Dünyada əhalinin sayının artması və qlobal problemlərin çoxalma­sı nəticəsində “yaşıl enerji”dən istifadəyə tələbat getdikcə yüksəlir. “Yaşıl enerji” istehsalı ekoloji fəsadlar yaradan karbon emissiyasının mini­muma endirilməsində, ekoloji çirklən­mənin qarşısının alınmasında və enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayır. 

“Yaşıl enerji” – yeni tarixi dövr

“Yaşıl enerji”nin istehsalı üçün yeni texnologiyaların tətbiqi XX əsrin 70-ci il­lərindən etibarən populyarlıq qazanmağa başlayıb. “Yaşıl enerji” və yaxud “yaşıl iqtisadiyyat” konsepsiyası isə 1991-ci ildə britaniyalı iqtisadçı Maykl Ceykobs tərəfindən irəli sürülüb. M.Ceykobs “ya­şıl enerji”nin mahiyyətini, xüsusilə, ətraf mühitin qorunmasında rolunu “Yaşıl iqti­sadiyyat: ətraf mühit, davamlı inkişaf və gələcəyin siyasəti” adlı kitabında ətraflı şərh edib. Onun ideyaları 2008–2013-cü illəri əhatə edən ümumdünya maliyyə-iq­tisadi böhranı zamanı və ondan sonrakı dövrdə geniş yayılıb. Beləliklə, “yaşıl iq­tisadiyyat”ın inkişafı, onun tərkib hissəsi kimi “yaşıl enerji”dən istifadə olunması ekoloji riskləri və çatışmazlıqları azaldan vasitələrdən biri kimi aktuallaşıb. 

Müasir dövrdə ekoloji şüurda “yaşıl enerji”dən istifadənin vacibliyi ideyasının getdikcə özünə mühüm yer tutmasının səbəbləri aşağıdakılardır: 

• “yaşıl enerji”dən istifadə iqlim dəyi­şikliyini azaltmağa və qlobal istiləşməni məhdudlaşdırmağa kömək edir; 

• “yaşıl enerji” sənayesinin inkişafı nəticəsində yeni iş yerləri yaranır ki, bu da davamlı inkişaf üçün vacib amillərdən biridir; 

• “yaşıl enerji”dən istifadə havanın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında mü­hüm rol oynayır;

• “yaşıl enerji”yə keçid bu sahədə yeni yanaşmaların və texnologiyaların tətbiqini stimullaşdırır. 

Dünyada enerji istehlakına tələbat artır ki, bu da enerji təchizatı modelinin təkmilləşdirilməsini və dayanıqlığını tələb edir. Enerji təchizatı zəncirində karbon emissiyasının təsirinin azaldılması və iqlim dəyişikliyinə səbəb olan faktorların qarşısının alınması vacibdir. Dünyanın müxtəlif ölkələrində bərpaolunan enerji mənbələrindən elektrik enerjisi istehsalı­nın həcmi artır və bu prosesin yaxın gələ­cəkdə daha da sürətlənəcəyi proqnozlaş­dırılır. 

Mütəxəssislərin proqnozlarına əsasən, 2030-cu ilə qədər bərpaolunan mənbələrdən və yaxud “yaşıl enerji”dən alınan elektrik enerjisi dünyada elekt­rik enerjisi istehsalının 65 faizini təmin edəcək. Beynəlxalq Bərpa Olunan Ener­ji Agentliyinin hesablamalarına görə, 2050-ci ilə qədər dünyada elektrik enerji­sinin 90 faizi bərpaolunan və yaxud “yaşıl enerji” mənbələrindən əldə edilə bilər. Karbon qazı emissiyası qlobal səviyyədə 2050-ci ilə qədər 70 faiz azaldılacaq ki, bu da iqlim dəyişikliyinin qarşısının alınma­sına kömək edəcək. İlk növbədə, külək və günəş enerjisi hesabına elektrik enerjisi istehsalında sürətli artım olacaq. Bunun əsasən, Qafqaz, Mərkəzi Asiya, Şərqi və Cənub-Şərqi Avropada baş verəcəyi bildi­rilir. 

Beynəlxalq Bərpa Olunan Enerji Agentliyinin proqnozlarına görə, alterna­tiv enerji mənbələrinə keçid karbon qazı emissiyasının azaldılması ilə yanaşı, so­sial-iqtisadi inkişafa təkan verəcək. Qlo­bal iqlim dəyişikliyinin qarşısının alınması üçün 2050-ci ildən sonrakı dövrdə karbon qazı emissiyasının minimum həddə endi­rilməsi nəzərdə tutulur. Hidrogen və sin­tetik yanacaqlar, birbaşa elektrikləşdirmə, bioyanacaqlar innovativ biznes modellə­rinə və bu sahədə struktur dəyişikliyinə ciddi təsir göstərəcək. 

“Yaşıl enerji”dən istifadə həm də in­sanların sağlamlığı üçün əhəmiyyətlidir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlu­matına görə, dünyada hər il 13 milyondan çox ölüm halları havanın çirklənməsi ilə bağlıdır. “Yaşıl enerji” ekoloji cəhətdən, eləcə də iqtisadi baxımdan əlverişlidir. Bu cür enerji mənbələrindən istifadə edilməsi üçün səmərəli texnologiyaların tətbiqi enerji təchizatının şaxələndirilməsi yolu ilə enerji təhlükəsizliyinin gerçəkləş­dirilməsi üçün vacibdir. 

Qlobal enerji problemi dünyada enerji resurslarına artan tələbatın davamlı şəkil­də ödənilməsini şərtləndirir. Dünya Enerji Şurasının irəli sürdüyü “enerji trilemması” adlanan konsepsiyada enerji təhlükə­sizliyi, əlverişli enerji təchizatı və ekoloji sabitlik arasında tarazlığın yaradılmasına xüsusi diqqət yetirilir. Qlobal enerji təh­lükəsizliyi özündə milli və xarici mənbələr hesabına enerji təchizatının səmərəli təş­kili, enerji infrastrukturunun etibarlılığı və enerjiyə tələbatın lazımi səviyyədə ödə­nilməsini ehtiva edir. 

Dünyada iqlim dəyişikliyinin dağıdıcı risklərinin və enerji təhlükəsizliyinə təh­didlərin qarşısının alınması üçün növbə­ti 30 il ərzində qlobal enerji sistemində dərin və sistemli transformasiyaların baş verəcəyi proqnozlaşdırılır. 2030-cu ilə qə­dər qlobal istiləşmənin qarşısını almaq üçün illik 5,7 trilyon ABŞ dolları həcmin­də sərmayə qoyuluşu tələb olunur. 1,5°C qlobal istiləşmə strategiyasına uyğun ola­raq 2030-cu ilə qədər xeyli sayda əlavə iş yerinin yaradılması da proqnozlaşdırılır. 

“Yaşıl enerji”dən istifadə enerji qiymət­ləri, enerji təhlükəsizliyi və iqlim böhranı ilə bağlı məsələlərin həllinə mühüm təsir göstərir. Bərpa Olunan Enerji Mənbələri üzrə Beynəlxalq Agentliyin enerji keçidi­nin rifah indeksinə görə, 1,5°C strategi­yası qlobal rifahı əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır. Bu indeks göstərir ki, bər­paolunan enerjiyə keçidə dair yol xəritələ­rinin səmərəliliyi enerji siyasəti ilə sıx bağlıdır, burada ölkədaxili və beynəlxalq tənzimləyici qərarların qəbulu həlledici rol oynayır. 

BMT-nin 2015-ci ilin sentyabr ayın­da keçirilən sammitində qəbul edilmiş “2030-cu ilədək dayanıqlı inkişaf sahəsin­də Gündəlik”də 17 əsas hədəf müəyyən edilib ki, onlardan da birini “ucuz və təmiz enerji” təşkil edir. Bu məqsədlə: 

• əlverişli, etibarlı və müasir enerji təc­hizatına universal çıxışın təmin edilməsi;

• bərpaolunan mənbələrdən alınan enerji həcminin əhəmiyyətli dərəcədə ar­tırılması;

• qlobal enerji səmərəliliyinin ikiqat ar­tırılması;

• bərpa olunan enerji texnologiyala­rına çıxışın asanlaşdırılması sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın möhkəmləndi­rilməsi; 

• müasir və davamlı enerji təchizatı ilə bağlı infrastrukturun genişləndirilməsi, bu sahəyə dair texnologiyaların təkmilləşdi­rilməsi və s. nəzərdə tutulub. 

Layiqli həyat standartlarının daha da yaxşılaşdırılması üçün ekoloji və iqtisadi baxımdan əlverişli olan enerji resursların­dan istifadə mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xüsusilə, “yaşıl enerji”dən istifadə enerji sisteminin karbonsuzlaşdırılması üçün aşağı və sıfır karbon texnologiyalarının tətbiqi baxımından vacibdir. 

Hazırda dünyanın əksər regionların­da ən ucuz elektrik növü bərpaolunan enerji mənbələrinə əsaslanan elektrik enerjisidir. Xüsusilə, “yaşıl hidrogen”dən 2030-cu ilə qədər geniş istifadə olunma­sına mühüm diqqət yetirilir. “Yaşıl hid­rogen” elektroliz prosesi vasitəsilə külək və ya günəş enerjisi kimi bərpaedilən enerji mənbələrindən yararlanaraq isteh­sal olunan hidrogenin təmiz formasıdır. “Yaşıl hidrogen”dən istifadə olunması enerji təhlükəsizliyinin reallaşdırılması ilə yanaşı, havanı çirkləndirən karbon emis­siyasının qarşısının alınması üçün əhə­miyyətlidir. 

Azərbaycanın “yaşıl enerji” strategiyası

“Yaşıl enerji”yə keçid Azərbaycan dövlətinin enerji siyasətinin əsas is­tiqamətlərindən birini təşkil edir. Ölkənin enerji balansında “yaşıl enerji” mən­bələrindən əldə edilən enerjinin payının getdikcə artırılmasına nail olmaq enerji sektorunda aparılan islahatların əsas məqsədlərindəndir. Azərbaycan “yaşıl enerji” sahəsində beynəlxalq təşkilatlar, müxtəlif ölkələr və sərmayəçilərlə fəal əməkdaşlıq edir. 

“Yaşıl enerji” sənayesinin inkişa­fı üçün müvafiq normativ hüquqi aktlar qəbul edilir və institutsional tədbirlər hə­yata keçirilir. Azərbaycan Respublikasın­da bərpaolunan enerji mənbələrindən səmərəli istifadə ilə bağlı fəaliyyətin təşki­linin və tənzimlənməsinin təmin edilməsi üçün Prezident İlham Əliyevin 2020-ci il 22 sentyabr tarixli Fərmanı ilə Energeti­ka Nazirliyi yanında Bərpa Olunan Enerji Mənbələri Dövlət Agentliyi yaradılıb. Bər­paolunan və yaxud “yaşıl enerji” sahəsinin inkişaf etdirilməsi, bununla bağlı olaraq institusional mexanizmlərin formalaşdırıl­ması üçün zəruri normativ hüquqi aktlar qəbul olunub ki, onların sırasında “Elekt­rik enerjisi istehsalında bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu (2021-ci il) mühüm yer tutur. 

Azərbaycan Prezidentinin “Azərbay­can Respublikasının energetika sektorun­da islahatların sürətləndirilməsi haqqında” 2019-cu il 29 may tarixli Sərəncamından irəli gələrək, bərpa olunan enerji sənaye­sinin inkişaf etdirilməsi üçün xarici sər­mayəçilərin cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu məqsədlə Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası ilə “Azərbaycanda dənizdə külək enerjisinin inkişafı üzrə yol xəritəsi” hazırlanıb və Anlaşma Memorandumu imzalanıb. Azərbaycan Respublikası Pre­zidentinin 2021-ci il 3 may tarixli “Azər­baycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində “yaşıl enerji” zonası­nın yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqın­da” Sərəncamına əsasən, Nazirlər Kabineti tərəfindən “Azərbaycan Respub­likasının işğaldan azad edilmiş ərazilə­rində 2022–2026-cı illərdə “yaşıl enerji” zonasının yaradılması üzrə Tədbirlər Planı” təsdiq edilib. Azərbaycan Respub­likası Prezidentinin 2022-ci il 22 iyul tarixli Sərəncamı ilə təsdiqlənən “Azərbaycan Respublikasının 2022–2026-cı illərdə sosial-iqtisadi inkişaf Strategiyası”nda bərpaolunan enerji mənbələrindən istifa­dənin artırılması, bioenerji və geotermal enerjidən istifadə imkanlarının genişlən­dirilməsi ilə bağlı fəaliyyət istiqamətləri müəyyənləşdirilib. 

Prezident İlham Əliyevin 2021-ci il 2 fevral tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər”də “yaşıl enerji” mə­kanının yaradılmasına böyük əhəmiyyət verilir. Sənəddə “yaşıl texnologiyalar”ın tətbiqinin genişləndirilməsi, elmi-texniki potensiala əsaslanmaqla iqtisadiyyatın bütün sahələrində alternativ və bərpaolu­nan enerji mənbələrinin istehlakda payı­nın artırılması nəzərdə tutulur. 

2022-ci ildə Azərbaycan, Gürcüs­tan, Rumıniya və Macarıstan Hökumət­ləri arasında “yaşıl enerji”nin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Saziş imzalanıb. Bu sənədə əsasən, Xəzər dənizində istehsal olu­nacaq “yaşıl enerji”nin Avropaya ixracı nəzərdə tutulub.

Azərbaycan dövləti qlobal prob­lemlərdən biri olan iqlim dəyişmələrinin qarşısının alınması üçün ardıcıl siyasət aparır. BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Kon­fransının 29-cu sessiyası (COP29) kimi mötəbər tədbirin Azərbaycanda keçiril­məsi ilə bağlı yekdil qərarın verilməsi beynəlxalq ictimaiyyətin ölkəmizə böyük hörmət və etimadının ifadəsidir. Bu qəra­rın qəbul olunmasında iqlim dəyişmələ­rinin qarşısının alınması istiqamətində Azərbaycan dövlətinin apardığı məqsəd­yönlü siyasətin böyük rolu var. Prezident İlham Əliyevin 25 dekabr 2023-cü il tarixli Sərəncamı ilə 2024-cü ilin Azərbaycan Respublikasında “Yaşıl dünya naminə həmrəylik ili” elan edilməsi ətraf mühitin qorunmasına böyük diqqət və həssaslıqla yanaşmanın göstəricisidir. 

Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin “Mas­dar”, Səudiyyə Ərəbistanının “ACWA Power”, Böyük Britaniyanın “bp”, Avstraliyanın “Fortescue Future Industries”, Yaponiyanın “TEPSCO”, İtaliyanın “Ma­ire Tecnimont”, Çinin “China Gezhouba Group Overseas Investment”, Fransanın “Total Energies” və digər xarici şirkətlərlə Azərbaycanda bərpaolunan enerji isteh­salına dair müqavilələr imzalanıb. Bundan əlavə, Azərbaycanda bərpaolunan enerji sahəsinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İn­kişaf Bankı, Asiya İnkişaf Bankı kimi bey­nəlxalq-maliyyə təşkilatlarının dəstəyi ilə layihələrin həyata keçirilməsinə başlanılıb. 

Azərbaycan 2030-cu ilə qədər bərpa­olunan enerji həcminin 3 dəfə və enerji səmərəliliyinin 2 dəfə artırılması ilə bağlı qlobal təşəbbüsə qoşulub. Ölkənin əlve­rişli coğrafi mövqeyi və iqlim şəraiti “yaşıl enerji” istehsalı üçün geniş imkanlar ya­radır. Külək, günəş, dağ çayları, bioküt­lə və geotermal su mənbələri hesabına bərpa olunan enerji istehsalı sahəsində böyük uğurlar əldə edilir. Azərbaycanın bərpaolunan enerji mənbələrinin texniki potensialı quruda 135 QVt, dənizdə 157 QVt təşkil edir. Bərpaolunan enerji mən­bələrinin iqtisadi potensialı 27 QVt, külək enerjisi üzrə 3 min MVt, günəş enerjisi üzrə 23 min MVt, bioenerji potensialı 380 MVt, dağ çaylarının potensialı isə 520 MVt həcmindədir. 

Qarabağ və Şərqi Zəngəzur, həmçi­nin Naxçıvan Muxtar Respublikası “yaşıl enerji” zonaları elan olunub. Bu ərazilər yüksək potensiala malik olan “yaşıl enerji” mənbələrinə malikdir. Energetika Nazirliyi yanında Bərpa Olunan Enerji Mənbələ­ri Dövlət Agentliyinin məlumatına görə, Tərtərçay və Həkəri kimi çayların qolla­rında böyük hidroenerji imkanlar mövcud­dur. Qubadlı, Zəngilan, Cəbrayıl və Füzuli rayonlarında texniki potensialı 7200 MVt-dan çox olan günəş enerjisindən istifadə üçün əlverişli şərait var. İlkin proqnozla­ra görə, Laçın və Kəlbəcər rayonlarının dağlıq ərazilərində külək enerjisi 2 min MVt həcmində texniki potensiala malikdir. Kəlbəcər və Şuşa rayonlarında geotermal enerji mənbələrindən “yaşıl enerji” kimi istifadə olunması imkanları mövcuddur. Bundan əlavə, Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərində bioenerji kimi bərpaolunan enerji potensialı var. 

Naxçıvan Muxtar Respublikasında ümumi gücü 39 MVt olan günəş elektrik stansiyaları fəaliyyət göstərir. “Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafına dair 2023–2027-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nda Naxçıvanda “Yaşıl enerji zonası”nın yaradılmasını nəzər­də tutan kompleks tədbirlər öz əksini ta­pıb. Naxçıvanda “yaşıl enerji” istehsa­lının inkişaf etdirilməsi məqsədilə “Nobel Energy Management”, “TotalEnergies” və “A-Z Czech Engineering” kimi şirkətlərlə müqavilələr imzalanıb. 

“Yaşıl enerji”nin dünya bazarlarına nəqli Azərbaycan dövlətinin enerji siyasə­tində əsas istiqamətlərdən biridir. Azər­baycan 2030-cu ilədək 5 min meqavat bərpaolunan enerji istehsalı potensialına malik olmağı planlaşdırır. 2023-cü ildə respublikamızda Qafqazın və Mərkəzi Asiya regionunun 230 meqavat gücündə ən böyük günəş elektrik stansiyası istifa­dəyə verilib və bu cür yeni stansiyaların tikintisi davam edir. Xəzər dənizindən Qara dənizə və Avropaya qədər uzana­caq “yaşıl enerji” elektrik kabelinin inşası istiqamətində mühüm işlər görülür.

Azərbaycanda “yaşıl enerji” istehsa­lının inkişafı perspektivləri regional və beynəlxalq əhəmiyyət daşıyan tədbirlərdə geniş müzakirə olunur. Məsələn, 2024-cü il martın 1-də Bakıda Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 10-cu və Yaşıl Enerji Məşvərət Şurası çərçivəsində nazirlərin 2-ci iclasları keçi­rilib. Azərbaycan və Avropa İttifaqı daxil olmaqla 23 ölkə, 6 beynəlxalq təşkilat və 44 şirkətin təmsil olunduğu tədbirdə “ya­şıl enerji” sahəsində əməkdaşlığa dair sənədlər imzalanıb. Cənub Qaz Dəhlizi “yaşıl enerji” sahəsində vacib əmək­daşlıq platforması kimi çıxış edir. Bu la­yihə çərçivəsində “yaşıl hidrogen”lə bağlı ölkələrarası dialoq mühüm önəm daşıyır ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki “yaşıl hid­rogen” istehsalı yeni iqtisadi imkanlar yaratmaqla enerji sektorunda innovativ texnologiyaların tətbiqini sürətləndirir. 

Yuxarıda göstərilənlərdən bir daha aydın olur ki, “yaşıl enerji”yə keçid qlo­bal ekoloji problemlərin həllində əhəmiy­yətli rol oynayır. Ekoloji fəlsəfədə “yaşıl enerji”nin xüsusiyyətləri insan-təbiət mü­nasibətləri kontekstində öyrənilir. “Yaşıl enerji”yə keçid ekosistemdə dayanıqlığın və insanın tələbatları ilə təbiətin imkanla­rı arasında tarazlığın təmin olunmasında böyük əhəmiyyət daşıyır. 

“Yaşıl enerji” mənbələrindən enerji is­tehsalı iqlim dəyişikliyinin və qlobal istiləş­mənin qarşısının alması üçün vacibdir. “Yaşıl enerji” istehsalı enerji təhlükəsizliyi­nin təmin olunmasında özünəməxsus yer tutur, yeni texnologiyaların və innovasiya­ların inkişafına təkan verir. Azərbaycan Respublikası coğrafi baxımdan əlverişli “yaşıl enerji” potensialına malikdir və on­dan səmərəli şəkildə istifadə edilməsi is­tiqamətində məqsədyönlü dövlət siyasəti aparılır.

Vüqar SƏLİMOV,
fəlsəfə doktoru