Yaxın gələcəkdə dünya nə birqütblü, nə də çoxqütblü olacaq. Dünyada hökümranlıq edən dövlətlər deyil, texnologiya şirkətləri olacaq. Bu fikirləri amerikalı politoloq Yan Bremmer “Foreign Policy” üçün yazdığı məqaləsində açıqlayıb.
Müəllif qeyd edib ki, “biz artıq birqütblü, ikiqütblü və ya çoxqütblü dünyada yaşamırıq. Niyə? Çünki artıq bizim hərtərəfli gücə malik fövqəldövlətlərimiz - bütün sahələrdə qlobal gücə malik olan ölkələr yoxdur. Bəli, ABŞ və Çin bu gün fövqəlgüclər deyil, ən azından bu termin həmişə işlətdiyimiz mənanı ehtiva etmir. Fövqəlgüclərin olmaması isə vahid qlobal nizamın olmaması deməkdir. Əvəzində bu gün bizdə çoxlu ayrı-ayrı, lakin bir-biri ilə kəsişən dünya nizamları var.
Birincisi, biz birqütblü təhlükəsizlik qaydaları görürük. ABŞ dünyanın istənilən yerinə əsgər, dənizçi və hərbi texnika göndərə bilən yeganə ölkədir. Qalanları heç ona yaxın da deyil. Amerikanın təhlükəsizlik sistemindəki rolu 10 il əvvəl olduğundan daha vacibdir və əslində daha dominantdır.
Çin Asiyada hərbi potensialını sürətlə inkişaf etdirir, lakin bu miqyas yalnız o regionda mümkündür. Bu, ABŞ-ın təhlükəsizlik çətirinə həmişəkindən daha çox arxalanan onun Hind-Sakit Okean, regionundakı müttəfiqlərini daha çox narahat edir. Rusiya-Ukrayna münaqişəsi də eyni şəkildə Avropanı. ABŞ başda olmaqla NATO-dan daha çox asılı vəziyyətə salıb”.
Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, “sahib olduğu hərbi güc” nə qədər böyük olur-olsun, bu, “Vaşinqtona qlobal iqtisadiyyatda qaydaları müəyyən etməyə imkan vermir, çünki iqtisadi nizam çoxqütblüdür. ABŞ hələ də dünyanın ən böyük, ən güclü və ən dinamik iqtisadiyyatına malikdir, lakin burada qlobal gücü çoxları bölüşür”.
Politoloq yazır ki, tezliklə hökumətləri hakimiyyətdən kənarlaşdıracaq texnologiya şirkətlərinin rəhbərlik etdiyi rəqəmsal sifarişlər daha çox təsirə malik olacaqlar. Məhz texnologiya şirkətləri sosial şəbəkələrin köməyi ilə siyasətdə daha mühüm rol oynamağa başlayıblar. Bundan əlavə, korporasiyalar insanın identikliyini müəyyənləşdirirlər: axı, insanın davranışında təkcə genetika və tərbiyə yox, həm də fərdin niyə yaşadığını və nəyə inandığını müəyyən edən alqoritmlər rol oynayır.
Yan Bremmer yazır: "Texnologiya şirkətlərinin topladığı ağlasığmaz miqyasda güc onları müstəqil geosiyasi oyunçulara çevirib. Bu, kommersiya subyektləri artıq, uzun müddət cəmiyyətin, iqtisadiyyatın və milli təhlükəsizliyin dövlətin müstəsna səlahiyyətində olan həmin aspektlərinə nəzarət edirlər".
Məhz korporasiyaların qərarları bütün dünyada insanların qarşılıqlı fəaliyyətinə, düşüncə tərzinə və həyatlarına təsir göstərir. Bundan əlavə, texnologiya şirkətləri hökumətlərin fəaliyyət göstərdiyi qlobal mühiti formalaşdırır. Bremmerə görə, belə olan halda hadisələrin inkişafının üç ssenari var. Birincisi, ABŞ və Çin arasında texnoloji soyuq müharibədir ki, bu, dünyanı iki yerə böləcək. Nəticədə qloballaşma dağılmağa və hissələrə ayrılmağa başlayacaq.
İkinci ssenari şirkətlərin qlobal böyümə strategiyasını əsas götürəcəklərini, fiziki və rəqəmsal rəqabət arasında boşluğu qoruyacaqlarını nəzərdə tutur. Bu, yeni qlobal rəqəmsal nizama gətirib çıxaracaq.
Politoloq fikrini davam etdirərək yazır: “Texnoloji nəhənglər, əsasən, mənfəət üçün bir-biri ilə rəqabət apararaq, rəqəmsal məkanda suverenliklərini qoruyub saxlayacaq, hökumətlərlə isə geosiyasi güc uğrunda rəqabət aparacaqlar”
Əgər nəhəng dövlətlər rəqəmsal məkanda rəqabət apararsa və onların hakimiyyəti zəifləməyə davam edərsə, o zamn texnologiya şirkətləri üstünlüyü ələ keçirəcək ki, bu da rəqəmsal nizamın hökmranlığına səbəb olacaq.
"Bu baş verərsə, o zaman taleyinə XXI əsrin geosiyasətində mərkəzi oyunçu rolunu oynamaq düşən texnologiya şirkətlərinin texno-qütb nizamı – post-Vestfaliya dünyası yaranacaq ", – deyə Bremmer əlavə edib.
Onun fikrincə, hər üç ssenari inandırıcıdır. Onlardan hansının faktiki həyata keçəcəyi indiki strukturlardakı dəyişikliklərdən asılı olacaq.
Hazırladı:
İLQAR, “Xalq qəzeti”
