İrəvan Bakının təklifinə praqmatik yanaşmasa vəziyyət dəyişməyəcək
Azərbaycan–Ermənistan arasında sülh danışıqlarının müsbət sonluğa çatacağı məsələsinin qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsindən birbaşa asılı olduğu şübhəsizdir. Bu zaman sülh prosesini əngəlləyən maneələri aradan qaldırmağın mümkün yollarını aramaq zərurəti ortaya çıxır. Bakı ilə ortaq məxrəcə gəlməkdən ötrü siyasi iradədən başqa İrəvandan daha nələr tələb olunur? Tanınmış siyasi analitik Orxan Amaşovla söhbətimiz bu və digər mövzular ətrafında oldu.
– Orxan bəy, Azərbaycan–Ermənistan danışıqlarında qarşılıqlı etimadın yaranmasına əngəl olan əsas səbəb nədir? Bunun üçün daha hansı addımlar atılmalıdır?
– Bakı ilə İrəvan arasındakı ikitərəfli münasibətlərdə məhz bu elementin çatışmazlığı əvvəlki danışıqlarda kənar aktorların üstün roluna səbəb olurdu. Misal üçün, artıq mövcud olmayan, nüfuzdan düşmüş, fiaskoya uğramış ATƏT-in Minsk qrupunun fəaliyyəti kimi. 2020-ci ilin noyabrından sonra həmsədrlər keçmişdə qaldı. Geriyə baxdıqda tamamilə aydın görünür ki, Aİ Şurasının sədri Şarl Mişelin şəxsi təşəbbüsü kimi bir neçə hal istisna olmaqla, hazırda ölüm ayağında olan “Brüssel prosesi” heç də həll yolu deyil, problemin bir hissəsi idi.
Fevralın 22-də Ankarada idim. Burada ABŞ-da yaşayan erməni əsilli tarixçi və diplomat Jirayr Liparityan ilə bir yerdə Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzi (AVİM) və Konrad Adenauer adına Fondun təşkil etdiyi “Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqazda Avropa İttifaqı –Türkiyə əməkdaşlığı” konfransında iştirak edirdik. Mən qarşılıqlı əlaqə siyasəti haqqında məruzə ilə çıxış etdim. Çıxışımın əsas mövzusu “regional məsuliyyətin” vacibliyi, Fransa kimi xarici oyunçuların sülh prosesində kəskin şəkildə zərərli rolu və Azərbaycan–Ermənistan münasibətlərinin normallaşmasının ikitərəfli xarakter daşımasının önəmi idi.
Məsələ ondadır ki, hazırda Bakı ilə İrəvan arasında qarşılıqlı etimadın tədricən formalaşmasına nə mane olur və onun yaradılması və möhkəmləndirilməsi üçün hansı addımlar atıla bilər? Son günlər bununla bağlı qarışıq siqnallar eşidirik. Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirləri Ceyhun Bayramov və Ararat Mirzoyanın fevralın 28–29-da Berlində keçirilən ikigünlük görüşü mühüm hadisəyə çevrildi. Hərçənd həmin görüşdə nəyin əldə olunduğu barədə məlumatımız azdır, hər iki tərəfin yaydığı press-relizlər isə onların “sonradan razılaşacaqları” barədə razılığa gəldikləri təəssüratını yaradır. Hər halda, nazırlərin ikigünlük görüşünün faydasız olmadığını güman edirik.
– Həmin günlərdə Ermənistanın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Edmon Marukyanın istefa verməsini təsadüf saymaq olarmı?
– Əvvəlcə bir faktı qeyd edim ki, görüş xətrinə görüşmək effektli üsul deyil. Amma bu da bir həqiqətdir ki, uzun müddətdir xarici işlər nazirləri arasında təkbətək görüşlərin olmaması heç də yaxşı əlamət deyildi. Bundan əlavə, Berlin danışıqları zamanı Tbilisidə çalışan britaniyalı jurnalist Onik Ceyms Krikoryanın “spoiler” adlandırdığı Ermənistanın xüsusi tapşırıqlar üzrə səfiri Edmon Marukyan istefa verdi. Bu istefanın Berlində aparılan danışıqlarla əlaqəsinin olub-olmadığını ancaq təxmin edə bilərik. Əgər nəticə əldə olunmasaydı, erməni tərəfi bunu rəsmən təsdiq etməzdi. Bu da kifayət qədər ağlabatandır. Fəqət Edmon Marukyanın məsuliyyətsiz bəyanatlarının, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə kölgə salan şərhlərinin, eləcə də son vaxtlar Xocalı soyqırımı ilə bağlı separatçı paylaşımının dialoqa mənfi təsir göstərdiyi danılmazdır. İndi Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyinin təmizlənməyə ehtiyacı var. Yalnız ümid etmək olar ki, tezliklə yeni istefalar və ya Marukyan kimi personajların siyasi səhnədən uzaqlaşdırılması ilə bağlı xəbərlər olacaq.
– Bu günlərdə Antalyada Diplomatik Forumunun panel müzakirələrində Azərbaycan və Ermənistan təmsilçilərinin qarşılıqlı kəskin çıxışları oldu...
– Antalya Diplomatik Forumunda Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi Hikmət Hacıyevin, Ermənistanın Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşdırılması üzrə xüsusi nümayəndəsi Ruben Rubinyanın iştirak etdiyi panel müzakirəsi yaddaqalan idi. Türkiyənin Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılması üzrə xüsusi nümayəndəsi, səfir Sərdar Kılıç və Aİ-nin Cənubi Qafqaz və Gürcüstan böhranı üzrə xüsusi nümayəndəsi Toivo Klaarın çıxışlarında isə bölgədə qarşılıqlı etimadı əngəlləyən, bütövlükdə, sülh prosesini sarsıdan bir sıra maneələr ətrafında ciddi fikir mübadiləsi aparıldı. Bu kontekstdə əsas məsələ Ermənistanın konstitusiyasında və bir sıra qanunvericilik aktlarında Türkiyəyə və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarını ehtiva edən müddəaların olmasıdır. Hikmət Hacıyev bu məsələni qaldırdı və dedi ki, İrəvan 2020–2023-cü illərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozaraq Qarabağda boz zonanın tikintisini davam etdirib. Ermənistanın Beynəlxalq Məhkəmədəki bu fəaliyyəti ilə bağlı təqdim etdiyi bəzi arqumentlərdən belə anlaşılır ki, İrəvan Bakının Qarabağ üzərində suverenliyinə məhəl qoymamaqda davam edir. Ruben Rubinyanın Hikmət Hacıyevin ilkin tezisinə cavabı belə oldu ki, sülh müqaviləsinin layihəsinin mətnində artıq razılaşdırılmış bənd olduğundan “heç bir tərəf müqavilədən irəli gələn öhdəlikləri ləğv etmək üçün daxili qanunvericiliyə istinad etməməlidir”. Guya, belə bir addımın atılmasına ehtiyac yoxdur və Ermənistanın konstitusiya çərçivəsi bu dövlətin daxili məsələsidir.
– Yəni, erməni tərəfi sülhdən yayınmaq üçün növbəti bəhanəsini gündəliyə salmağa çalışır və bunu beynəlxalq forumda söyləməkdən belə çəkinmir.
– Elədir. Birincisi, Hikmət Hacıyevin qeyd etdiyi kimi, bir dövlətin konstitusiyasında digər dövlətin ərazi bütövlüyünə qəsd edən müddəalar olarsa, bu məsələ artıq ikinci dövləti də narahat edir. “Miatsum” haqqında müddəanın qanunvericilikdə olmasını nəzərə alanda Ermənistanın Qarabağın özünə birləşdirilməsi kimi utopik ideya sülh üçün ciddi maneə deməkdir. Əslində, bu, Ermənistanın daxili işlərinə qarışmaq məsələsi deyil.
İkincisi, tərəflər qarşılıqlı etimadı gücləndirməlidir. Konstitusiyaya dəyişiklik prosesi kifayət qədər uzun olsa da, İrəvan ən azı bəzi qanunvericilik aktlarını, məsələn, 1992-ci ildə parlamentin Bəyannaməsindəki irticaçı müddəaları ləğv edə bilər. Yoxsa belə çıxır ki, Ermənistan Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanıyan beynəlxalq və ya daxili aktlarla heç vaxt razılaşmayacaq. Sülh prosesi ilə bağlı niyyətlərinin səmimiliyini nümayiş etdirməkdən ötrü rəsmi İrəvan bəzi tədbirləri görməli idi, amma görmədi. Əksinə, bu yaxınlarda pis hava şəraiti səbəbindən təsadüfən sərhədi keçən Azərbaycan əsgərinin Ermənistan tərəfindən saxlanılması, onun həbsi, cəfəng maddələrlə ittiham olunması, bir növ, lakmus testi sayılmalıdır. Çünki tərəflər arasında müvafiq şəraitdə yolu azmış əsgəri heç bir şərt olmadan azad etməyi nəzərdə tutan razılaşma var. Düzdür, bu məsələ Bakının israrlı tələbi ilə öz həllini tapdı.
– Tərəflər arasında qarşılıqlı etimadın yaranması məsələsinə qayıdaq. Avropa İttifaqının Ermənistandakı mülki missiyasının bu istiqamətdə fəaliyyətini, daha doğrusu, fəaliyyətsizliyini necə qiymətləndirərdiniz?
– Avropa İttifaqının Ermənistanda yerləşən missiyasının bu yaxınlarda Ermənistan–Azərbaycan şərti sərhədindəki Arazdəyən kəndindəki metallurgiya zavoduna səfəri Bakıda mənfi reaksiya doğurub. Rəsmi Bakı həmin zavodun sərhəddə inşa edilməsinin Ətraf Mühitə Təsirin Qiymətləndirilməsi Konvensiyasının şərtlərini pozduğunu və bunun Azərbaycanın və bütün regionun ekologiyasını təhlükə altına alacağını nəzərə çatdıraraq, zavodla bağlı narahatlığını bildirib. Yadınızdadırsa, İrəvan əvvəlcə bu zavodun başqa yerə köçürüləcəyi barədə açıqlama vermişdi. Amma buna baxmayaraq, Aİ bu yaxınlarda əraziyə gəlib və zavodun üzərində özünün bayrağını qaldırıb. Burada ortaya maraqlı sual çıxır: Brüssel Bakı ilə İrəvan arasında yaranan qarşılıqlı etimadı təhlükəyə atmamaq üçün kifayət qədər ehtiyatlı davranırmı? Başqa bir məsələ odur ki, biz tez-tez Qərb siyasətçilərinin, ekspertlərin və diplomatların dilindən eşidirik ki, indiki mərhələdə Azərbaycan hələ də Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın fəaliyyətini asanlaşdırmaq ideyasını qəbul etmir. Başqa sözlə, guya, Bakı daim tələb edir və İrəvanı çətin vəziyyətə salır. Birincisi, Bakı ilə İrəvan arasında aparılan danışıqlarda bu günə qədər əldə olunan nəticə ondan ibarətdir ki, proses sırf ikitərəfli dialoq xarakteri alıb. Yəni, Qarabağ adlı keçmiş “problem” artıq sülhə maneə sayıla bilməz. Bu reallıq Bakının İrəvana qanuni və konstruktiv təzyiqi kimi izah edilir. İddia olunur ki, Prezident İlham Əliyev bu təzyiq üsuluna əl atmadan baş nazir Paşinyanın işini asanlaşdırsaydı, biz indiki vəziyyətlə düşməzdik. İkincisi, Bakının gələcək Zəngəzur dəhlizinin Rusiyanın nəzarətində olmasında israr etməsi və Azərbaycanın müharibənin fəsadlarının aradan qaldırılmasında Ermənistana kömək etməməsi ilə bağlı maraqlı suallar eşidirik.
– Başqa sözlə, qarşı tərəfin iddiaları bəzən sağlam məntiqlə bir araya sığmır...
– Əvvəla, bu, Ermənistanın özünün razılaşdığı məsələdir və ortalıqda dəyişməz öhdəlik var. İkincisi, Prezident İlham Əliyevin 2023-cü ilin fevralında Laçında və cənub sərhədində ikitərəfli keçid məntəqələrinin yaradılması təklifini İrəvana xatırlatmalıyıq. Həmin təklifdə Ermənistanın Zəngəzur dəhlizinin hər iki girişində özünün sərhəd nəzarət postunu qurması nəzərdə tutulurdu. Bunun ardınca İrəvan Bakının sülh masasına əyləşmək təklifindən imtina etdi və Azərbaycan birtərəfli qaydada öz sərhədini tam nəzarətə götürdü. Əlbəttə, bu, sadəcə ehtimaldır: əgər İrəvan o zaman Azərbaycanla əməkdaşlığa razı olsaydı, Ermənistanın cənubundan keçəcək nəqliyyat dəhlizi bir qədər fərqli olardı.
Şübhəsiz ki, bu müzakirə, Azərbaycan–Ermənistan danışıqlarının əsasını təşkil edir, həm də zamanın sınağından keçmiş nümunəyə çevrilir. Aydın məsələdir ki, Bakı yeni təklif verəndə, İrəvan isə ona gözlənilən müsbət tərəfdən baxmaqdan imtina etdikdə, Azərbaycanın növbəti təklifi daha az səxavətli və daha tələbkar olur. Və bu situasiyanın tezliklə dəyişməsi mümkün deyil.
Söhbəti qələmə aldı:
İ.HƏSƏNQALA
XQ