Azərbaycan və Rusiya rəhbərliyi dənizin problemini nəzarətə götürüb

Avqustun 19-da Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin ölkəmizə səfəri çərçivə­sində dövlətimizin başçısı İlham Əliyev mətbuata bəyanatında bu məsələyə diqqət çəkərək deyib: “Hər iki tərəfi narahat edən məsələlər, məhz Xəzərdə ekoloji vəziyyət, onun fəlakətli dayazlaşması üzrə fikir mü­badiləsi apardıq. Danışıqlar apardığımız otağın pəncərəsindən Vladimir Vladimi­roviçə hələ iki il əvvəl suyun altında olan, bu gün isə artıq bir metr yuxarıya çıxan qayaları göstərdim. Biz bunu Abşeron yarımadasının bütün sahili boyu, həm də Azərbaycanın bütün sahilyanı ərazilərində müşahidə edirik. Mümkün ekoloji fəlakə­tin qarşısını almaq üçün biz birgə səylərlə vəziyyəti təhlil etmək və həm ikitərəfli, həm də beştərəfli formatda həll yollarını müəyyənləşdirmək barədə razılığa gəldik. Yəni, bu ekoloji fəlakətin meydana çıxma­sını artıq açıq-aşkar görürük”.

Rusiya lideri isə Həştərxan vilayətinin qubernatoru İqor Babuşkin ilə görüşündə bu mövzunu Azərbaycana səfəri zamanı Prezident İlham Əliyevlə müzakirə etdi­yini bildirib: “Bu yaxınlarda Azərbaycan­da idim. Azərbaycan Prezidenti, Xəzə­rin dayazlaşmasına diqqət çəkdi. İlham Əliyev Həştərxan vilayəti ilə qarşılıqlı tə­sir haqqında çox səmimi danışdı”. V.Putin Xəzər dənizinin problemlərinin öyrənilmə­si, bu istiqamətdə zəruri tədbirlərin görül­məsinin vacibliyini bildirib. Rusiya rəhbəri yaxın gələcəkdə Volqa və Xəzər dənizi re­gionunda baş verən hadisələrin elmi təh­lillərinin aparılması barədə göstərişlər də verib. 

Qeyd edək ki, dövlətimizin başçısı müxtəlif səviyyəli görüşlərdə, toplantı­larda Xəzər probleminə davamlı olaraq toxunub. Belə ki, Prezident İlham Əliyev hələ 2022-ci il iyunun 29-da Aşqabadda Xəzəryanı Ölkələrin Dövlət Başçılarının VI Zirvə Toplantısındakı çıxışında diqqə­ti bu məsələyə yönəldərək ətraf mühitin mövcud vəziyyəti ilə əlaqədar sahilyanı dövlətlərin narahatlığına şərik olduğunu, Azərbaycanın Xəzərin ekoloji problemlə­rinin həlli məqsədilə əməkdaşlığa tərəfdar çıxdığını, eyni zamanda, dənizin dayazlaş­ma dinamikasının narahatlıq doğurduğunu diqqətə çatdırıb: “Buna görə də nümayəndə heyətlərimiz belə ekoloji fəlakətin səbəb­lərinin aşkar edilməsi və Xəzərin bundan sonrakı dayazlaşmasının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi ekspert qruplarının yaradılma­sı işini davam etdirəcəklər”.

Yeri gəlmişkən, son illər Xəzər də­nizindən sülh, dostluq və həmrəylik məqsədləri naminə birgə istifadə üçün sa­hilyanı dövlətlər arasında mövcud müqa­vilə-hüquq bazasının möhkəmləndirilməsi istiqamətində xeyli iş görülüb, “Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında” Kon­vensiya imzalanıb. Xəzəryanı ölkələrin qarşısında duran ən mühüm çağırışlardan biri olan dənizin dayazlaşması və bunun nəticəsində yaranan ekoloji problemlərin həlli məqsədilə Prezident İlham Əliyevin tövsiyələri daim diqqətdə saxlanılıb, ai­diyyəti üzrə ekspert qrupunun yaradılması yönündə fəaliyyət göstərən mütəxəssis­lərin müvafiq görüşünün təşkilinə xüsusi önəm verilib. Bununla yanaşı, 2022-ci ilin oktyabrında Bakıda Xəzərlə bağlı Çərçivə Konvensiyasının 6-cı Tərəflər Konfransı keçirilib. Ötən il isə paytaxtımızda Çərçi­və Konvensiyası Katibliyinin fəaliyyətinin təşkili ilə bağlı xüsusi ekspert qrupunun ilk iclası reallaşdırılıb. 

Ümumilikdə, sözügedən sahə nəzarətə alınsa da, hazırda problemlərin miqyası getdikcə daha ciddi narahatlıq doğurur. Artıq bununla bağlı həyəcan təbili çalan mütəxəssislər bildirirlər ki, iqlim dəyişik­liyi səbəbindən Xəzər dənizinin dayaz­laşması eyni sürətlə davam edərsə, yaxın gələcəkdə sahilyanı ölkələrin sosial-iqtisa­di problemləri xeyli kəskinləşəcək. Başqa sözlə, iqlim dəyişikliyi Xəzərin səviyyə­sinə birbaşa təsir göstərdiyindən dənizin su balansı dəyişir, səviyyənin artıb-azalması müşahidə edilir. 

Ekspertlərin fikrincə, dənizin su balan­sının əsas komponentini çayların axını təş­kil edir. Təəssüf ki, hazırda Xəzər dənizini qidalandıran çaylarda suyun ciddi azalma­sı nəzərə çarpır. Səbəb isə su hövzələrinə düşən yağıntıların səviyyəsinin aşağı düş­məsi, havanın temperaturunun yüksəlməsi, eləcə də Xəzər dənizinin özündən buxar­lanmanın artmasıdır. Xəzərin səviyyəsinin enməsi ilə əlaqədar dəniz faunasının məs­kunlaşdığı və inkişaf etdiyi şelf zonasının sahəsi azalır, hidrotexniki qurğuların, o cümlədən limanların istismarında çətinlik­lər əmələ gəlir. Analoji hallar SOCAR-ın dəniz obyektlərində yerləşən istehsalat sahələrinin normal rejimdə istismarına da maneçilik törədir. Bundan əlavə, su səviy­yəsinin enməsi nəticəsində akvatoriyanın dayaz sahələrində mövcud və perspektiv­də nəzərdə tutulan quyuların istismarında problemlər yaranır. 

Son zamanlar gəmilərin hidrotexniki qurğulara sərbəst yan alması, həmçinin işçilərin və yüklərin təhlükəsiz daşınma­sı üçün nəzərdə tutulmuş yük və sərnişin körpülərinin konstruksiyasına müəyyən dəyişikliklər edilməsi zərurətə çevrilib. Ar­tıq bu istiqamətdə bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirilib. Digər tərəfdən, dənizin səviyyəsinin enməsi hidrotexniki qurğuların yükdaşıyıcı və texnoloji kons­truksiyalarının, nəql borularının su səthi ilə təmas zonalarında kəskin korroziya ehtimalını artırır. Bu amil, həmçinin suyun şorluğunun daha da yüksəlməsinə səbəb olur ki, bu da dəniz suyu istifadə edilən texniki və yanğın əleyhinə su xətlərinin və avadanlıqların korroziyaya uğramasını sürətləndirir. Eyni zamanda, dəniz səviy­yəsinin enməsi nəticəsində suyun tempera­turu da qalxır, buxarlanmanın intensivləş­məsi artır. Nəticədə, dənizdəki istehsalat sahələrində uzunmüddətli rütubət yaranır. Bu da öz növbəsində işçilərin sağlamlığına mənfi təsir edir. 

Son 30 ildə baş verən iqlim dəyişiklik­ləri də Xəzər dənizinin hövzəsində ciddi problemlər yaradıb. Nəticədə, Xəzərin sa­hilboyu əraziləri kəskin iqlim dəyişmələri, dənizin su səviyyəsinin tərəddüdləri, sel və quraqlıqların mənfi təsirləri ilə üzləşib və bu səbəbdən dənizin səviyyəsinin aşağı düşməsi region üçün potensial təhlükəyə çevrilib. 

Bu gün Xəzərin dayazlaşması iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdırsa, onun çirklənməsi isə antropogen amillərlə əlaqədardır. Tanrı­nın region xalqlarına bəxş etdiyi Xəzər adlı əvəzsiz nemətə laqeyd münasibət göstəri­lir, mavi gözlü dəniz insan fəaliyyətinin mənfi təzahürlərinə məruz qalır. Müşahi­dələr göstərir ki, Xəzər dənizi daha çox onu qidalandıran Kür və Ural çayları vasitəsilə çirkləndirilir. Belə ki, qonşu Gürcüstanın Tbilisi və Rustavi şəhərlərindəki sənaye müəssisələrinin çirkab suları, həmçinin kənd təsərrüfatında işlədilən müxtəlif tok­siki maddələr Kür çayı vasitəsilə Xəzərə axıdılır. Son illər Araz çayına birləşən Ox­çuçay da Ermənistan tərəfindən ciddi çirk­lənməyə məruz qalır. Nankor qonşumuzun çaya axıtdığı müxtəlif radioaktiv tullantı­lar Xəzər dənizinə tökülərək böhranı bir qədər də dərinləşdirir. Bununla yanaşı, Ermənistanın Qacaran şəhərində istismar edilən mis-molibden, Əkərək şəhərindəki mis-molibden və qızıl yataqlarının tullan­tıları isə Oxçu, Xarçevan çaylarını çirklən­dirir. Hər iki çay Arazın qolu olduğu üçün Xəzər dənizini, regiondakı torpaq sahələ­rini və su resurslarını ciddi təhlükə altında qoyur. Yeri gəlmişkən, Araz transsərhəd çay olduğundan Azərbaycanla yanaşı, qon­şu İran İslam Respublikasının da ekosiste­mini, demək olar ki, sıradan çıxarıb. 

Göründüyü kimi, Xəzər hövzəsindəki 5 (Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, İran və Türkmənistan) ölkənin ekosistemində çirklənmələr baş verir. Bu isə təkcə respub­likamızın yox, adları çəkilən digər dövlət­lərin də birgə həll etməli olduğu məsələdir. Çünki Xəzəryanı region bu coğrafiyada yaranan belə bir ağrılı problemə görə yal­nız “Xəzər beşliyi”nin – Rusiya, Azərbay­can, Qazaxıstan, İran və Türkmənistanın məsuliyyət daşıdığı ərazi olaraq qalır.

Yeri gəlmişkən, Xəzər dənizinin prob­lemlərinin həlli istiqamətində indiyədək bir sıra zəruri tədbirlər həyata keçirilib. Məsələn, BMT-nin Ətraf Mühit Proqramı­nın və digər beynəlxalq təşkilatların dəstə­yi ilə Xəzəryanı dövlətlərin mütəxəssisləri tərəfindən “Xəzər dənizinin ətraf mühiti­nin mühafizəsi haqqında Çərçivə Konven­siyası” hazırlanıb. Konvensiya mətninin müzakirələri 1995-ci ildən 2003-cü ilədək aparılıb. Sözügedən sənəd 2003-cü il no­yabrın 4-də Xəzəryanı ölkələr tərəfindən imzalanıb.Təsdiq olunduğu şəhərin adı ilə “Tehran konvensiyası” kimi tanınan, regi­onda təbiəti mühafizə şərtlərini və müva­fiq təşkilati mexanizmi əks etdirən bu ilk hüquqi sazişdə öz ifadəsini tapan Xəzərin ətraf mühitinin bütün növ mənbələrdən çirklənməsinin qarşısının alınması daim diqqət mərkəzində saxlanılıb. Konvensi­yada Xəzər dənizinin bioloji sərvətlərinin davamlı və səmərəli istifadəsinə, ətraf mü­hitə təsirin qiymətləndirilməsinə, ekoloji monitorinqə və elmi tədqiqatlara aid müd­dəalara da xüsusi önəm verilib. Qeyd edək ki, “Tehran konvensiyası” 5 Xəzəryanı ölkənin hökumətləri tərəfindən ratifikasiya olunduqdan sonra 2006-cı il avqustun 12-də qüvvəyə minib və sonradan bu tarixin Xəzər Günü kimi qeyd edilməsinə başla­nılıb. 

Çərçivə Konvensiyasında adları sada­lanan dövlətlər tərəfindən dənizin zərərli, təhlükəli maddələrlə, tullantılarla çirk­ləndirilməsinin qarşısının alınması, onun bioloji ehtiyatlarının qoruması qarşıya mühüm vəzifə kimi qoyulub. Bununla bə­rabər, həmin sənəddə Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi probleminin diqqət mərkəzində saxlanılması, məsələnin həlli yollarının araşdırılmasının zəruriliyi vurğulanıb. 

Bütün bunlar isə onu göstərir ki, Xəzə­rin problemlərinin həlli həmin 5 sahilyanı ölkənin birgə səyi ilə həll edilməlidir. Hər bir Xəzərsahili ölkə dənizə şəxsi yanaşma ilə yox, ümumi prizma ilə diqqət yetirmə­lidir. Əks halda, problemlər daha da də­rinləşə, nərə balığı ehtiyatı, canlıların rən­garəngliyi yoxa çıxa, ekosistem tənəzzülə uğraya bilər. 

Onu da qeyd edək ki, Xəzər dənizinin əsas çirklənmə mənbələri onun hövzə­sində, sahillərində və akvatoriyalarında nəzərə çarpır. Başqa sözlə, həmin sahələr­də bir çox şəhərlər yerləşir ki, onların səna­ye müəssisələrinin çirkab suları, habelə də­niz nəqliyyatından və neft mədənlərindən daxil olan müxtəlif çirkləndiricilər Xəzərə axıdılır. Bu şəraitin normal məcraya yönəl­dilməsi üçün Çərçivə Konvensiyasına qo­şulan ölkələr tərəfindən birgə təxirəsalın­maz tədbirlər həyata keçirilməlidir. 

Azərbaycanda mövcud ekoloji sistem­lərin qorunmasına və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsinə böyük diqqət yetirilir. Sosial-iqtisadi inkişafın ekoloji baxımdan davamlı olması üçün iqtisa­di fəaliyyət zamanı meydana çıxan ciddi ekoloji problemlərin aradan qaldırmasına, onların ətraf mühitə mənfi təsirinin mini­muma endirilməsinə xüsusi önəm verilir və ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına yönələn layihələr, paytaxt ətrafındakı neft və çirkab suları ilə çirklənmiş göllərin tə­mizlənməsi, qurudulması istiqamətdə da­vamlı layihələr həyata keçirilir. 

Sadalanan ekoloji problemlərin müəy­yən hissəsi aradan qaldırılsa da, hələ də bu sahədə bir sıra çatışmazlıqlar nəzərə çarpır. Burada Xəzərin, sahilyanı ərazilərin çirk­lənməsi, sularda biomüxtəlifliyin qorun­ması ilə bağlı problemlər ciddi narahatlıq doğurur. Belə ki, hazırda Xəzər dənizinin çirklənməsi daha çox diqqət çəkir ki, bu­nun da ən əsas səbəbi qurudan daxil olan və ya quruda həyata keçirilən fəaliyyət nə­ticəsində yaranan çirklənmə göstərilir. 

Xəzərin çirklənməsini şərtləndirən amillərdən biri də sahilyanı ərazilərdə ya­şayan insanların dənizə bəslədiyi etinasız münasibətlə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, hazırda Xəzər dənizinin ətrafında dörd mil­yondan çox insan yaşayır. İnsanlar dənizin təmizliyinin qayığısına qalmaq əvəzinə çox zaman onu şüurlu şəkildə çirkləndirir­lər. Bu da Xəzərin ekoloji mühitini, onun canlı mühitini ciddi təhlükə ilə üz-üzə qo­yur. Bununla yanaşı, sənaye obyektlərinin 75 faizi Xəzər dənizinin sahilində yerləşir və həmin obyektlərdən tullantı suları bir­başa dənizə axıdılır. Bu da Xəzərin canlılar aləminə təsir etməklə yanaşı, insanların da sağlamlığı üçün ziyanlıdır. 

Mütəxəssislər Yer kürəsində ən böyük qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizində ekoloji problemlərin azalmaq əvəzinə daha da artmasının səbəblərini müxtəlif amillərlə izah edirlər. Rusiyanın Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun sektor rəhbəri, iqtisadçı-eks­pert Stanislav Pritçinin sözlərinə görə, Xəzər dənizi regionun ümumi ekoloji ob­yekti olduğundan ətraf ölkələrdən birində yaşanan böhran qonşulara da keçir. Bu da onların inkişafına mənfi təsir göstərir. Neft-qazçıxarma əməliyyatlarına və də­nizdəki ümumi vəziyyətə səmərəli ekoloji nəzarət isə yalnız Xəzəryanı dövlətlərin birgə səyi ilə mümkündür. Belə nəzarət region dövlətləri tərəfindən yaradılan və müvafiq səlahiyyətlərə, xüsusən də birgə ekoloji proqramların işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi hüququna malik döv­lətlərarası ekoloji qurum vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Xəzər Universiteti Ekoloji Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru, coğrafiya üzrə fəl­səfə doktoru, Ekologiya Nazirliyi yanın­da İctimai şuranın üzvü Rövşən Abbasov bildirir ki, Xəzərin hövzəsi uzun illərdir ki, ciddi çirklənməyə məruz qalır. Mosk­va, Volqoqrad, Saratov, Tbilisi və Yere­van kimi iri, eləcə də onlarca orta və kiçik şəhərlərdə formalaşan çirkab suları birbaşa Xəzər dənizinə axıdılır. Çirkləndiricilər də, əsasən, Volqa, Ural və kür çayları vasitə­silə Xəzərə daxil olur. Xəzərin sahillərin­də yerləşən Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala, Həştərxan, Türkmənbaşı, Rəşt və Ənzəli şəhərlərindən axıdılan tullantı suları da dənizin çirkləndirilməsində yaxından işti­rak edirlər. Bununla yanaşı, 200 ilə yaxın bir müddətdə neft hasilatı zamanı ekoloji normalara lazımınca əməl edilməməsi sə­bəbindən dəniz neft tullantılarının güclü təsirinə məruz qalıb. 

Onun sözlərinə görə, kənd təsərrüfa­tında istifadə edilən gübrə və pestisidlər də Xəzərin çirklənməsində böyük paya ma­likdir. Bura, əsasən, azot və fosfat gübrələ­ri aiddir ki, onlar da çaylar vasitəsilə Xəzər dənizinə axıdılır. Bu zərəli maddələr də­nizdə ekosistem zəncirinə çox mənfi təsir göstərir. Göründüyü kimi, Xəzər dənizi həm məişət suları, həm neft tullantıları, həm də müxtəlif gübrələrlə çirkləndirilir. Xəzərə daxil olan çirkləndiricilər onun ekosisteminə çox mənfi təsir edir, buradakı bioloji resurslar üçün ciddi təhlükə yaradır. Bu cür cirklənmələr dəniz suyunda həll ol­muş oksigeni azaltmaqla canlıların nəfəs almasını çətinləşdirir. Təkcə Xəzər sahillə­rində deyil, uzaqda yerləşən şəhərlərin də çirkab suları çaylar vasitəsilə dənizə axır. 

Ekoloq Adil Qəribov isə hesab edir ki, Azərbaycanda neft-qaz hasilatı prosesin­də ən mütərəqqi texnologiyaların tətbiq edilməsinə baxmayarq, bəzən qəzalar baş verdiyindən neft tullantıları dənizi çirklən­dirir. Bu isə Xəzərin suyu ilə bərabər, ora­da yaşayan canlılara, bitkilərə də öz mənfi təsirini göstərir. Məsələn, dənizdə olan balıqların əksəriyyəti bitkilərlə qidalanır. Bitki aləminin sıradan çıxması isə balıq­ların məhvinə gətirib çıxarır. Şübhəsiz ki, bu, Xəzərdə qida zəncirinin qırılması ilə nəticələnir. Beləliklə, Xəzərin mikroflora­sı, faunası zəifləyir, canlı aləmi azalır... 

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi­nin həyata keçirdiyi ekoloji monitorinqlər­lə təsdiqlənib ki, Xəzərin Azərbaycan Respublikasına mənsub olan bölməsində və onun sahil zolağında karbohidrogen ehtiyatlarının axtarışı, hasilatı və nəqli za­manı ekoloji tələblərin gözlənilməməsi, bu coğrafiyada fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların, eləcə də üzən vasitələrin də­nizi çirkləndirməsi onun bioloji ehtiyatla­rına mənfi təsir göstərir. Beləliklə, dəniz, ilk növbədə, 5 Xəzəryanı ölkə tərəfindən çirklənməyə məruz qalır. Bu da biomüxtə­lifliyə, inkişafa əngəl törədir. Bunun qar­şısını almaq üçün yuxarıda vurğulandığı kimi, müəyyən konvensiyalar, protokollar qəbul olunsa da, hələ ki, diqqətçəkən müs­bət nəticə nəzərə çarpmır. 

Bu ilin noyabr ayında Azərbaycan COP29 mötəbər beynəlxalq tədbirinə ev sahibliyi edəcək. Danışıqlar prosesi ilə paralel İqlim Fəaliyyəti gündəliyi çərçi­vəsində Xəzərlə bağlı təşəbbüslər də yer alacaq. Bu isə dənizin probleminin yalnız milli və regional səviyyədə deyil, həm də beynəlxalq miqyasda həlli üçün real zəmin yaradacaq.

Vaqif BAYRAMOV,
Mirbağır YAQUBZADƏ
XQ