Amerika və Asiya nəhəngləri güc nümayiş etdirir 

ABŞ və Çinin dünya liderliyi uğrunda mübarizəsi artıq həlledici mərhələyə daxil olur. İki qoçun başı bir qazanda qaynamadığı kimi, bu iki super güc də dünyanı heç cür bölüşmək istəmir. Bu sərt mücadilədə kimin qalib gələcəyini əvvəlcədən demək çətindir. Qərb və Çin sivilizasiyaları bir-birinə yad dəyərlər daşıyıcılarıdır. Onların ümumi məxrəcə gələcəklərini təsəvvür etmək belə çətindir. 

Bu məqamda tarixə kiçik bir ekskursiya etməyə ehtiyac var. Bəllidir ki, İkinci Dünya müharibəsinin iki əsas qalib dövləti – ABŞ və keçmiş SSRİ dünyanı iki əks ideoloji düşər­gəyə bölərək öz aralarında ciddi rəqabətə başladılar. 1980-cı illərin sonunda (prezident Ronald Reyqanın səyləri məxsusi qeyd olun­malıdır – red) məlum oldu ki, Kreml bu gərgin yarışda uduzub. Bu nəticə həm də planlı iq­tisadiyyatın azad bazar sisteminə məğlubiy­yəti idi. 

Sonrakı dönəmdə Vaşinqton dünya­nı vahid dirijor pultundan arzu etdiyi kimi idarə edirdi. Lakin 2008-ci ilin avqustunda, yəni Rusiyanın Gürcüstana hərbi müdaxilə­si göstərdi ki, Moskva artıq “ümumi oyun qaydaları”na boyun əymək istəmir. Xüsusilə 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra bəlli oldu ki, Obama administrasiyası dünya üçün güvənc yeri olmaq gücündə deyil. 

O biri tərəfdən Çin sürətlə inkişaf edərək liderlik uğrunda həlledici döyüş üçün gücünü toparlayırdı. “Sarı əjdaha” nəinki Uzaq Şərq regionunda, Afrikada, hətta ABŞ-ın qulağının dibində Latın Amerikasında güclü iqtisadi da­yaqlar yaratdı. Ağ ev bunun fərqindədir. Pen­taqon öz növbəsində elan etdi ki, ABŞ milli maraqları üçün Çin təhdid mənbəyidir. 

Beləliklə, ABŞ bir nömrəli rəqibini iqtisadi və hərbi cəhətdən zəiflətmək niyyətinə dü­şüb. Vaşinqtonda hesab edirlər ki, yaxın bir neçə il ərzində Çini ram etmək mümkün ol­mazsa, onu sonra durdurmaq, sadəcə müş­kül olacaq. Bu, Birləşmiş Ştatlar üçün arzuo­lunmaz qara yuxudur! Gecikmək uduzmağa bərabərdir. 

Bəlli olduğu kimi, Çin iqitisadiyyatı ixrac­yönümlü iqtisadiyatdır. Bu, “səmavi dövlət”in ən zəif yeridir. Vaşinqton məhz Axillesin ən zəif yeri – dabanını hədəfə alıb. ABŞ dövləti Çinin əsas ixrac bazarlarındakı mövqelərini zəiflətməyə cəhd edir. Dünyada aparılan və­kalət müharibələrin əsas səbəblərindən biri budur. 

Ağ ev Rusiya–Ukrayna müharibəsinin başlanmasına və artıq iki ildən çoxdur ki, davam etməsinə “kömək etməklə” Avropa İttifaqı (Aİ) – Çin əlaqələrinə sarsıdıcı zərbə endirib. Aİ liderləri Pekinə tez-tez səfərlər edərək, bu ölkə ilə hərtərəfli əlaqələri davam etdirmək əzmində olduqlarını vəd etsələr də, “Sem dayı”nın ismarıclarını Pekinə çatdır­malı olurlar. Mesaj isə bundan ibarətdir ki, Çin Ukraynaya qarşı müharibədə Rusiyaya kömək etməməlidir. 

Pekin artıq bu təzyiqlərə baş əymək istə­mir. Bu günlərdə ABŞ-nin dövlət katibi Entoni Blinken Pekinə səfər edərək Çin rəhbərlərini Rusiyaya hərbi və iqtisadi dəstək verməkdən vaz keçməyə çağırıb. Ağ ev Pekini yeni sank­siyalarla qorxutmağa çalışır. Çin rəsmiləri isə ABŞ-ı “qırmızı xətt”i keçməyə cəhddə suçla­yırlar. 

Amerikanın “baş diplomatı”nın Pekində müzakirələr apardığı gün Çinin müdafiə na­ziri Astanada rusiyalı həmkarı Sergey Şoyqu ilə görüşüb. Üstəlik, Çin rəsmisi NATO-nu Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatlara dəstək verdiyinə görə qınayıb. Bu, açıq mətnlə Va­şinqtona “mən sənin çaldığın havaya oyna­maq fikrində deyiləm” mesajıdır. 

Çin Rusiyanın Ukrayna cəbhəsində nə qalib gəlməsini, nə də uduzmasını arzula­yır. Pekinə onun iradəsi ilə hesablaşan bir Rusiya lazımdır. Şimal qonşusunun nəhəng təbii resursları Çin iqtisadiyyatına çox böyük fayda verə bilər. Bugünün özündə də Çin Ru­siyadan enerjini güzəştli qiymətlərlə alır. Ru­siyanın isə Çinin dominantlığını qəbul etməsi inandırıcı görünmür. 

Rusiya–Ukrayna müharibəsinin nəticəsi yeni dünya düzəninə ciddi təsir edəcək. Qərb bu müharibədən artıq yorulub. Vaşinqton Ki­yevi acı reallıqla barışmağa vadar edərək bütün gücünü Çinə qarşı həlledici müca­diləyə səfərbər etməyə çalışır. Görünən bu­dur ki, ABŞ Asiya regionundakı müttəfiqlərini ətrafına toplayıb son savaşa hazırlaşır. 

Belə bir həlledici məqamda türkdilli döv­lətlərin öz milli maraqlarına uyğun olaraq bir araya gəlməsi böyük önəm daşıyır. Planetin bir siyasi mərkəzdən idarə olunması artıq imkansız görünür. Yaxın gələcəkdə dünya­nın tək, iki, yaxud çoxqütblü olması məlum olacaq. Böyük ehtimalla dünyada etnik, dini zəmində bir necə yeni güc mərkəzi formala­şacaq. 

Biz bu yazının əvvəlində qeyd etmişdik ki, Qərb sivilizasiyasının öz yerini Çin sivili­zasiyasına verəcəyi ağlabatan görünmür. Ən azı ona görə ki, nə qədər qədim olsa belə, çağdaş dünya xalqlarının böyük əksəriyyəti çinlilərin həyat və düşüncə tərzini qəbul et­mək niyyətində deyil. Onların bir çoxu üçün bu, tarixin inkişaf təkərini geri döndərmək cəhdidir. 

Yadımdadır, bir dəfə Rusiya televiziyası ilə çıxış edən məşhur kosmonavtlardan biri dedi ki, kosmosdan Yer kürəsi bir futbol topu qədər kiçik görünür. Lakin bu planet bütün bəşəriyyət üçün doğmadır. Axı, sonsuz bir qalaktikada həyatın şərəfi sayılan insanın yaşadığı yeganə planetdir. Bəli, dünyanın heç bir supergücünün bəşəriyyətin taleyi ilə oynamaq haqqı yoxdur. 

Güləhməd TALIBOV, 
Azərbaycan Texniki Universitetinin professoru

ABŞ və Çin artıq barışmaz rəqiblərə çevirlir. Vaşinqton nəyin bahasına-olursa olsun, Çin iqtisadiyyatını çökdürməyə ça­lışır. Rusiya Federasiyasına “ikili təyinatlı mallar” tədarükünə görə, bəzi Çin müəs­sisələrinə qarşı sanksiyalar artıq qüvvədə­dir. 

Çin lideri Si Cinpin, həmçinin Tayvana hücum hazırlamaqda və Cənubi Çin də­nizində “aqressiv davranışda”, ucuz mal­larının “həddindən artıq” ixracında ittiham olunur. ABŞ, həmçinin Avstraliya və Böyük Britaniya ilə Çinə qarşı təhlükəsizlik paktı imzalayıb və Filippində Çin sahillərinə ça­tan orta mənzilli raket sistemi yerləşdirib. 

Bu günlərdə isə Tayvana bir neçə mil­yard dollarlıq yardım barədə qərar qəbul edib. Bundan başqa, Prezident Cozef Bay­den Çinə məxsus “Tik-Tok” sosial şəbəkə­sini ABŞ-də qadağan etməyə imkan verən qanun layihəsini imzalayıb. 

Ekspertlər isə bildirirlər ki, bu və digər mənfi amilləri əsas götürərək Çin də ABŞ-la müharibəyə hazırlaşır. Bu ölkədə 2022-ci ilin iyulunda separatizmə qarşı qanun qəbul edilib. Bu qanun Tayvan problemini müharibə yolu ilə həll etməyə imkan verir. Səfərbərlik qaydaları təcrübəli hərbi qulluq­çuların çağırılmasının lehinə dəyişdirilib. Müdafiə xərcləri, o cümlədən orduda süni intellektin tətbiqi üçün xərclər artırılıb.

Si Cinpin ölkədə dünya səviyyəli hərbi tibb universitetləri yaradır. O qeyd edir ki, onlar diqqətini “döyüş meydanı və qoşun­lara” yönəltməlidir. Çin həm də çoxlu qızıl alır. Çünki qızıl yeganə sərvətdir ki, dəyəri yüksəlir və ABŞ-ın dollar hegemonluğuna tabe deyil. 

Analitiklərin yazdığı kimi, Çin Milli Ban­kı da gizli şəkildə qızıl alır və onun ümumi ehtiyatları 5300 tonu ötüb ki, bu da rəsmi məlumatlardan 2,5 dəfə çoxdur. Bu, təbii ki, gələcəkdə silah almaq üçün ən yaxşı maliyyə mənbəyidir. Bununla yanaşı, Çin ABŞ-ın Federal Ehtiyatlar Sisteminin istiq­razlarını satır. Pekin bu istiqrazların əsas alıcılarından biridir. 

O biri tərəfdən ABŞ dünyanın texnoloji baxımdan ən güclü iqtisadiyyatına malikdir və bu ölkənin şirkətləri texnoloji inkişafda öndədirlər. Xüsusilə kompüterdə, əcza­çılıqda və tibbdə, aerokosmik sənaye və hərbi texnikada da ilk sıralardadır. 

Ümumiyyətlə, ABŞ iqtisadiyyatı dün­yanın ən çoxşaxəli milli iqtisadiyyatıdır və demək olar ki, son 100 ildə qlobal iqtisadiy­yatda liderliyini qoruyub saxlayır. Hələlik, bu iki nəhəng bir-birinə qarşı əzələ nüma­yiş etdirir. Sonrasından Allah qorusun!

Məsaim ABDULLAYEV,
Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ