Hazırda işğaldan azad olunan ərazilərə Böyük Qayıdışın reallaşdırılması üçün müasir şəhərsalma qaydaları nəzərə alınmaqla Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda yaşayış və qeyri-yaşayış kompleksləri inşa edilir, müasir infrastruktura malik “ağıllı şəhər və ağıllı kənd” konsepsiyaları həyata keçirilir. 

Bu əsasda bütün bölgədə müasir standartlara uyğun sosial-iqtisadi və mədəni infrastruktur qurulur, kommu­nal xidmətlər şəbəkəsi, xüsusilə tullan­tıların səmərəli idarə edilməsi sistemi yaradılır. Sosial xidmət infrastrukturu bərpa olunur. 

Bir sözlə, Qarabağ və Şərqi Zən­gəzurun yaşayış məntəqələrində zəru­ri sosial-iqtisadi infrastruktur təminatı, iqtisadi canlanmanın sürətləndirilməsi, habelə nəqliyyat potensialının artırılması və yaşayış məntəqələrinin “ağıllı kənd” və “ağıllı şəhər” konsepsiyaları əsasında yenidən qurulması yüksək templə da­vam etdirilir. 

Vətən müharibəsi dərhal başa çatan­dan sonra düşməndən təmizlənən əra­zilərdə hava limanlarının, avtomobil və dəmir yollarının tikintisi işlərinə də baş­lanılıb, qısa zaman ərzində bu bölgədəki müxtəlif yaşayış məntəqələri arasında, eləcə də bu məntəqələri ölkənin digər şəhər və rayonları ilə birləşdirən nəq­liyyat infrastrukturu formalaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılıb. 

Bütün bunlarla bərabər, işğaldan azad edilən ərazilərin ölkə iqtisadiyya­tına reinteqrasiyası məqsədilə mühüm tədbirlər həyata keçirilir. Erməni faşizmi tərəfindən tamamilə dağıdılan iqtisadiy­yatın qurulması üçün iqtisadi fəaliyyətin canlanması sürətləndirilir və əlverişli biznes mühitinin formalaşdırılması təmin edilir. 

İşğaldan azad olunan yaşayış sahələrində yol tikintisinə xüsusi əhə­miyyət verilir. Çünki yaşayış məntəqələ­rində hərəkətin tənzimlənməsi üçün, ilk növbədə, yol infrastrukturunun yenidən qurulması, körpü və tunellərin inşası xü­susi əhəmiyyət daşıyır. Həm bərpa-quru­culuq işlərinin intensivləşdirilməsi, həm də tranzit-logistik baxımdan bu məsələ daim diqqətdə saxlanılır. 

Prezident İlham Əliyevin cari il iyulun 20-də Füzuliyə səfəri çərçivəsində 1-ci texniki dərəcəli Əhmədbəyli-Füzuli-Şu­şa avtomobil yolunun Füzuli Beynəlxalq Hava Limanına qədər olan 27 kilometrlik hissəsinin tikintisi ilə tanış olması da bu önəmli məsələni diqqətdə saxlamasının bariz ifadəsidir. Xatırladaq ki, düşmən­dən təmizlənən ərazilərin yenidən qu­rulması və bərpası layihəsi çərçivəsində həmin avtomobil yolunun layihələndi­rilməsi və tikintisi sürətlə davam etdirilir. Mövcud yolun uzunluğu 101 kilometr, yeni yolun uzunluğu isə 81,7 kilometrdir. Yolun Tuğ dairəsinədək olan 48 kilometr­lik hissəsinin altı, 33,7 kilometrlik hissə­sinin isə dörd hərəkət zolağından ibarət olacağı nəzərdə tutulur.

Yol tikintisindən söhbət düşmüşkən, xatırladaq ki, Böyük Qayıdışın təmin edilməsi üçün ərazilərin minalardan tə­mizlənməsi ilə paralel olaraq, ilkin mər­hələdə baza və sosial infrastrukturun qurulması prioritet məsələdir və bu is­tiqamətdə işlər sürətlə həyata keçirilir. 

Qarabağ iqtisadi rayonuna daxil olan işğalçıdan azad edilən ərazilərdə uzun­luğu 513,1 kilometr olan 10 avtomobil yolu layihəsinə başlanılıb ki, bunlardan da 4-ü artıq tamamlanıb. Əlavə olaraq, uzunluğu 157,5 kilometr olan 2 dəmir yolu layihəsinin də icrasına başlanılıb. 

Dövlətimizin başçısı iyulun 21-də isə Şuşa rayonuna səfəri çərçivəsində Da­şaltı kəndinin yenidən qurulması ilə bağlı görüləcək işlərlə tanış olub, burada özəl investisiya hesabına inşa ediləcək yeni yaşayış kompleksinin və turizm obyektlə­rinin təməlini qoyub, 90 çarpayılıq Şuşa şəhər xəstəxanasında və Şuşa şəhər 960 şagird yerlik 1 nömrəli tam orta məktəbdə aparılan tikinti işləri ilə maraqlanıb. 

İşğaldan azad edilən ərazilərdə enerji infrastrukturunun qurulması və regionun enerji, o cümlədən bərpa olunan enerji potensialından səmərəli istifadə çərçivə­sində əhalinin infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması üçün elektrik, su, qaz, istilik təchizatı və kanalizasiya xidmətlə­rinin qurulması istiqamətində də sistemli tədbirlər reallaşdırılır. Eyni zamanda, ərazilərdə zəruri rabitə infrastrukturu qurulmaqla bu sahədə xidmətlər ‒ mobil rabitə, radio-televiziya yayımı, xüsusi ra­diorabitə, internet və s. təşkil edilir. 

Qarabağ və Şərqi Zəngəzur “yaşıl enerji” zonası elan olunub. Hazırda bu iqtisadi rayonlarda elektrik enerjisi təmi­natı məqsədilə ötürücü və paylayıcı şə­bəkənin qurulması üçün genişmiqyaslı və təxirəsalınmaz tədbirlər həyata ke­çirilir, rayon və şəhərlərin əksəriyyətinə ölkənin ümumi enerji sistemindən elekt­rik enerjisi verilməsi üçün infrastruktur formalaşdırılır. 

Prezident İlham Əliyevin tapşırığına uyğun olaraq, “AzərEnerji” tərəfindən in­diyədək işğaldan azad olunan ərazilər­də 11 su elektrik stansiyası yenidən qu­rularaq bərpa edilib və hazırda Kəlbəcər, Laçın və Zəngilanda 7 tikintisi aparılan su elektrik stansiyalarında işlər yaxın aylarda yekunlaşacaq. Eləcə də Kəlbə­cər və Laçında daha 9 yerdə su elektrik stansiyasının tikintisinə başlanılıb.

Sosial infrastruktur baxımından 2026-cı ilin sonunadək Qarabağ iqtisadi rayonu üzrə Ağdam və Füzuli şəhərlə­rində 8 yaşayış məhəlləsinin, Hadrut və Suqovuşan qəsəbələrinin və 32 kəndin tikilməsi planlaşdırılıb. Artıq Talış kəndin­də 1-ci faza üzrə 20 fərdi yaşayış evi və 10 qeyri-yaşayış obyekti tamamlanaraq keçmiş məcburi köçkünlərə təhvil verilib. 

Bütün bunlarla yanaşı, Qarabağda bərpa-quruculuq işlərinə başlanan ilk vaxtlardan təhsil müəssisələrinin tikintisi də diqqət mərkəzində saxlanılır. Hazırda 4 məktəb layihəsi həyata keçirilir. Tərtər rayonunun Suqovuşan tam orta məktə­bində bərpa işləri yekunlaşıb, Talış kənd tam orta məktəbi və uşaq bağçası isə artıq istifadəyə verilib. Ağdam şəhərində 2, Füzuli şəhərində isə 1 uşaq bağçası üzrə layihələndirmə işləri aparılır.

Ölkəmizin ərazi bütövlüyü təmin olunduqdan sonra Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə nəqliyyat-kommunikasi­ya xətlərinin bərpası və bu istiqamətdə tranzit daşımaların həyata keçirilməsi üçün perspektiv imkanlar yaranıb. İşğal­dan azad edilən ərazilərdə logistika və ticarət fəaliyyətinin həyata keçirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi məqsədilə döv­lət başçısının müvafiq fərmanına əsasən Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda, Cəb­rayıl rayonu ərazisində “Araz Vadisi İq­tisadi Zonası” Sənaye Parkı yaradılıb. Bu sənaye parkında artıq 5 müəssisə rezident, 1 müəssisə isə qeyri-rezident kimi qeydiyyata alınıb. Hazırda həmin layihələrin ümumi investisiya dəyəri təx­minən 200 milyon manata qədər təşkil edir ki, burada 1800-dən çox yeni iş yeri­nin yaradılması nəzərdə tutulub.

Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda mə­dəni və dini irsin qorunub saxlanılması da prioritet istiqamətlərdən biridir. Hazır­da Ağdamdakı Cümə və Qiyaslı məscid­ləri bərpa olunur, Suqovuşan və Hadrut qəsəbələrində isə yeni məscidlərin tikin­tisi üzrə layihələndirmə işləri aparılır. Pə­nahəli xanın sarayı – İmarətdə və Şah­bulaq qalasında yaxın vaxtlarda bərpa işlərinə başlanılacaq. İmarətdə yerləşən Azərbaycanın görkəmli şairi Xurşidbanu Natəvanın qəbirüstü abidəsi özünün ilkin görkəmində artıq bərpa olunub. 

Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqra­mına uyğun olaraq işğaldan azad edilən ərazilərdə bütün bərpa və reabilitasiya prosesini 3 əsas mərhələyə bölmək olar. Birinci mərhələdə, 2026-cı ilədək Qara­bağ iqtisadi rayonu üzrə 2 şəhər mərkə­zinin və 32 kəndin tikilməsi, 3 məntəqə­nin turizmyönlü inkişaf etdirilməsi, torpaq islahatı ilə bağlı təkliflərin hazırlanması və ən azı 66 min sakinin öz dədə-baba torpaqlarına geri qayıdışının təmin edil­məsi qarşıda əsas hədəflərdir.

Sonda qeyd edək ki, Azərbaycan hö­kuməti işğalçıdan təmizlənən ərazilərin yenidən qurulmasına və bərpasına 1 mil­yard 967,9 milyon manat vəsait yönəldib. Maliyyə Nazirliyinə məlumatına görə, bu, 2023-cü ilin dövlət büdcəsində sözüge­dən məqsədlə nəzərdə tutulan 3 milyard manat vəsaitin 65,6 faizi deməkdir. Hə­min vəsait sifarişçi təşkilatların müvafiq layihələr üzrə təqdim etdiyi kassa sifariş sənədləri əsasında istifadə olunub.

Dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu (in­vestisiya) xərcləri üzrə icraçıların verdiyi sifarişlər əsasında 758,7 milyon manat maliyyələşdirilmə həyata keçirilib ki, bu da cari ildə həmin məqsəd üçün nəzərdə tutulan xərclərin 28,5 faizinə bərabərdir.

Vaqif BAYRAMOV, “Xalq qəzeti”