhlinin üzərinə düşən ən böyük vəzifədir desəm, yəqin ki, mə­nimlə razılaşarsınız. Bu mənada nə yazmaq istərdiniz? 

– Qızım, mən yazmayıb da, kim yaz­malıdır? Axı mən bu Vətənin şair övladı­yam. Tarixin belə qürurlu anlarını yaşamaq hər millətə, hər xalqa qismət olmur. Misil­siz bir qələbəyə imza atmışıq. Yeri-yurdu olmayan erməni daşnakları axır ki, layiq olduqları cavabı aldılar. Biz haqlı müba­rizəmizdə tarixi torpaqlarımızı geri aldıq. Bir xalq olaraq, sübut elədik ki, övladları­mızı gözüqıpıq böyütməmişik. 44 günlük döyüş Azərbaycan gənclərinin necə qorx­maz, qəhrəman olduğunu cahana sübut etdi. 

Mən Tovuzda böyüdüyümə görə hə­mişə o torpaqların qədir-qiymətini daha çox dərk etmişəm. Çünki biz tarixi İrə­van torpaqları ilə, Göyçəmizlə həmsər­həd olmuşuq. O torpaqlar bizim ata-baba yurdumuzdur. Böyük Türk dünyasının bir ucu Kıprısdan başlayıb, Altaylarda qurta­rır. Mən bu böyüklüyü – Türkün qüdrətini necə vəsf etməyim?! İlham Əliyev edilə bilməyəcəkləri edə bildi. İlham Əliyev özünün gücünə inandı. Onun qarşısına kimsə çıxa bilmədi. İlham Əliyev Türkün gücünü bütün dünyaya göstərdi! 

Bəli, elə bir gün gəldi ki, ölkənin baş­çısı da cavan oldu, Müzəffər Ordumuzda döyüşənlər də gənclər oldular. Dünya hərb tarixinə yeni bir dönəm yazıldı. Qaraba­ğın Azərbaycan torpaqları olması tarixi və hüquqi qiymətini aldı. Sevincim sonsuz­dur. Çox təəssüf ki, hazırda xəstə olduğuma görə səhhətim qələmimə də xəyanət edib məni yazmağa qoymur. Hərdən bu barə­də fikirləşəndə xəstəliyə üsyan qaldırmaq istəyirəm. Ona görə də bu günlər öz-özü­mü çox qınayıram. Axı mən illər boyu bu qələbənin həsrətində olmuşam. Ona görə də sağalan kimi mütləq Zəfərimizi tərən­nüm edən böyük bir əsər yazacağam.

– İnşallah! İnanırıq ki, hələ çox il­lər yazıb-yaradacaq, Vətəni tərənnüm edəcək, gənclərin vətənpərvərlik ru­hunda tərbiyəsinə, mənəvi ucalığına bədii töhfələr verəcəksiniz.

– Çox sağ olun ki, bu ağır xəstə günlə­rimdə ruhuma yenidən can verdiniz. Mənə dəyər verdiniz. Etiraf edirəm ki, “Xalq qəzeti”nin və “XalqTV”-nin bu gün bura gəlməyi mənə çox böyük ruh yüksəkliyi bəxş etdi. Sizə bir kollektiv olaraq böyük yaradıcılıq uğurları arzulayıram. Hər za­man xalqın içində “Xalq qəzeti” kimi var olasınız!

Kəmalə ABDİNOVA
XQ