1993-cü il avqustun 31-də Qubadlı işğal edilmişdi...

Erməni vəhşiliklərindən əziyyət çəkən, işğala məruz qalan rayonlarımızdan biri də Qarabağ ərazisinə heç bir dəxli olmayan Qubadlı idi. Düz 27 il Nəbilər yurdu, onun dağı-daşı tapdaq altında inlədi. Qubadlı camaatı isə işğal səbəbi ilə məcburi köçkün həyatı yaşadı. Amma haqq nazilsə də, üzülmədi. Respublikamızın 41 müxtəlif şəhər və rayonunda məskunlaşan, idarə, müəssisə, təşkilatları əsasən Bakı və Sumqayıtda, eləcə də Abşeron rayonunun ərazisində yerləşən Qubadlının sakinləri 2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində, nəhayət ki, doğma yurdlarını da azad gördülər. Qubadlının mərd oğulları da Vətənin müdafiəsində mətanətlə dayandılar, böyük Zəfər naminə canlarını, qanlarını əsirgəmədilər. Artıq 5 ilə yaxındır ki, Qubadlıda da üçrəngli Azərbaycan bayrağı vüqarla dalğalanır.

Sovet hökumətinin ilk dövrlərindən Qubadlı bölgəsinin başının üstündən qara buludlar əskik olmayıb. Bütövlükdə Qubadlının kəndləri yandırılıb, dinc əhaliyə divan tutulub. Bununla bеlə, bütün məhrumiyyətlərə baхmayaraq, hər dəfə işğalçı, quldur еrmənilər torpaqlarımızdan qovulub, yaşayış məntəqələri və müvafiq infrastruktur bərpa еdilib. 30 avqust 1930-cu il tarixində Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin və Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin birgə qərarı ilə Azərbaycanda rayonlaşma aparılıb və beləliklə Qubadlı rayonu da təsis edilib. Təəssüf ki, bundan düz 63 il sonra, 1993-cü ilin avqustunda erməni separatçıları tərəfindən DQMV, həmçinin vilayətin tərkibində olmayan digər rayonlarla bərabər, Qubadlı da işğala məruz qalmışdı.

Ulu yurd yerlərimiz olan Qarabağı və ona bitişik 7 rayonu işğal etmiş ermənilər, bəlkə də tarixi Azərbaycan torpaqlarının sahiblərinin haçansa buraya mütləq qayıdacağını bildiklərinə görə misli görünməmiş vandallıq və barbarlıq edərək yaşayış ərazilərini, tarixi abidələri dağıtmış, heç bir həyat əlaməti saxlamamışdılar. Dünya da Ermənistanı işğalçı dövlət, erməniləri isə haqq tapdalayan nankor bir toplum kimi tanıyırdı. Buna görə də atəşkəs zamanı güclü şəkildə formalaşıb qüdrətlənən Azərbaycan Ordusu məqamı yetişən kimi işğalçı və separatçıların dərsini verdi, törətdikləri çoxsaylı terror, görünməmiş qətl və vandalizm aktlarına görə onları haqq divanına çəkdi.

Böyük Zəfər Yürüşü ilə mühüm strateji ərazi olan Qubadlının işğ aldan azad edilməsi Azərbaycan Ordusunun Laç ına, oradan isə Şuş aya gedən yolunu aç dı. Nəzərə alsaq ki, Qubadlı Ermənistanla sərhəddə yerləş ir və düş mən burada 30 il ərzində istehkamlar quraraq mö hkəmlənmiş di, bu mənada Qubadlı uğ runda gedən dö yüş lər kifayət qədər ağ ır dö yüş lər idi. Amma mü zəffər Ordumuz bu dö yüş də də uğ ur qazanaraq, düş mənin bü tü n hədəflərini məhv etdi və Qubadlı 27 illik əsarətdən sonra azadlığ ına qovuş du. Şəhər və rayonun 41 kəndi – Alaqurşaq, Kürd Mahruzlu, Muğanlı, Zilanlı, Çaytumas, Əfəndilər, Mollabürhan, Padar, Sarıyataq, Yusifbəyli, Xanlıq... azad olundu. Dekabrın 23-də isə Müzəffər Ali Baş Komandanımız Qubadlıda şanlı Azərbaycan Bayrağını yüksəltdi. Cənab İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, Qubadlının işğaldan azad edilməsi Azərbaycan xalqının Qələbəsini yaxınlaşdıran tarixi hadisə idi. Bu hadisə şanlı Ordumuzun Laçın və Şuşa yürüşünün zəfərlə başa çatacağı barədə hər kəsdə bir daha əminlik yaratdı.

Ermənilərin dağıtdığı Qubadlının rayon mərkəzində maraqlı еksponatlar toplanmış tariх-diyarşunaslıq muzеyi fəaliyyət göstərirdi. Rayonda 70-80-ci illərdə bir sıra abidələr inşa olunmuşdu. Bunlara "Fərhad və Şirin" bulağı, "Cеyran" bulağı, Хalq qəhrəmanları Qaçaq Nəbinin və Həcərin abidələri, 1941-45-ci illər müharibəsində, habelə 20 yanvar faciəsi zamanı şəhid olanların хatirəsinə həsr olunan abidə komplеksləri aiddir. 1988-ci ildə Qubadlıya həm Еrmənistan, həm də Dağlıq Qarabağ tərəfdən təcavüzkar hücumların başlanması ilə dinc əhaliyə qarşı tеrror törədilməsi ilə bərabər, tarixi və mədəni abidələrin dağıdılması sistеmli şəkildə davam еtdirilmişdir.

Birinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində rayondan 40 nəfəri qadın, 4 nəfəri uşaq, 53 nəfəri isə 60 yaşdan yuxarı qoca olmaqla 238 nəfər şəhid olub. 190 nəfər əlil olub, 78 nəfər itkin düşüb. Şəhidlərdən 8 nəfəri ölümündən sonra Azərbaycan Respublikasının Milli Qərhrəmanı adına layiq görülüb. Bu adı daşıyan ehtiyatda olan general-mayor Fəxrəddin Cəbrayılov hazırda bizim sıralarımızdadır. 2016-cı ilin məlum aprel döyüşlərinə görə Milli Qəhrəman adına layiq görülən Şükür Həmidov isə 44 günlük Vətən müharibəsində, özü də məhz Qubadlının Mahmudlu kəndi uğrunda döyüşlərdə şəhid olub.

Hərbi hissə komandiri olan polkovnik-leytenant Şükür Həmidov Lələtəpədə igidliyi ilə fərqlənmişdi. Cəbhənin Cəbrayıl rayonu istiqamətində gedən döyüşlərin idarə edilməsi məhz ona həvalə olunmuşdu. Gecə döyüşləri zamanı Lələtəpə səmtində olan əlverişli mövqelər, strateji nöqtələr, o cümlədən Lələtəpə zirvəsi işğaldan azad olunmuşdu. Həmin döyüşlərdə Ermənistanın müdafiə nazirinin adı ilə tanınan “yenilməz Ohanyan səddi” 40 dəqiqə ərzində darmadağın edilmişdi. Ondan 4 il sonrakı böyük Qələbənin ilk böyük müjdə siqnalı olan Aprel zəfərində hünərinə görə Şükür Həmidov ali hərbi fəxri ada layiq görülmüşdü. 2020-ci il oktyabrın 22-də, gəncliyinin ilk dövründən – 18 yaşından didərgin düşdüyü Qubadlıda şəhadətə yüksəlməsi isə onun üçün bir İlahi lütfü idi. Atası Nəriman kişi fəxrlə belə deyirdi. Milli Qəhrəman Şükür Həmidov ölümündən sonra “Zəfər” ordeni ilə təltif edilib. Şükürün ölümündən 3 gün sonra Qubadlı tamamilə azad olunub. Rayonun 300-ə yaxın sakini könüllü olaraq Vətən müharibəsində iştirak edib. Onlardan 11-i şəhid olub, 40 nəfərdən çoxu döyüşlərdən qazi kimi qayıdıb. Rayonun Yusifbəyli kəndindən olan əsgər Vüsal Yaqubov ən gənc yaşda – 19 yaşında Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı adına layiq görülüb. 2023-cü ildə Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə 25 oktyabr Qubadlı Şəhəri Günü kimi müəyyən edilib. Bununla da tariximizə şanlı Qələbəmizi əks etdirən daha bir möhtəşəm gün əlavə olunub.

Hələlik minatəmizləmə və bərpa-quruculuq işləri aparılan Qubadlı sakinləri əsasən Sumqayıtda yaşayır və geri qayıdacaqları günü səbirsizliklə gözləyirlər. Sumqayıt stansiyasi ərazisində 3 məktəb – Hal, Dəmirçilər və 4 saylı Qubadlı şəhər məktəbləri, 1 saylı körpələr evi və uşaq bağçası, rabitə qovşağının poçt agentliyi, Mahrızlı kənd həkim məntəqəsi fəaliyyət göstərir. 5 il əvvəl rayon Mərkəzi Xəstəxanasının yanında Gigiyena və Epidemiologiya Mərkəzinin yeni binası tikilib istifadəyə verilmişdir. Rayon üzrə 20 min əmək qabiliyyətli əhali var. Onların əksəriyyətinin iş yeri var. Qubadlıların 2 minədək sahibkarlıq subyekti fəaliyyət göstərir.

Qubadlı ictimaiyyəti rayonun azad olunmasının 1-ci ili mü nasibətilə Prezident İ lham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyevanın oraya səfərini yaxşı xatırlayır. Müzəffər Ali Baş Komandan 2021-ci il 25 oktyabr tarixində rayona səfər edərək Xanlıq–Qubadlı yolunun təməlqoyma, “Qubadlı” yarımstansiyasının və Qubadlı rayonunda Dövlət Sərhəd Xidmətinin yeni hərbi hissə kompleksinin açılışında iştirak edib. Prezident həmin gün Qubadlı rayon ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüşüb. Bu torpağın alim oğlu, filologiya elmləri doktoru, şair Rafiq Yusifoğlu deyir ki, gö rüş zamanı Qubadlıda gö rü lən iş lər və perspektiv planlarla bağ lı dö vlət başç ısı mü hü m mesajlar verdi. Ali Baş Komandan İ lham Əliyev bir daha bəyan etdi ki, biz qurucu xalqıq və Qubadlını yenidən quracağ ıq. İşğ aldan azad olunmuş bü tü n ərazilərimizi, o cü mlədən Qubadlını da cənnətə ç evirəcəyik. Sonra dövlət başçısı bizimlə xatirə şəkilləri çəkdirdi.

Digər azad edilmiş torpaqlarda olduğ u kimi, Qubadlıda da quruculuq, bərpa iş ləri, mü asir nəqliyyat, enerji və s. sosial-iqtisadi infrastruktur layihələri icra olunmaqdadır. “Qubadlı” yarımstansiyası da daxil olmaqla artıq azad olunmuş bö lgələrimizdə neçə-neçə kiçik elektrik yarımstansiyası istifadəyə verilib ki, bu da işğ aldan azad edilmiş ərazilərin Azərbaycanın ü mumi enerji sisteminə qoş ularaq, başdan-başa nura qərq olması deməkdir. Qubadlının inkişafını daim diqqət mərkəzində saxlayan Prezident İlham Əliyev 2022-ci ilin oktyabrında rayonda “Zabuxçay” və “Bərgüşadçay” su anbarlarının layihələri ilə tanış olub, “Azərişıq” ASC-nin 35 kilovoltluq yarımstansiyasının və Rəqəmsal İdarəetmə Mərkəzinin təməlqoyma mərasimində iştirak edib. 2023-cü ilin mayında isə möhtərəm Prezidentin iştirakı və xeyir-duası ilə Qubadlı şəhərində ilk yaşayış məhəlləsinin, inzibati binanın, 600 şagird yerlik tam orta məktəbin, Mərkəzi Xəstəxananın, Xanlıq, Mahruzlu və Zilanlı kəndlərinin təməlqoyma mərasimləri keçirilib. Bu 3 kənddə 660 fərdi ev tikilir.

Xanlıq–Qubadlı (14 kilometr), eləcə də Xudafərin–Qubadlı–Laçın (66 kilometr) avtomobil yollarının tikintisi onlarla yaşayış məntəqəsini əhatə edir. Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru Vasif Qafarovun jurnalistlərə müsahibəsində dediyi kimi, Prezident İlham Əliyev tərəfindən imzalanan “Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonunda yerləşən Qubadlı şəhərinin Baş planının hazırlanması ilə bağlı tədbirlər haqqında” Sərəncam Qubadlı şəhərinin yenidən qurulmasını təmin edəcək mühüm sənəddir. Hazırda Qubadlı rayonunda mühüm infrastruktur layihələri uğurla icra olunmaqdadır. Bütün bu layihələrin həyata keçirilməsi yaxın zamanlarda Qubadlının sosial-iqtisadi inkişafını və rayon sakinlərinin öz doğma yurd yerlərinə qayıdışını təmin edəcək. İşğaldan azad edilmiş ərazilərə Böyük Qayıdışa dair 1-ci Dövlət Proqramına əsasən, Qubadlı rayonunu kənd təsərrüfatı və turizm sahəsi üzrə yeni iqtisadi mərkəz kimi inkişaf etdirmək nəzərdə tutulur.

Əminliklə söyləmək olar ki, dövlətimizin başçısının hərtərəfli diqqət və qayğısı ilə aparılan bərpa-quruculuq işləri sayəsində yaxın vaxtlarda Qubadlı rayonu ölkəmizin cənnət guşələrindən birinə çevriləcək, “Gəyən” və “Yazı” düzləri yenə bol məhsulu ilə insanların üzünü güldürəcək, Vətən uğrunda canlarından keçmiş qəhrəmanlarımızın varisləri bu torpaqlarda xoşbəxt və məğrur yaşayacaqlar. Əlbəttə, bütün bunlar sonsuz iftixar hissi yaradır. Amma, eyni zamanda, rayonun mərd oğulları 27 illik işğalı da unutmurlar. Onlar dövlətin qayğısı ilə doğma yurdun çiçəklənməsi üçün əllərindən gələni etmək əzmindədirlər.

Bir neçə gün əvvəl Prezident İlham Əliyevin Səudiyyə Ərəbistanının “Əl-Ərəbiyyə” telekanalında yayımlanan müsahibəsində qeyd etdiyi əsas hədəflərdən biri də keçmiş məcburi köçkünlərin yalnız mənzil şəraiti ilə təmin olunması deyil, həm də onların iş yerləri ilə təminatının reallaşdırılmasıdır. Çünki uzunmüddətli dayanıqlı məskunlaşma üçün sosial-iqtisadi baza vacibdir. Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarının yaradılması da məhz bu məqsədə xidmət edir. Burada kənd təsərrüfatı, turizm, bərpa olunan enerji, dağ – mədən sənayesi və logistika kimi sahələrin inkişafı nəzərdə tutulur.

“Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı”, eləcə də dövlətimizin başçısının imzaladığı müvafiq sərəncamlar əsasında Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında icra olunan layihələrin sayı 44-ə, avtomobil yollarının ümumi uzunluğu isə 3 min 40 kilometrə çatdırılıb. Ötən illər ərzində 7 yolun tikintisi yekunlaşdırılıb. Hazırda tikintisi həyata keçirilən 38 layihənin isə 2025-2026-cı illərdə tamamlanması nəzərdə tutulub. Bundan əlavə, 6 şəhərin (Şuşa, Füzuli, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər və Cəbrayıl) daxili yollarının, eləcə də 7 kəndə gedən avtomobil yollarının tikintisi davam etdirilib.

Prezident İlham Əliyevin sözlərindən də aydın olur ki, 2-3 il ərzində əsas infrastruktur layihələrinin tam başa çatdırılması planlaşdırılır. Bu isə o deməkdir ki, yaxın perspektivdə azad olunmuş torpaqlarda o cümlədən Qubadlıda bütün keçmiş məcburi köçkünlərin daimi məskunlaşması təmin ediləcək. Böyük Qayıdış Proqramı isə sadəcə bir sənəd deyil, Azərbaycanın gələcək onilliklərdə sosial, iqtisadi və mədəni həyatının əsas dayağıdır. Bu qayıdış həm də ədalətin, milli qürurun və dövlətimizin gücünün simvoludur.

Əli NƏCƏFXANLI
XQ