(əvvəli XQ-nin ötən saylarında)

“İslahatınızın qurum genel başqanı erməni olmuşdur”

İhsan Doğramacının abidəsinin açılışı mərasimində çıxış edən ulu öndər türk ləhcələrinin müfəssəl təhlilini vermis, eyni zamanda, vax­tilə Türkiyədə dil islahatı aparılarkən yol verilmiş bir qüsuru diqqətə çat­dırmışdı:

– İhsan Doğramacının çox böyük xüsusiyyətləri var. Məsələn, Azər­baycanda ləhcələr var – Bakı ləhcə­si, Naxçıvan ləhcəsi, Gəncə ləhcəsi, başqa yerin ləhcəsi! Bu ləhcələrin hamısını bilir. Bizim adamların çoxu bunu bilmir. Mən sizə deyim, mən dilçi deyiləm, linqvist deyiləm. Ancaq mən də hər halda, bilgili adamam. Amma bunları mən də onun qədər bilmirəm. Bizim dilimiz birdir. Axı, türk dili, Azər­baycan dili – eyni dildir. Yəqin ki, siz məni tam anlayırsınız. Elədirmi? Azər­baycanda biz keçmişdə türk dilini çox sevdiyimizə görə, amma türklərə bir təmasımız, yəni danışığımız olmadı­ğına görə, insanlar hansısa bir türklə görüşəndə onunla bir neçə kəlmə türk dilində danışmaq istəyirlər. Məsələn, biz "gəlirəm" deyirik, türklər isə "gəliyo­rum", "gediyorum" deyirlər. Biz Türkiyə ilə yenidən tanış olanda mən də bir-i­ki belə kəlmə işlətdim ki, hiss etsinlər, mən türk dilini də bilirəm. 

O mənə dedi ki, belə deyil, bunu Naxçıvanda bu cür deyirlər, Bakıda belə deyirlər, Gəncədə belə deyirlər. Anadolu Türkiyəsində belə deyirlər, Türkiyənin doğusunda belə deyirlər, batıda – İstanbulda belə deyirlər. De­dim bəli, doğudakı dil çox aydındır, amma İstanbuldakı ləhcəni siz bir az korlamısınız, o qədər yaxşı deyil. Mən bir dəfə söhbət edirdim. Dedim ki, məsələn, biz, mənim kimi yaşlı adam­lar İhsan Doğramacı ilə, başqa yaşlı adamlarla danışanda bir-birimizi yüz faiz başa düşürük. Türk dilində, Azər­baycan dilində bu sözlər dəyişilməyib­dir. Amma türk dilində bir-iki islahatlar keçirilibdir, ona görə də bəzi sözlər də­yişilibdir, daha çox Avropa sözləri götü­rülübdür. Məsələn, "siyasət" sözü var, onu "politika" etmisiniz. "Siyasət" yaxşı bir sözdür. Nə fərqi var, "siyasət" ərəb sözüdür, "politika" Avropa sözüdür. Bu, öz işimizdir. Amma bir dəfə zarafat edəndə dedim ki, bilirsənmi nə üçün belə olubdur? Dedi ki, nə üçün? De­dim, çünki sizdə dil islahatı keçirilən­də islahatınızın qurum genel başqanı erməni olmuşdur – Akop Dilaçar. Onu tanıyırsınızmı? Görürəm tanımırsınız. Amma o tanıyır. Erməni Akop, özünü türk kimi qələmə vermək üçün də de­yibdir ki, Akop Dilaçar. O, islahat keçi­ribdir. 

"Molla Nəsrəddin" jurnalına çox möhtacıq”

Ümummilli lider Cəlil Məmmədquluzadəni görkəmli ya­zıçı, onun “Ölülər” əsərini isə dün­ya ədəbiyyatının nadir incisı hesab edirdi. Ulu öndər böyük Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin anadan olmasının 125 illiyinə həsr edilmiş yubiley gecəsindəki çıxışın­da demişdir:

– "Molla Nəsrəddin" jurnalını ya­radan Cəlil Məmmədquluzadə oldu. Əvvəl Tiflisdə, sonra Təbrizdə, daha sonra Bakıda nəşr edilən bu jurnal, təəssüflər olsun ki, Mirzə Cəlil dünya­sını dəyişəndən sonra öz fəaliyyətini dayandırdı. Doğrudur, sonrakı dövrlər­də və xüsusən 50-ci illərdə Azərbay­canda "Molla Nəsrəddin" məktəbini davam etdirməyə çalışdıq. Ancaq bu gün etiraf etməliyəm ki, buna nail ola bilmədik. "Kirpi" jurnalı onun davam­çısı olmalı idi. Bu gün "Kirpi" jurnalı­nın həyatımızda oynadığı rola lazımi qiymət verərək, eyni zamanda, qeyd etmək istəyirəm ki, o heç də "Molla Nəsrəddin" jurnalının səviyyəsinə çata bilmədi, onun tam davamçısı ola bil­mədi, cəmiyyətimizdə onun yerini tuta bilmədi. Ancaq buna o illərdə də ehti­yac çox idi, bu gün də ehtiyac çoxdur və bugünkü şəraitimizdə biz yenə də "Molla Nəsrəddin" jurnalına çox möh­tacıq.

"Ölülər" əsəri haqqında. Mən tam cəsarətlə deyə bilərəm ki, dünya ədə­biyyatında buna bərabər, buna bənzər ikinci əsər tapmaq mümkün deyildir. Bu əsər Cəlil Məmmədquluzadənin həm nə qədər böyük filosof, psixo­loq olduğunu göstərir, həm də onun yalnız özünəməxsus yaradıcılığını, özünəməxsus fitri istedadını əks etdi­rir. "Ölülər" əsəri ölməz əsərdir. O, ya­zıldığı vaxtda da lazım idi, o, bizə bu gün də lazımdır. 

"Ölülər" əsərindən uzun müddət din əleyhinə təbliğatda istifadə edilib və çox hallarda o, din əleyhinə yazılan bır əsər kimi qəbul olunubdur. Təəssüf ki, o dövrdə bəlkə bu belə idi. Çün­ki bizim həyatımızda ateist tərbiyəsi hökm sürürdü, din inkar olunurdu və bu əsər bəlkə də bu baxımdan, həmin istiqamətdə xidmət göstərirdi. Ancaq Mirzə Cəlil bu əsəri yaradarkən heç də dinə müxalif çıxmayıbdır, əksinə, bu əsərlə İslam dininin xalqımız üçün nə qədər böyük mənəvi dəyər olduğunu sübut etməyə çalışıbdır. Eyni zaman­da, o, dini təhrif edənləri, dindən istifa­də edib fırıldaqçılıqla məşğul olanları ifşa edib, tənqid atəşinə tutubdur. Biz indi öz dinimizə qayıtmışıq. Din mənə­vi mənbələrimizdən biridir. İslam dini­nin, Qurani-Kərimin Azərbaycan xalqı üçün açdığı yol davam edəcək və biz get-gedə dinimizin hər yerdə özünə la­yiq yer tutmasına imkan yaradacağıq. Ancaq biz Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" əsərindən bu gün də bəh­rələnməliyik. Çünki bu gün də dini təh­rif edənlər, dindən öz məqsədləri üçün istifadə edənlər, dindən istifadə edərək xalqımızı cəhalətə uğratmağa çalışan­lar az deyil. Mirzə Cəlil isə belələri ilə o vaxt mübarizə aparıbdır və "Ölülər" əsəri ilə bizə bu vəsiyyəti edibdir. Biz də onun vəsiyyətini yerinə yetirməliyik.

“Məsələnin dərinliyinə getdim”

Mehdi Hüseynzadənin bəraət alaraq Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı­na layiq görülməsində Heydər Əli­yevin xüsusı xidmətləri olmuşdur. İllər keçdikdən sonra bu xidmətin nədən ibarət olduğunu, o, belə xa­tırlamışdı: 

– Mehdi Hüseynzadənin “kəşf olun­masında” mənim şəxsi xidmətim var. O vaxt mən DTK-da işləyirdim, 50-ci illə­rin əvvəlləri idi. Müharibə vaxtı kimin faşistlərə xidmət etməsi, kimin onla­ra satılması, kimin qəhrəman olması məsələləri ilə çox məşğul idik. Düzünü deyim, ümumiyyətlə, o zaman bizim sistemin istiqaməti də bundan ibarət idi ki, düşmənlərimizə kimin kömək etdiyi­ni axtarıb tapaq. Bu işlər gedirdi. Bun­larla məşğul olarkən təsadüfən Mehdi Hüseynzadə haqqında materiallara rast gəldim. Öncə onu belə təqdim et­dilər ki, başqaları kimi əsir düşübdür, faşistlərə xidmət edibdir. 

İlkin məlumatlardan Mehdi Hüsey­nzadə haqqında belə bir təsəvvür ya­randı və bu cür materiallar da hazırlan­dı. Ancaq xoşbəxtlik orasındadır ki, biz bunun dərinliyinə getdik. Ola bilər, bunu ilk dəfədir deyirəm, şəxsən mən özüm məsələnin dərinliyinə getdim. Baxdıq gördük ki, doğrudan da, o, əsir düşüb­dür, faşistlərin yanında xidmət edibdir. Ancaq bunun xidməti nədən ibarətdir? Bu materialları qaldırdıq. Xatirimdə­dir, təxminən 1956–1957-ci illər idi, bunları qəbul etmək istəmirdilər. Yenə deyirəm, istiqamət ondan ibarət idi ki, düşmənləri tapaq – kim gedib legionda qulluq edib, kim faşistlərə qulluq edib. Orada kim qəhrəmanlıq göstərib – on­ları axtaran yox idi. Özü də düşmən arxasındakı qəhrəmanlar sonradan meydana çıxdı. Həmin o "Baharın on yeddi anı" və başqa filmlər nə vaxt çə­kildi? Amma "Uzaq sahillərdə"ni biz nə vaxt çəkdik? Görürsünüz, o vaxt biz bu materialları qaldırdıq, verdik. 

Olan olub, keçən keçib, bu materi­allar meydana çıxanda bizim özümüz­də fikir doğdu ki, bu barədə bir oçerk yaradaq. Materialları iki-üç işçimizə verdik ki, onlar yazsınlar. Onlar bunu yazmağa başladılar, ancaq peşəkar deyildilər və bir şey alınmadı. Ona görə müraciət elədik Kommunist Par­tiyasının Mərkəzi Komitəsinə, Mehdi Hüseynzadə haqqında böyük bir ma­terial verdik. Müraciət etdik ki, bizə kömək etsinlər, bunu bir əsər kimi ya­radaq. Mehdi Hüseynzadənin Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı alması da uzun çəkdi. Bunu etmək istəmirdilər, Mosk­vada buna inanmırdılar. 

Biz bu barədə çox əziyyət çəkdik. O vaxt mən DTK-da işləyirdim. Bu ma­terialı sonra komsomola təqdim etdik. Rəhmətlik İmran Qasımov və Həsən Seyidbəyli bu sahədə işləyən gənc adamlar idilər və materialı tez götür­dülər. Biz də onlara kömək etdik, nə vardı – hamısını verdik. Onlar bunu yazdılar, sonra da film çəkildi. Tarix­dən sizə bir balaca məlumat verdim. Film çəkiləndən sonra böyük çətinlik­lə Mehdi Hüseynzadəyə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verildi. Bu ad verilən­dən sonra da axırı mənə qismət oldu ki, Mehdi Hüseynzadənin xatirəsinə böyük abidə yaratdıq.

Hansı dövrdə hansı şair yaşadığı dövrü tərənnüm etməyibdir?

Uzun zaman cəmiyyətdə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və digər şairlərə təzadlı münasibət göstərilmişdi. Heydər Əliyev isə onların şəxsiyyətinə və yaradıcılığına ədalətli və obyektiv qiymət vermişdir. Ulu öndər çıxışla­rının birində bu barədə demişdir: 

– Bilirsiniz, mən bunu keçmişdə də demişəm, bu gün də təkrar etməyim yerinə düşərdi: Hansı dövrdə hansı şair padşahları vəsf etməyibdir? Hansı dövrdə hansı şair, hansı yazıçı yaşadı­ğı dövrü tərənnüm etməyibdir? Belələ­rini tapmaq mümkün deyil. Əgər bə­ziləri varsa, onları bayraq edib, bütün qalanlarına qara yaxılması düzgün de­yildir. Bəli, xüsusən 1920-1930-cu illər ağır repressiya illəri olubdur. Xalqımız çox itkilər veribdir. Biz bu repressiya il­lərini ürək ağrısı ilə xatırlayırıq. İtirdiyi­mizi itirmişik, ancaq şükür etməliyik ki, qalanlar, bu xatadan qurtaranlar, rep­ressiyalardan xilas olanlar bizim hə­yatımızı, mədəniyyətimizi, ədəbiyya­tımızı, təhsilimizi, həyatımızın başqa sahələrini yaradıblar. 

Bəli, biz Hüseyn Cavidin, Mika­yıl Müşfiqin və bizim başqa görkəmli şəxslərin repressiya qurbanları olması haqqında on illərdir ki, böyük ürək ağ­rısı ilə danışırıq. Onlar əlimizdən getdi. Əgər hamısı getsəydi, onda bizim bu ədəbiyyatımızı, elmimizi, mədəniy­yətimizi kim yaradacaqdı? İndi kimsə hesab edir ki, o vaxtlar gərək Səməd Vurğunu da həbs edib öldürəydilər, Rəsul Rzanı, Süleyman Rüstəmi də öldürəydilər. Onda deyərdilər ki, bun­lar qəhrəman idi və biz oturub onları da on illərlə ağlayacaqdıq. Yenə də deyirəm, biz Allaha şükür etməliyik ki, belə insanlar o ağır dövrdə o xatalar­dan qurtara bildilər. Əgər 30-cu illərdə o itirdiklərimizlə yanaşı, Səməd Vur­ğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və bizim o nəsildən olan görkəmli başqa şairlərimiz olmasaydı, onlar yazıb-ya­ratmasaydılar, o əsərlərimiz olmasay­dı, indi bizim o dövr tariximizin ədəbiy­yatı, mənəviyyatı, mədəniyyəti nədən ibarət olardı? Mən bizim ədəbiyyatımı­zı Səməd Vurğunsuz da, Rəsul Rzasız da, Süleyman Rüstəmsiz də təsəvvür edə bilmirəm.

Təqdim etdi:
Faiq SADIQOV,
Əməkdar jurnalist