Dövlət Mükafatına namizədlər

Azərbaycanda “qara qızıl” neftin yalnız üçdə biri asan çıxarılan və emal edilən yataqlardan hasil olunur. Qalanı isə Nyuton mexanikasının qanunlarına tabe olmayan ağır neftlər və ya qeyri-Nyuton neftləridir. Belə neftlərin çıxarılması, nəqli və emalı bir sıra çətinliklərlə əlaqədardır ki, onların heç olmazsa qismən aradan qaldırılması, ilk növbədə, xam neftdə olan dispers sistemlərin xassələri, reologiyası və mexanikası sahəsində dərin fundamental tədqiqatların aparılmasını aktual və zəruri edir. Qüdrət Kəlbəliyev, Dilqəm Tağıyev və Sakit Rəsulovun həmmüəllifi olduqları tədqiqatlar bu baxımdan zəngin neft ehtiyatları olan Azərbaycan Respublikasının neftçıxarma, neft emalı və neft-kimya prosesləri sahəsində iqtisadi inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə, fundamental tədqiqatların praktikada tətbiqi üçün yeni imkanlar açır. 

Konkret olaraq mühüm nəzəri və tətbiqi əhəmiyyətli bir neçə nəticəni xüsusilə qeyd etmək olar: Qeyri-Nyuton neftlərin məsamə­li süxurlarda filtrasiyası üçün yeni reoloji tənliklər alınmış və onların analitik həlli sayəsində filtrasiyanın sürəti, neftin debiti, effektiv özlülüyü və digər reoloji parametr­ləri hesablamaq üçün praktiki formullar və yeni effektiv alqoritmlər işlənilmiş, yeni ri­yazi modellər təklif olunmuşdur. Neftin və qeyri-Nyuton mayelərin borularda və apa­ratlarda nəqli zamanı dispers faza hissə­ciklərinin çökməsinin qravitasion diffuziya modeli işlənib hazırlanmışdır. Bu modellər müxtəlif praktiki məsələlərin həllində, o cümlədən respublikada neft emulsiyalarının parçalanma prosesinin hesablanmasında və ağır neftlərin ilkin emalının intensivləşdiril­məsində (resirkulyasıya nəzərə alınmaqla) istifadə olunmuşdur. Neft dispers sistemlərin aqreqativ və kinetik qeyri-dayanıqlı halla­rı ilə əlaqədar olan problem həll edilmişdir. Qeyri-Nyuton mayelərdə dispers sistemin reoloji xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, onla­rın çökməsi, buxarlanması, təbəqələşməsi və ayrılması üçün yeni riyazi modellər təklif olunmuşdur. Neft dispers sistemin zamandan asılı olaraq nəqlinin evolyusiyasının təhlilini aparmaq üçün dispers sistemlərin stoxastik modelləşdirilməsinin əsasları işlənib hazır­lanmış, stoxastik tənliklərin analitik həllinin yeni alqoritmləri verilmişdir. 

Bu modellər neft emulsiyalarının par­çalanması və təbəqələşməsi proseslərinin hesablanması üçün tətbiq olunmuşdur. Qey­ri-Nyuton neftlərinin emalını asanlaşdırmaq üçün onların reoloji xassələrini yaxşılaşdıran resirkulyasıya edən axınlara əsaslanan yeni texnologiya işlənilmişdir. Ağır neft emulsiya­larının ayrılma prosesi üçün işlənilmiş model əsasında neft-su sistemində separasiyanı yax­şılaşdıran praktiki şərait müəyyən edilmişdir. 

Qeyri-Nyuton mayelərinin reologiyası sahəsində aparılan fundamental və tətbiqi nəticələrdən müxtəlif tədqiqatlarda, məsələn, ABŞ-nin NASA tədqiqatçıları tərəfindən çəkisizlik şəraitində ağır mayelərin qabar­cıqlarla qaynaması prosesinin hesablanma­sında istifadə edilmişdir. Aparılan funda­mental tədqiqatların nəticələri neftçıxarma, neft emalı, neft-kimya və kimya sənayesin­də, neftin nəqlində istifadə olunan müxtəlif proseslərin hesablanması, modelləşdirilməsi və layihələndirilməsi ilə əlaqədar olan mü­hüm problemlərin analizi və həlli məsələlə­ri üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən bu tədqiqatlar 3 monoqrafiya şəklində (biri Nyu-York və Londonda kifayət qədər yuk­sək nüfuzlu beynəlxalq “Taylor and Francis Group - CRC Press” akademik nəşriyyatında və ikisi isə Moskvada) çap olunmuşdur. 

Monoqrafiyalar dispers mühitlərdə kütlə və istilik mübadiləsi, kimya texnologiyasının perosesləri və aparatları, qeyri-Nyuton neft­lərin reologiyası, yeni texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması, optimallaşdırılması və layihələndirilməsi, mövcud qurğuların in­tensifikasiyası ilə məşğul olan mütəxəssislər, kimya texnologiyası ixtisasları üzrə təhsil alan magistrantlar və doktorantlar üçün də böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Beləliklə, respublikamızın neft sənayesi üçün əhəmiyyətini nəzərə alaraq Qüdrət Kəl­bəliyev, Dilqəm Tağıyev və Sakit Rəsulovun “Qeyri-Nyuton neftlərinin və neft dispers sis­temlərinin reologiyası və mexanikası sahə­sində fundamental tədqiqatlar” işi Azərbay­can Respublikasının “Elm sahəsində mühüm nailiyyətlərə görə” nominasiyasında Dövlət Mükafatına layiq görülə bilər. 

Ağaşirin QULİYEV,
SOCAR “Neftqazelmitədqiqatlayihə” İnstitutu direktorunun müşaviri,
Rasim İBRAHİMOV,
SOCAR “Downstream Management LLC” şirkəti direktorunun müşaviri