I Yazı

Xalqın tarixi ilə möhkəm bağlı olan geyimlər onun mədəniyyətini öyrənmək üçün qiymətli mənbələrdən biridir. Geyimlər, maddi mədəniyyətin bütün başqa ünsürlərindən daha çox xalqın milli xüsusiyyətlərini əks etdirməklə yanaşı, sabit etnik əlamətlər sırasına daxildir.

Məhz bu nöqteyi-nəzərdən Azərbay­canın mədəni sərvətlər xəzinəsinə misil­siz töhfələr bəxş edən, xalqımıza öz sazı və sözü ilə 80 ildən artıq ləyaqətlə xidmət edən Dədə Ələsgərin yaradıcılığını Qərbi Azərbaycanın qadın geyim mədəniyyəti nöqteyi-nəzərindən zəngin etnoqrafik mən­bə hesab etmək olar. Öncə qeyd edək ki, ölkəmizin digər bölgələrində olduğu kimi, Azərbaycanın Qərb zonasında da XIX yüzil və XX yüzilin əvvəllərində əhalinin geyim materialı kimi, əsasən yerli ustalar tərəfindən kustar üsulla üfiqi toxuculuq dəzgahlarında- kərəkdə toxunmuş qılıcı şaldan, müxtəlif növlü və müxtəlif rəngli ipəkdən, nazik yun və pambıq parçalardan, həmçinin aşılanmış gön və dəridən istifadə edirdilər. 

Lakin, əhalinin varlı təbəqəsinin geyimi əsas etibarı ilə ipək tafta, darayı, qanovuz, atlas, alaca, xara və s. parçalardan ibarət idi ki, bunların da çoxu satınalma yolu ilə əldə edilirdi. Aşığın yaradıcılığının böyük bir qismi doğulub boya-başa çatdığı Göyçə mahalının gözəllərinin tərifindən ibarətdir. Onun qəhrəmanları xəyalında yaratdığı ob­raz deyil, real həyatda-aşıq məclislərində və xalqın toy-düyünlərində, bulaq başında gördüyü sadə kəndli qızlarıdır. Aşıq Ələsgər təriflədiyi qız-gəlinin zahiri gözəlliklərini, milli geyim və bəzəklərini elə məharətlə təs­vir edir ki, gözlərimiz önündə XIX-XX əs­rin əvvəlləri Qərbi Azərbaycan qadınlarının milli geyimləri, həmçinin geyimlərin rəng­ləri və geyimlərə vurulan dekorativ bəzək­lər, onların timsalında bütün Azərbaycan qa­dınlarının geyimləri haqqında mükəmməl, aydın təsəvvür yaranır. 

Dədə Ələsgərin yaradıcılığında təsvir edilən Qərbi Azərbaycan qadınlarının ge­yim növlərinin əksəriyyəti atlas, ipək, qano­vuz, darayı, xara, alaca, mahud, zərxara par­çalardan ibarət olmuşdur. Rəng çalarlarına gəldikdə isə Qərbi Azərbaycan qadınlarının geyimlərində rəngarəng olaraq al, yaşıl, sarı və s. rəng çalarları üstünlük təşkil edirdi. Aşıq deyir: “Mənim yarım yaşıl geyib inci­dir”, yaxud “xub yaraşır əndamına, geyinib­dir sarı gözəl”, yaxud da “geyinib əndamına, əbru ətlaz, alı gözəl”.

Qərbi Azərbaycan qadınlarının geyim­lərində al, yaşıl, sarı və s. çalarlar üstünlük təşkil etdiyi halda, Bakı geyimlərinin rəng seçimində ən çox bənövşəyi rəng çalarların­dan, həmçinin açıq qəhvəyi, solğun xardal rəngi, ağ, tünd mavi rənglər, Qarabağ ge­yimlərində üst tuman və üst çiyin geyimi ya eyni ya da uyğun rənglərdə, köynək isə tuman və arxalığın rənginə nisbətən açıq və parlaq rənglər, Naxçıvan geyimlərində innabı, yaşıl, gümüşü rənglərdən istifa­də edirdilər. Ümumiyyətlə, bölgələr üzrə müqayisələr apardıqda belə qənaətə gəlmək olur ki, geyimlər bölgənin təbiəti və iqlim xüsusiyyətlərinə uyğun gəlirdi. 

XIX əsrin sonu–XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın ayrı-ayrı tarixi etnoqrafik böl­gələrində geyimlərdə lokal-məhəlli xüsu­siyyətlər, bölgəyə məxsus detallar müəyyən dərəcədə özünü göstərsə də, tipoloji cəhət­dən ümumazərbaycan səciyyəsi daşıyırdı. Azərbaycanın bütün bölgələrində olduğu kimi, Qərbi Azərbaycanda da geyim dəsti alt və üst geyimlərinə bölünürdü. Qadın alt paltarları alt köynəyi (müxtəlif bölgələrdə ona “can köynəyi” və “ət köynəyi” də deyir­dilər), cütbalaq (enli şalvar) və darbalaqdan (dizlikdən) ibarət olmuşdur. 

O zaman Qərbi Azərbaycan qadınlarının köynəkləri ilə Qarabağ qadınlarının köynək­ləri eynilik təşkil edirdi. Həmin bölgənin qadınları alt geyim dəsti olan dizlikdən ge­niş şəkildə istifadə etmişlər. Aşığın “Qırmı­zı” qoşmasında darbalaq-dizlik belə təsvir edilir: “Mərnuz dizlik geyib, çəpgəni ətlaz”. Onu da qeyd edək ki, Qərbi Azərbaycan qadınlarının dizlikləri ilə Naxçıvan qadın­larının dizlikləri eynilik təşkil edirdi. Hər iki mahalın qadınlarının geydikləri dizliklər topuğa qədər uzun olub, topuqda büzülürdü. Bakı ərazisinin qadınları da darbalaq geyim növündən istifadə edirdilər. Abşeron qadın­larının darbalaq-dizlik geydiklərini vaxtilə buraya səyahət edən S.Q. Omerlinin də ya­zılarında rast gəlinir. 

Azərbaycanın bütün bölgələrində oldu­ğu kimi, Qərbi Azərbaycanda da qadın ge­yimlərinə üst köynəyi, çəpkən, çərkəzi, ləb­badə, nimtənə, küləcə, çalma, arxalıq, ləçək, örpək, şal, kəlağayı, başmaq, corab, kəmər və müxtəlif bəzək növləri daxil idi. Bu ge­yim tiplərinin əsas elementlərindən biri üst köynəyi idi. Qadın üst köynəkləri bölgələr üzrə müəyyən fərqli xüsusiyyətlərə malik olsa da, ümumi səciyəvi xarakterə malik idi. 

Azərbaycan qadınları geyimin estetik gözəlliyinə xüsusi diqqət verirdilər. Onlar üst köynəkləri ilə yanaşı, digər geyimlə­rin sinəsini, tikişlərin kənarlarını, yaxa və qolçaqlarını, ətəklərini xüsusi bəzək elementlərindən olan tikmələr, çaxma və asma metal bəzəklər, cürbəcür baftalar, şahpəsəndlər, zəncirələr, muncuqlar, pilək­lərlə və s. ilə bəzəyirdilər. 

Bu cür bəzək elementlərini Aşıq Ələs­gər belə təsvir edir: “Güləbətin qıyı tər sinə üstə, nə gözəl yaraşır qız köynəyinə”, yaxud “əynində zər güləcə, ətəyində zər baftası”. Aşıq üst köynəyini tərif edərkən köynəyin yaxasının “güləbətin” tikmələrlə bəzədil­diyini göz önünə gətirir. Güləbətin tikmə Azərbaycanda ən qədim tikmə növlərindən biri olaraq Şəki, Şamaxı, Şuşa, Naxçıvanla yanaşı, Qərbi Azərbaycanda da inkişaf et­mişdir. Aşıq “zərbafta” deyərkən küləcənin ətəklərinin güləbətinli – zərli saplarla ipək parçadan toxunmuş zər baftası-qaytanı təs­vir edilir. Bafta-güləbətin ipək sapla toxun­muş qaytandır. 

Aşıq Ələsgər Səhnabanunu tərif edərkən deyir: “Zərgər gül doğrasın zərin tiladan, əlindən gəldikcə düz köynəyinə”,- deməklə pilək tikmə növünü təsvir edir. Pilək tikmə növündən Azərbaycanın əksər bölgələrində, o cümlədən Qərbi Azərbaycan bölgəsində də istifadə olunurdu. Onu da qeyd edək ki, pilək və pərək zərənduz tikmə növü zərgər­lik sənəti ilə üzvi surətdə bağlı olmuşdur. Bəzən tikmə bilavasitə məmulat üzərinə müəyyən qayda ilə tikilib bəndlənir, bəzən isə ayrıca ensiz parça zolağının üzərinə bəndləndikdən sonra üst geyimlərin qolları­na və ya ətəklərinə bəndlənirdi. 

Aşıq öz qəhrəmanlarını tərif edərkən on­ların geyindikləri qadın üst geyimlərindən olan, ”küləcə”, “mintənə”, “çəpkən”, “don”, “alaca”, “alı” və digərlərinin də adlarını sa­dalayır. Aşıq “Mələk” müxəmməsində de­yir: “Geyinib əndamına əbru ətlaz, alı gözəl, xara don, zərin nimtənə, başındakı şalı gözəl.” Aşığın tərif etdiyi gözəlin geyindiyi paltar atlasdandır və al rənglidir. Bu da təbi­idir, çünki, ipək parça toxuculuğu olan şər­baflıq XIX əsrdə Azərbaycanda ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdır. Onu da qeyd edək ki, 1861-ci ildə Nuxada fəaliyyətə baş­layan fabrikdə 1200-1400 pud ipək məhsulu istehsal olunurdu. Bundan əlavə, Nuxa qəza­sında 33, Qarabağda 19, Ordubadda 2 fabrik xarakterli ipəkçilik müəssisəsi var idi. Bu dövrdə ipək parça növlərindən olan “məni aldatdı”, “alışdım-yandım”, “gecə-gündüz”, “şəmsi-qəmər”, “darayı, “xara” və s. qadın­lar tərəfindən daha çox bəyənilirdi. 

Aytəkin QƏHRƏMANOVA,
AMEA Naxçıvan Bölməsi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru