Dünya iqtisadi sektorunda hazırda ən sabit və yüksək inkişaf indiqatorlarına malik ölkə hesab olunan Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf erasına daxil olması dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin hazırlayaraq reallaşdırdığı uğur doktrinasının Prezident İlham Əliyev tərəfindən yüksək səviyyədə həyata keçirilməsinin bariz ifadəsidir.

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçiləndən az sonra öz gərgin əməyi sayəsində ölkəmizi digər keçmiş SSRİ respublikaları sırasında önə çıxardı. Halbuki ulu öndər Azərbaycan rəhbər­liyinə təyin edilənə qədər ölkəmiz istər istehsalın artım sürətinə, istərsə də keyfiyyət və səmərəlilik göstəricilərinə görə, keçmiş müttəfiq respublikaları arasında sonuncu yeri tuturdu.

Bu məqamda mühüm bir məsələni xatırlatmaq istərdim. Belə ki, o zaman respublikada fəaliyyət göstərən səna­ye müəssisələrinin təqribən 90 faizinin İttifaq əhəmiyyətli olmasına baxmaya­raq, həmin zavod və fabriklərin isteh­sal etdiyi məhsulların keyfiyyəti aşağı idi və məhz bu cəhətə görə, Azərbay­can keçmiş müttəfiq respublikalar arasında axırıncı yerdə qərarlaşmış­dı. SSRİ bazarında özünə layiqli yer tapmayan bu məhsullar isə qiymətdən düşür, müəssisələrin mənfəəti azalır­dı. Belə bir hal Azərbaycan iqtisadiy­yatının səmərəliliyinin, büdcə gəlirlə­rində əsas yer tutan mənfəət vergisi göstəricisinin sürətlə aşağı düşməsini şərtləndirirdi. 

Bu cür acınacaqlı durumun qarşı­sını almaq, məhsul istehsalında key­fiyyət amilini daim diqqətdə saxlamaq məqsədilə Heydər Əliyevin rəhbərliyi və təşəbbüsü ilə respublikada yaranan sosial–iqtisadi şərait hərtərəfli təhlil edildi, mövcud problemlərin səbəbləri müəyyənləşdirildi, çətinliklərin aradan qaldırılması və yüksək göstəricilərin əldə olunması üçün müvafiq proqram hazırlandı. Əlbəttə, bu zaman müa­sir texnologiyaların tətbiqi, istehsalın səmərəliliyin artırılması və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ön plana çəkildi. Bütün bu məsələlərlə bağ­lı ümummilli liderimizin təşəbbüsü ilə 1974-cü ilin dekabr ayında Azərbaycan KP MK-nin plenumu çağırıldı və orada qarşıya qoyulan vəzifələrlə bağlı icti­mai təşkilatların, müxtəlif müəssisələrin fəaliyyət proqramları müəyyənləşdirildi.

Onu da qeyd edim ki, dahi şəx­siyyət 1976-cı ildə Azərbaycan iqti­sadiyyatında yaranmış problemlər və onların həlli yolları ilə əlaqədar Sov.İKP MK-ya təkliflərlə müraciət etdi. Ulu öndər “1976-1980-ci illərdə və sonrakı dövrdə Azərbaycanda sə­nayenin ayrı-ayrı sahələrinin inkişafı haqqında Azərbaycan KP MK-nın tək­liflərinin nəzərdən keçirilməsi baradə” Sov. İKP MK-nın və SSRİ Nazirlər Sovetinin qərarının yerinə yetirilməsi tədbirləri müzakirə olunan 1976-cı il oktyabr plenumunda məhsulun key­fiyyətinin yüksəlməsi məsələsini bütün kəskinliyi ilə qarşıya qoydu. Heydər Əliyev bütün elmi ictimaiyyətin, müəs­sisələrin, partiya və sovet orqanlarının diqqətini keyfiyyətin və səmərəliliyin yüksəlməsi probleminin həllinə, yeni texnika və texnologiyaların, Azərbay­can Elmlər Akademiyasında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticələrinin is­tehsalata tətbiqinə yönəltdi. 

Görülən tədbirlər, həyata keçirilən layihələr qısa müddətdə öz bəhrəsi­ni verdi. Belə ki, 1970-1982-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatında 581 adda yeni tipli maşın, avadanlıq, cihaz və apa­rat nümunələri yaradıldı, 1056 adda mühüm sənaye məhsulunun kütləvi istehsalına başlanıldı, 310 avtomat­laşdırılmış xətt, 1300 kompleks mexa­nikləşdirilmiş xətt və avtomatlaşdırıl­mış məntəqə, sex və istehsal sahəsi quruldu. Bunun da çox böyük bir his­səsi Abşerondan kənar iqtisadi rayon­ların, xüsusən də Gəncə, Naxçıvan, Mingəçevir, Xankəndi, Əli Bayramlı (indiki Şirvan) və digər şəhərlərin pa­yına düşdü.

Sadalanan istehsal sahələrində buraxılan məhsullar isə keyfiyyəti ilə seçildi. Məsələn, keyfiyyət nişanlı məhsulun xüsusi çəkisi 1969-cu ildə bir faizdən az, 1975-ci ildə 2,2 faiz ol­duğu halda, bu göstərici 1980-cı ildə 30,3 faiz, 1985-ci ildə 46,9 faiz oldu. Keyfiyyət nişanlı məhsulların xüsusi çəkisinə görə, Azərbaycan SSRİ-nin orta göstəricisindən (müvafiq olaraq 29,8 faiz və 44,7 faiz) və müttəfiq res­publikaların əksəriyyətinin göstəricilə­rindən xeyli irəli keçdi. 

Ümumiyyətlə, o dövrdə Azərbay­canda keyfiyyət nişanlı məhsulların xüsusi çəkisi daha sürətlə artırdı. Belə ki, 1986-cı ildə keyfiyyət nişanlı məh­sulun xüsusi çəkisi respublikamızda 43,8 faiz, Bakı şəhərində 46,9 faiz olduğu halda, bu göstərici Naxçıvan MR-də 56,8 faiz, Gəncə şəhərində 86,9 faiz, Mingəçevirdə 59,2 faiz idi. Bütün bunlar isə həm qeyri-neft sekto­runda istehsalın səmərəliliyinin, həm də bunun sayəsində büdcənin gəlirlə­rinin artmasını şərtləndirdi.

Həmin vaxt respublikada keyfiyyət amilinə belə ciddi yanaşılması təsadü­fi deyildi. Çünki bu sahədə fəaliyyət, ilk növbədə, büdcənin gəlirlərinin artması məqsədi daşıyırdı. Başqa sözlə, key­fiyyət amili ilə bağlı müsbət nəticənin əldə edilməsi məhsulun maya dəyərini aşağı salır, məhsulun satış və əhalinin tələbatını ödəmək imkanını genişlən­dirir, rəqabət qabiliyyətini artırırdı. Nə­ticə etibarı ilə mənfəət gəlirlər artırdı.

Azərbaycan Respublikasının inki­şaf tarixində 70-80-ci illər dönüş illəri hesab edilir ki, bu da ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə əsaslı quruculuq tədbirləri, kənd təsərrüfatının və sə­nayenin inkişafının sürətləndirilməsi ilə müşahidə olunub. Məhz bu dövrdə əhalinin hər nəfərinə düşən milli gəli­rin iki dəfə, sənaye istehsalının isə üç dəfə artması, respublikada 250-dən artıq mühüm müəssisənin, yeni sexlə­rin texnika və mütərəqqi texnologiya əsasında tikilib istifadəyə verilməsi re­gionların inkişafına öz müsbət təsirini göstərib. 

Bu dövrdə Azərbaycanda 40-dan artıq maşınqayırma və metal emalı müəssisəsi istismara verilib ki, onlar da 12 orta və kiçik şəhər və rayon­larda yerləşdirilib. Qısa bir müddətdə respublika nəhəng tikinti meydanına çevrilib. Bu, Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Naxçıvan və digər şəhər, rayon və kəndlərdə geniş quruculuq-abadlıq işləri, həmçinin məktəblərin, mədəniy­yət evlərinin, inzibati binaların, yaşayış evlərinin, səhiyyə ocaqları, suvarma kanallarının tikilib istifadəyə verilməsi ilə öz təsdiqini tapıb.

Heydər Əliyev 1993-cü ildə Azər­baycan rəhbərliyinə yenidən qayıdan­dan sonra isə müstəqil dövlətimizin yeni dövr üçün iqtisadi inkişaf priori­tetlərini müəyyənləşdirdi, bu sahədə mövcud problemlərin həlli yollarını el­mi-nəzəri və praktiki əsasda göstərdi.

Dahi şəxsiyyət o zaman ölkəni bü­rüyən iqtisadi böhrandan xilas olmaq üçün vergi və sahibkarlığın inkişafına xüsusi önəm verdi, bu istiqamətdə is­lahatların reallaşdırılmasını diqqətdə saxladı. Bu, ulu öndərin 1994-cü il iyu­nun 21-də respublika iqtisadiyyatının cari məsələlərinə həsr olunan müşa­virədəki nitqində də öz ifadəsini tapdı: “Biz respublikamızda hüquqi-demok­ratik dövlət qurmaq yolu ilə gedirik. Bu, dövlət quruculuğunda, siyasi sahədə strateji yolumuzdur. Bununla çox sıx əlaqədə iqtisadiyyatın demok­ratik yollarla idarə edilməsidir, yəni, iqtisadiyyatda demokratik islahatlar aparılması, bazar iqtisadiyyatı yolu­dur. Bütün bunlar kompleks şəkildə respublikamızı gələcəyə aparan yol­lar, istiqamətlərdir”.

Yeri gəlmişkən, Heydər Əliyevin həmin vaxt Azərbaycan neftinin dün­ya bazarına çıxarılması istiqamətində fədakar fəaliyyəti də ağır vəziyyətdə olan milli büdcənin bərpasında, möh­kəmləndirilməsində, əhalinin sosial səviyyəsinin yüksəldilməsində əhə­miyyətli rol oynadı. 1994-cü il sentyab­rın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorundakı “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” yataqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlən­məsi haqqında müqavilə imzalandı. Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyəti olan bu müqavilə həm respublikanın daxilində sabitliyin bərqərar olunması, həm də xarici siyasətdə uğurların əldə edilməsinə müstəsna təsir göstərdi, ölkəyə xarici investisiyanın axınını şərtləndirdi. 

Son 20 il Azərbaycanın müasir ta­rixinə iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni inkişafının dönüş mərhələsi kimi daxil olub. Bu dövr ərzində uğurla həyata keçirilən islahatlar nəticəsində iqtisa­diyyat 4 dəfəyə yaxın artıb, Azərbay­can dünyanın ən dinamik inkişaf yolu keçən iqtisadiyyatına malik ölkə kimi tanınıb, özünün nadir iqtisadi inkişaf modelini təqdim edib. Respublika­mızın maliyyə imkanları tarixi maksi­muma çatdırılıb. Azərbaycan Cənubi Qafqazın və ətrafın iqtisadi coğrafi­yasını dəyişdirməyə qadir olan möh­təşəm layihələrin təşəbbüskarı missi­yasını qətiyyətlə öz üzərinə götürüb.

Respublikamız, həmçinin, regional iqtisadiyyatın lokomotivinə çevrilib, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin eti­barlı tərəfdaşlarından biri kimi özünü təqdim edib, hazırda isə beynəlxalq Şərq-Qərb, Şimal-Cənub nəqliyyat qovşağı kimi məsuliyyətli vəzifəni la­yiqincə yerinə yetirməkdədir. Bütün bunların sayəsində təbii olaraq Azər­baycanın regional və dünya iqtisadiy­yatında rolu və əhəmiyyəti xeyli yük­səlib.

Ardıcıl və sistemli şəkildə həyata keçirilən sosial siyasət nəticəsində in­sanların həyat şəraitinin yüksəldilmə­si, rifahının yaxşılaşdırılması sahəsin­də möhtəşəm nailiyyətlər əldə edilib.

Cavadxan QASIMOV,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin dosenti, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru