Gənc Mir Cəlalın “Kommunist” qəzetində jurnalist fəaliyyəti

Azərbaycan milli mətbuatının yaranması və inkişafında milli məfkurəli ədiblərin rolu və mövqeyi misilsizdir. Bu gün 105 yaşını qeyd edən “Xalq qəzeti”nin (1991-ci ilədək “Kommunist”) tarixini də tanınmış söz ustalarımızın imzaları, dəyərli yazıları zənginləşdirib və şərəfləndirib. Görkəmli yazıçı-ədəbiyyatşünas və pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin bioqrafiyası bu qəzetlə daha sıx bağlı olub.

Gənclik illərində qəzetin əmək­daşı olmuş Mir Cəlal müəllim sonrakı çoxillik bədii yaradıcılı­ğı və elmi-pedaqoji fəaliyyəti dövründə də redaksiyanın sevimli müəllifi olaraq qalıb. Onilliklər boyu “Xalq qəzeti”ndə çalışmış jurnalistlərin də əksəriyyəti Mir Cəlalın ya­radıcılıq məktəbinin yetirmələri olub. Mir Cəlal müəllimin qəzetimizin səhifələrində yaşayan publisistik irsi onun böyük yazıçı olmaqla yanaşı, sənədli yaradıcılıqda da us­tad müəllif olduğunu göstərir. 

Azərbaycan nəsrinin görkəmli nü­mayəndəsi, Əməkdar elm xadimi, profes­sor Mir Cəlal Paşayev nəinki ədəbi-elmi ictimaiyyətin, eləcə də ölkənin jurnalistika aləminin sevimli müəllimi, ustadı və unu­dulmaz dostu kimi daim xatirələrdə yaşayır, adının çevrəsinə mənəvi zənginlik saçır. Unudulmaz müəllimimizin ötən əsrin 70-ci illərində BDU-nun jurnalistika və filologi­ya fakültələrində dərs dediyi tələbələrin bir neçəsi bu gün də qəzetimizdə çalışır. 

Bu böyük şəxsiyyətin, səmimi insa­nın, ustad qələm sahibinin “Xalq qəzeti” ilə çoxcəhətli bağlılığı ötən illərdə olduğu kimi, qəzetin 105 ilik yubileyi günlərində də xoş xatirələrlə və belə bir kamil insanın qəzetimizin əməkdaşı olmasından doğan qürur hissi ilə yada düşür. Apardığımız qısa araşdırma göstərdi ki, Mir Cəlal müəllimin milli jurnalistikamızda xidmətləri, zəngin publisistika irsi, xüsusən “Kommunist” qə­zeti (“Xalq qəzeti”) ilə çoxillik əməkdaşlığı ayrıca elmi tədqiqatın mövzusudur.

Yazıçı Mir Cəlalın ədəbi irsi o qədər parlaq və təsirli, elmi yaradıcılığı o dərəcədə dəyərli olub ki, sanki, onun publisist yaradıcılığı bu zənginliyin kölgəsində qalıb. Həqiqət isə budur ki, bu istedadlı yazıçı və dərin zəkalı alim ədəbi aləmə məhz mətbuatdan, coşğun və səmərəli jurnalist fəaliyyətindən gəlib. Bunu ədibin aşağıdakı xatırlamasından da aydın görürük: “Qəzet bizim yarımsavad, ibtidai yazılarımızı pozub, düzəldib, rən­dələyib, ağardıb, abıra salıb çap edirdi. Al­tında imzamız olan yazını ilk dəfə qəzetdə görəndə sevincimizin hüdudu olmamışdır. Biz bu yazıları təkrar-təkrar oxumuş, həm sevinmiş, həm də öyrənmişik. Hər bir sa­vadlı adam yaza bilər. Ancaq mətbuat üçün on minlər, yüz minlərin diqqətinə layiq yazı yazmaq, hər kəsə müyəssər olan asan bir iş deyil”.

Mir Cəlalın 1926-cı ildən qələmə aldı­ğı və mətbuatda dərc edilmiş məqalələri­nin sayı 100-dən çoxdur. Hətta ilk işıq üzü görmüş “Sağlam yollarda” adlı kitabı da qə­zet yazılarıdır. Topluda “Sağlam yollarda”, “Qələbənin açarı”, “Səsimizi dünya eşitsin”, “Özək raport verir”, “Münəvvəri dinləyin”, “İşləməyən dişləməz”, “Bayrağı bərk sax­la”, “Volqanın qucağında”, “Zavodun tər­cümeyi-halı”, “Marksın dostu” mətbuatda dərc edilmiş oçerklərdir. 1930-cu ildə gənc yazıçı Mehdi Hüseyn “Ədəbiyyat cəbhəsin­də” qəzetində dərc etdirdiyi “Əskini yıxan, yenini quran şair” adlı məqaləsində Mir Cəlalın “Gənc işçi” qəzetində çap olunmuş yazılarından danışır, məqalələrin sənətkar­lıq tərəfləri ilə yanaşı, aktuallığını da qeyd edir. Şübhəsiz ki, Mehdi Hüseyn kimi bir ədibin Mir Cəlalın publisistikasına diqqət etməsi və ona ayrıca məqalə həsr etməsi də bu yazıların o zaman diqqətçən publisistika nümunələri olmasından irəli gəlib.

Tanınmış tərcüməçi Cahanbaxış Ca­vadzadə isə Mircəlalın “Biz neçə böyüyü­rük” oçerki barədə “Komsomol səsi” adlı məqaləsini “Kommunist” qəzetinin 11 may 1934-cü il tarixli sayında dərc etdirmişdir. Müəllifin qeyd etdiyi kimi, jurnalistika Mir Cəlalın qələmini daha da püxtələşdirmişdir. Yazıçı özü isə jurnalist yaradıcılığının özəl­liyi barədə deyib: yaxşı jurnalist yaxşı yazı­çı ola bilər, amma hər yazıçı yaxşı jurnalist ola bilməz.

Beləliklə, xatırlatdığımız bu nü­munələr təsdiqləyir ki, Azər­baycan nəsrinin görkəmli nü­mayəndəsi və ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlal Paşayevin publisistik fəaliyyəti onun çoxşaxəli yaradıcılığının önəmli bir qolu olub. Akademik İsa Həbibbəyli bu barədə haqlı olaraq deyirdi: “Biz Mir Cəlal müəl­lim haqqında fikirləşərkən, ən azı, üç amili göz önünə gətirməli oluruq: yazıçı, ədəbiy­yatşünas alim və müəllim: Buraya Mir Cə­lal Paşayevin publisistika sahəsindəki çoxil­lik və səmərəli fəaliyyətini də əlavə etmək lazımdır”. Bu mənada Mir Cəlal Paşayevin dövri mətbuatda dərc edilən məqalələrinin ilk dəfə küll halında toplanaraq 2018-ci ildə nəşr edilən 416 səhifəlik “Publisistika (1926-1977)” kitabı onun jurnalistika yara­dıcılığının sanbalını və dəyərini əks etdirir.

Bu fəaliyyətin önəmli bir hissəsi ədəbi işçi kimi ilk addımlarını atdığı “Kommu­nist” qəzeti ilə bağlı olmuşdur. Bu yerdə böyük ədibin yaradıcılıq yolunun mətbu­atdan və ilk dəfə rəsmi əməkdaşı olduğu “Kommunist”dən başladığı aydın görünür. Ədibin publisist fəaliyyəti 18 yaşlı gəncin 1926-cı ildə Gəncə Darülmüəllimində təh­sil aldığı illərə təsadüf edir. 1926–1929-cu illərdə “Yeni fikir” və “Maarif yolu” nəşrlə­rində onun ilk məqalələri çap olunub.

Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunu bitirib Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnsti­tutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirmək üçün Bakıya gəldikdən sonra isə Mir Cəlalın Bakı ədəbi mühiti ilə yaxından tanış olmaq imkanı yaranır. Onun dövrün bir sıra görkəmli şair və yazıçıları ilə, o cümlədən Mehdi Hüseyn, Hüseyn Cavid, Süleyman Sani Axundov kimi mötəbər zi­yalılarla tanışlığı bu illərdə yaranmışdır. Bu əlaqələrin genişlənməsində onun müxbirlik fəaliyyətinin rolu “Komminist” qəzeti ilə sıx bağlı olmuşdur.

“Kommunist” qəzetinin tədqiqatçısı Elmar Məhərrəmov Mir Cəlalın “Kommu­nist” qəzetindəki fəaliyyətindən söz açaraq qeyd edir ki, o zaman qəzetin nəzdində fəh­lə müxbirləri kursları təşkil olundu. Tələb­lər yüksək olduğundan dinləyicilərin heç də hamısı kursların işində sona kimi iştirak edə bilmədi, “yalnız entuziastlar axıradək tab gətirirdi. Bu kursların dinləyicilərindən Ba­laqədəş Mürşüd Səttaroğlu, Əbdürrəhman dayı, Paşazadə Cəlal (Mir Cəlal Paşayev) sonralar “Kommunist” qəzetində işləməyə başladılar”. 

1927–1930-cu illəri əhatə edən o döv­rün “Kommunist” qəzetində dərc edilən məqalə və xəbərlərin altında D., Z., A.N, M.P., 2 müxbir, N., 3 müxbir, 5 müxbir, V.K., İ.H., T.M., O. və bu kimi əlifbanın, az qala, bütün hərflərinin ya tək-tək, ya da qoşalaşdırılmış hərflərindən ibarət imzaları görməkdəyik. Təbii ki, bu imzaların böyük əksəriyyətinin əsl sahiblərinin kim olduğu­nu söyləmək çətindir, amma “Kommunist” qəzetinin 3 yanvar 1930-cu il sayında Şəm­kir rayonu haqqında M.P. imzası ilə dərc edilən xəbərin, yaxud qəzetin 10 oktyabr və 19 oktyabr 1931-ci il tarixli sayların­da M.P., M.C.. M., yenə də M.P., imzaları ilə dərc edilən məqalələrin Mir Cəlala aid olduğunu söyləmək olar. Bu yazıların təhli­lini apardıqda və müqayisə etdikdə, redaktə üslubuna və fakta yanaşma tərzinə diqqət yetirdikdə aydın olur ki, onların müəllifi Mir Cəlal olmuşdur. M.C. və M. imzası ilə dərc edilən “Özünü yoxlama sürətini artır­malı” və “Plansız iş görürlər” məqalələri “Mir Cəlal” imzası ilə dərc edilən “Yeni yaradıcılıq pafosunu bolşevikcəsinə təşkil edəlim” və “Kolxozların təchizində plansız­lıq” məqalələrindən heç nəyi ilə fərqlənmir. 

Qəzetin 1 noyabr 1931-ci il sayında dərc olunmuş “Aşxana xüsusi əllərdə” adlı məqalədə oxuyuruq: “Zəyəm (Şamxor) stansiyasında aşxanaya köhnə bir zandar­man müdir qoymuşlar. Bu hərif aşxanada bir qəssab dükanı açmışdır. “İşçiləri ətlə təmin etmək” bəhanəsi ilə şirin alverə baş­lamışdır.

İşçilərə 10 qəpiyə buraxılan çörəyi 40 qəpiyə satır. Aşxana ətrafında qoyun al­verçilərini toplayaraq bir dəstə düzəltmiş­dir. Müdir aşxana haqqında olan hökumət qərarlarını tərsinə tətbiq edir. Aşxana qu­marxana halını alır. İşçilər iyrənir, buraya girmək istəmirlər. M.”

Bu sadə xəbərin məzmun və təq­dimatında Mir Cəlal üslubunu və yaradıcılıq tərzini görməmək mümkün deyil. M.C. və M. imzası ilə təq­dim edilən və qəzetin təkcə 1931-ci ilin no­yabr və dekabr saylarında yer alan bu cür xəbərlərin sayı isə onlarcadır. M.P., M.C. və M. imzası ilə təqdim edilən məqalələ­rin müəllifinin Mir Cəlal olduğuna zərrə qədər şübhə yoxdur. Amma “Mir Cəlal” biblioqrafiyası seriyasından olan nəşrlərin heç birində bunlara rast gəlmirik. Yaxşı olar ki, bu imza ilə dərc edilən məqalələr də bö­yük ədibin publisistik əsərləri sırasında ye­rini tapsın. 

Mir Cəlalın “Kommunist” qəzetin­dəki fəaliyyəti ilə bağlı bütün mənbələrdə göstərilir ki, Kazan Pedaqoji İnstitutunu bitirdikdən sonra 1932-ci ildə Bakıya qa­yıdaraq Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına daxil olmuş, "Kommunist", "Gənc işçi" qəzetlərində işləmişdir. “Kommunist” qəzetində işə qə­bulu ilə əlaqədər 1955-ci ildə elə “Kom­munist” qəzetində dərc etdirdiyi “Tələbkar müəllim” adlı məqaləsində (“Kommunist”, 1955-ci il, 20 noyabr) böyük ədib özü də belə yazmışdı: “Bakıya gəlişimin ilk ilində, 1932-ci illin əvvəllərində komsomolun Mərkəzi Komitəsindən məni “Kommunist” qəzetinin redaksiyasına göndərdilər: – On­lara cavan ədəbiyyatçı lazımdır, bir oraya gedin. Redaksiyada o zamanın qaydası ilə məni danışdırıb yoxlayandan sonar “Sabah işə gəl!”– dedilər. Bundan böyük xoşbəxtlik olardımı?”

Ədib daha sonra qəzetçilik fəaliyyəti barədə bildirmişdi: “Cürətlə deyə bilərəm ki, “Kommunist”dən aldığım ilk vərdişlər mənim üçün çox faydalı təcrübə oldu. Mət­buatda işləmək adamın gözünü açır. Sərvaxt öyrədir. Müasir həyatı, hadisələri diqqətlə və vaxtında izləməyə çağırır. Sözə qənaət etməyə, yazının həcminə yox, kəsərinə fikir verməyə alışdırır”.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxi­vində Mir Cəlalın şəxsi fondun­da saxlanan 2 oktyabr 1952-ci ildə yazılmış “Avtobioqrafiya”da göstərilir: “1931-ci ilin sonunda Kazandan qayıtdım və aspirantura­ya daxil oldum”. Yenə həmin mənbədə və 6 mart 1947-ci ildə yazılmış digər tərcüme­yi-halda da gənc aspirantın 1932–1935-ci illərdə “Kommunist” və “Gənc işci” qəzet­lərində iş aldığı bildirilir. 

“Tələbkar müəllim” məqaləsində yazdığı kimi, Mir Cəlala qəzetin məktublar şöbəsin­də – dəqiq adı ilə deyilərsə, “Zəhmətkeşlər şöbəsi”ndə müxbir olan kimi oxucu məktub­ları ilə iş tapşırılır: “Birinci gün şöbə müdiri mənim qabağıma 20–30 məktub tökdü: 

– Müxbirlər yazıb – dedi – bunlardan seç, lazımlılarını düzəlt. 

Məktəbdən, klubdan, divar qəzetindən, dram dərnəyindən bəhs edən bu məktubla­rın çoxu indi də yadımdadır. Biri uzun, biri qısa kağızlarda, biri iri, biri xırda xətt ilə, biri nəzakətli sözlə, biri, az qala, “müzür ünsürlərə” söyüş sözləri ilə başlanırdı. 

Mən bunların məzmunundan lazımi nə varsa götürür, doğranmış coğrafiya xə­ritəsinin ağ üzünə yazır, şöbə müdiri üçün hazırlayırdım. Şöbə müdiri mənim hazırla­dıqlarıma baxıb bəyənmədi: 

– Uzun yazmısan! 

– Mən yazmamışam, müxbirlər yazıb! 

– Sən onlara baxma, bu on iki səhifəlik məktubdan yarım səhifə çıxarsan, bəsdir! Faktın özü kifayətdir. Artıq söz yazma! “Ayın filanında Gədəbəydə yeni tikilmiş klubun rəsmi – guşadı oldu!” – Vəssalam! Belə düzəlt!”

Maraqlıdır ki, on aya qədər davam edən bu çətin iş onu bezdirmir. Və günlərin birin­də: “Oktyabr ayı, pambıq yığımının qızğın vaxtı idi. Redaksiyada “Yaxşı oçerk uğ­runda” müsabiqə elan etdilər. Hamı yazdı. Mən də birini yazdım. Müsabiqə material­ları hələ saf-çürük edilməmiş, səhər qəzeti açanda iki sütunda çap olunmuş yazımı gör­düm: “Qələbənin açarı!”. O gün sevincimin həddi-hüdudu yox idi”. 

Bu deyilənlərdən aydın olur ki, “Qələ­bənin açarı!” məqaləsi də 1932-ci ildə dərc edilib. Amma müəllifin qeyd etdiyi məqalə­nin dərc tarixi 1931-ci ilin 26 noyabrına tə­sadüf edir. “Kommunist”in 274-cü sayında yer alan məqalə təsdiqləyir ki, böyük ədibin “Kommunist” qəzetində rəsmi fəaliyyətə başlaması 1932-ci il yox, 1931-ci ildə ol­muşdur.

Bir sıra mətbuat orqanlarında dərc edilən məqalələrdə onun “Kom­munist” qəzetində “şöbə müdi­ri” vəzifəsində çalışdığı da yazılır. 6 mart 1947-ci ildə yazılmış “Avtobioqrafiya”sın­da da belə qeyd gördük. Mir Cəlalın “Gənc işçi” qəzetində “məsul katib” vəzifəsində çalışdığını təsdiqləyən vəsiqə də arxivdə saxlanılır. Yenə həmin arxivdə saxlanan “Qulluqçunun haqq-hesab dəftərçəsində” isə “Gənc işçi” qəzetində ona “məsul katib və redaktor müavini” vəzifəsinin də həvalə olunduğu bildirilir. Amma təəssüf ki, böyük ədibin arxiv materiallarında “Kommunist”ə aid belə sənədlərə rast gəlmədik, lakin bu, onun qəzetdəki fəaliyyətinə zərrə qədər də kölgə salmır. Bu illərdə (1931–1932) “Kommunist” qəzetində 7 məqaləsi dərc olunmuşdur. 

Bir məqam da diqqət çəkir. Mir Cəlalın “Kommunist” qəzetində çalışdığı illərdə bu qəzetdə dərc edilən məqalələrin sayı niyə azdır? Birincisi, o zaman qəzetdə məqalə müəlliflərinin tam adlarının göstərilməmə­si bir ənənəyə çevrilmişdi və bu üslubdan Mir Cəlal da istifadə edib. Qəzetin 1931-ci ildə nəşr edilmiş saylarında dəfələrlə M, M.C., M.P. imzalarına rast gəlməkdəyik. Hətta qəzetin 19 oktyabr 131-ci il sayının 3-cü səhifəsində bu imzaların hər üçünün qoyulduğu 3 məqalə var. Bu nəticəyə gəl­mək olar ki, Mir Cəlalın “Kommunist” qə­zetində çalışdığı illərdə burada dərc edilən məqalələrin sayı biblioqrafik nəşrlərdə göstərildiyindən çoxdur.

İkincisi, biblioqrafik nəşrlərə istinad edərək “Kommunist” qəzetində 7 məqaləsi dərc olunmuşdur” faktını qəbul edəsi olsaq belə, bu say azlığı məktublar şöbəsindəki gərgin iş ilə əlaqələndirilməlidir. Bura­da özünün də nəzərə çatdırdığı bir qeyd diqqətdən yayınmır: “Məktublar üzərində mənim çətin işim davam edirdi”. Bu çə­tinliyin nədən ibarət olduğunu anlatmaq üçün qəzetin 9 yanvar 1931-ci il tarixli sayında dərc edilmiş bir məlumata diqqət edək: “Redaksiyaya gündə 250–300-ə qə­dər işçi və kəndlilər gəlib öz dərd və eh­tiyaclarını söyləyir və qəzetdə yayılmasını tələb edirlər”. Yaxud tədqiqatçı alim Elmar Məhərrəmovun yazdığı kimi: “1927-ci ildə təkcə kəndli müxbirlərindən hər gün orta hesabla 70–100 məktub alınırdı; 668 fəhlə müxbiri, 850 kəndli müxbiri qəzetlə daimi əməkdaşlıq edirdi”. Heç şübhə etmirik ki, bu ağır işin “Məktublar şöbəsi”nin mət­bəxində həyata keçirildiyini nəzərə alsaq, bir əməkdaşın nə qədər gərgin işlədiyini görə bilirik. 

Üçüncüsü, Mir Cəlalın Bakı şəhərin­dəki “Ədibin evi” və Gəncə şəhərindəki ev-muzeyində saxlanılan, amma mətbuat­da çap olunmayan məqalələrinin əlyazma və makinada yazılmış nüsxələri, bu illərdə dövri mətbuatda və dərsliklərdə çap olun­muş bədii əsərləri – şeir, hekayə, novella və oçerklər də onun məhsuldar olduğunun göstəricisidir. Həm də məktublar şöbə­sində gərgin çalışan Mir Cəlalın məqalələ­ri aktuallıq baxımından da dəyərli olub. Həcmcə kiçik olan “Kolxozların təchizin­də plansızlıq” (1932-ci il, 11 oktyabr) adlı yazı Bərdə rayon kooperativ idarəsinin yarıtmaz fəaliyyətini alt-üst edən tənqidi məqalə idi. 

Mətbuatı “gözəl tərbiyə mək­təbi” adlandıran ədib “Kom­munist”dən sonra “Gənc işçi” qəzetində (bəzi mənbələrdə müxbir, bəzilərində isə məsul katib olduğu bildi­rilir) fəaliyyət göstərmişdir. Ədib sonrakı həyat yolunu daha çox elmi araşdırmalara və müəllimliyə bağlasa da, ömrünün sonu­na kimi bir gün belə mətbuatdan ayrılma­mışdır. Mir Cəlalın “Yeni fikir”, “Zəhmət”, “Maarif yolu”, “Gənc bolşevik”, “Pioner işçisi”, “Kommunist tərbiyəsi uğrunda”, “Allahsız”, “Gənc işçi”, “Ədəbiyyat qəze­ti”, “İnqilab və mədəniyyət”, “Şərq qadını” və s. mətbu orqanlarda dövrünün ən aktu­al məsələlərinə həsr edilmiş 100-dən çox məqaləsi dərc edilmişdir. Yeri gəlmişkən, onu da demək lazımdır ki, bu məqalələrin 40-a yaxını “Kommunist” qəzetində dərc edilənlərdir.

Mətbuatın cəmiyyətdəki rolunu yüksək dəyərləndirən böyük ədib onu da bildirir ki, “Qəzet işində gördüyüm yaxşı cəhətlər­dən biri də xalq arasında hörmət, nüfuzdur. Bizim xalq elə tərbiyə olunmuşdur ki, mət­buata, doğrudan da, müqəddəs, həqiqət, ədalət carçısı kimi baxır. Hara gedirsən, kim ilə rastlaşırsan, mətbuat nümayəndəsi olduğunu biləndə xüsusi hörmət görürsən”. 

Nəhayət, jurnalistika elmi Mir Cəlalın publisistik yaradıcılığını dərindən araşdır­malıdır. Çünki onun bədii və elmi yaradı­cılığında olduğu kimi, publisistikasında da milli ideallara, Vətənə və xalqına böyük sevgi və vurğunluq aparıcı yer tutur. 

Mir Cəlal ədəbiyyatımızda hekayələr ustası, xalqın həyat tərzini bütün incəlik­ləri ilə tərənnüm edən romanların yara­dıcısı, ədəbiyyatımızın klassik və müasir dövrünü, müxtəlif problemlərini araşdıran tədqiqat əsərlərinin müəllifi olduğu kimi, publisistikası ilə də mətbuat tariximizdə önəmli yer tutur. Ədəbiyyatımızda parti­yalılığı xəlqiliyin kölgəsində qoymuş Mir Cəlalın jurnalistik fəaliyyəti də sovet siste­minə yox, xalqa, onun milli-mənəvi dəyər­lərinə xidmətə həsr edilib.

Namiq ƏHMƏDOV,
Əməkdar jurnalist