Azərbaycanın elmi-mədəni ictimaiyyəti milli etnoqrafiya elminin inkişafına layiqli töhfələr vermiş alim, tarix elmləri doktoru, professor Qəmərşah Cavadovun anadan olmasının 85 illiyini sevgi-sayğı ilə yad edir. Tanınmış etnoqrafın zəngin elmi irsi bir daha nəzərdən keçirilir, elmi qənaətlərinin önəmi vurğulanır. 

Həmkarları, yetirmələri və yaxın­dan tanıyanlar bildirirlər ki, fədakar zi­yalı, elm fədaisi olmuş bu gözəl insan uzun illər Vətənimizi el-el, kənd-kənd, bölgə-bölgə gəzib, yaradıcılığını xalqı­mızın adət-ənənələrinin, tarixi keçmişi­nin, məişətinin tədqiqinə, etnobütövlü­yün əsaslarına həsr etmişdir. Alim belə səmərəli elmi axtarışları nəticəsində azərbaycanlıların Qafqazda aborigen olduğunu tutarlı dəllillərlə isbat etmişdir.

1938-ci il fevralın 23-də qədim Qubanın axarlı-baxarlı guşələrindən olan Aydınkənddə dünyaya göz açan Qəmərşah Cavadov 1956-cı ildə orta məktəbi bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetində (BDU) tarixçi ix­tisasına yiyələnmişdir. Xalqımızın tarixi keçmişinə, məişətinə və adət-ənənələ­rinə olan sonsuz marağı onu Azərbay­can EA-nın Tarix İnstitutuna gətirmiş, etnoqrafiya üzrə elmi axtarışlara başla­mışdır. 67 illik ömrünün 42 ilini bu elm ocağında səmərəli fəaliyyətə həsr edən Qəmərşah müəllim ölkəmizdə və onun xaricində etnoqrafiya, milli-etnik müna­sibətlər haqqında dəyərli əsərlər ərsəyə gətirmişdir. 

Professor Q.Cavadovun elmi yara­dıcılığı respublikamızda yaşayan milli azlıqların etnoqrafik xüsusiyyətlərini də əhatə etmişdir. Monoqrafiyalarında hər bir xalqın özünəməxsusluğundan və təkrarsızlığından söz açan görkəmli alim Azərbaycanda ilk dəfə xalq əkinçi­lik texnikasının məhəlli köklərini araş­dırmışdır. “XIX əsr və XX əsrin əvvəl­lərində Azərbaycanın əkinçilik alətləri”, “Azərbaycanda xalq əkinçilik təqvimi və meteorologiyası”, “Azərbaycanda əkin­çilik mədəniyyəti: ənənələr və müasir­lik”, “Əkinçilik mədəniyyətimizin sorağı ilə”, “Azərbaycanda el köməyi adətləri” və digər monoqrafiyaları, habelə res­publikanın və eləcə də keçmiş ittifaqın elmi jurnallarında, beynəlxalq konfrans­ların materiallarında nəşr etdirdiyi 350-dən artıq məqalə xalqşünas alimin elmi yaradıcılığının zəngin səhifələridir. 

“Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları” monoqrafiyasında pro­fessor Qəmərşah Cavadov dünyanın etnik xəritəsində yalnız ölkəmizdə mo­vcud olan etnoslar barədə məlumat vermişdir.

Alim Azərbaycanın azsaylı etnosla­rının Şahdağ xalqlarından (xınalıqlılar­dan, buduqlulardan, qırızlılardan, ha­pıtlılardan) və başqa etnik vahidlərdən ibarət olduğunu qeyd etmişdir. Bununla yanaşı, respublikamızda tatlar, talışlar, kürdlər, ləzgilər, avarlar, saxurlar və in­giloylar, habelə qeyri-müsəlman etnos­ların məşkunlaşdığını bildirən müəllif onları dil ailələri və dini inanc baxım­dan qruplaşdıraraq hər birini ardıcıllıq­la tədqiq etmişdir. Qəmərşah Cavadov kiçik etnosların Azərbaycan xəritəsində qorunub gələcək əsrlərə çatdırılması üçün, xüsusilə Quba rayonunun Xına­lıq, Buduq, Qrız, Cek kəndlərinin açıq səma altında muzeylərə çevrilməsini, onların dünya turist marşrutlarına daxil edilməsini təklif edərək bu sahədə dün­ya təcrübəsindən bəhrələnməyi məs­ləhət görmüşdür.

2002-ci ildə Azərbaycanda ikinci dəfə səfərdə olan məşhur Norveç ali­mi və səyyahı, dünya şöhrətli etnoq­raf Tur Heyerdal Qəmərşah müəllimin “Azərbaycanın azsaylı xalqları və milli azlıqları” monoqrafiyası ilə tanış ol­muş, kitabı ingilis dilinə çevirtdirib çap etdirmək qərarına gəlmişdi. Təəssüf ki, məşhur səyyah bu arzusunu gerçək­ləşdirə bilmədi, 2002-ci ilin aprelində vəfat etdi... 

Qəmərşah müəllim yazırdı ki, xarici əleyhdarlarımız Azərbaycanda azsaylı xalqların, milli azlıqların assimiliyasiya edilməsinə aid əsərlər yazıb respubli­kamıza böhtan atmaqla məşğuldurlar. Güya, Azərbaycanda talış, tat, kürd, ləzgi, avar, udi, buduq, qırız adlı etnos­lar sıradan çıxarılmışdır. Alim bu böh­tanlara cavab vermək üçün adları çə­kilən etnosların hər biri, eləcə də talışlar haqqında elmi əsərlərin yazılmasını zəruri sayırdı. O, Azərbaycan xalqının etnososial birliyinin yaranmasında res­publikamızın ərazisində məskunlaşmış azsaylı xalq və etnik qrupların rolunu çox yüksək dəyərləndirirdi.

Qəmərşah Cavadov yeganə azər­baycanlı etnoqraf alim idi ki, müxtəlif mövzularda yazdığı məqalələr Rusiya, Ukrayna, Belarus, ABŞ, Almaniya, İs­rail, Qazaxstan, Gürcüstan və Moldova kimi ölkələrin ən nüfuzlu elmi jurnalla­rında dərc edilmişdi. Həmçinin o, xarici ölkələrdə nəşr olunan bir sıra elmi-küt­ləvi jurnalların redaksiya heyətinin və redaksiya şurasının üzvü olmuşdur.

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Camal Mustafayev Qəmərşah Cava­dovu elmi axtarışlardan zövq alan alim adlandırırdı. Əməkdar elm xadimi öz xatirəsində etnoqraf dostunun Azər­baycanda əkinçilik mədəniyyəti möv­zusuna aid tarixi-etnoqrafik əsərlərini ciddi araşdırmaların bəhrəsi olduğunu qeyd edirdi. Sağlığında Azərbaycan elminin şöhrətini onun sərhədlərindən çox-çox uzaqlara yaymış və təbliğ et­miş vətənpərvər alim həmişə deyərmiş: “Mənim Azərbaycan əkinçilik mədəniy­yətinin tarixini araşdırarkən bir məqsə­dim olub: Azərbaycan xalqının oturaq xalq olduğunu sübut etmək”.

Əməkdar elm xadimi, professor Seyfəddin Qəndilov öz xatirələrində ya­zırdı ki, Qəmərşah müəllim Azərbaycan xalqının gələcəyi naminə vətənimizin vahid, bölünməz bir dövlət olması üçün canından belə keçməyə hazır idi. “O, öz əsərlərində heç nədən çəkinməyərək Azərbaycan xalqını, vətənimizi bölməyə çalışan hər cür ünsürlərlə mübarizə aparır, mətbuat səhifələrində və tribu­nalardan onları elmi dəlillərlə tənqid və ifşa edirdi”.

Q.Cavadovun əsərləri Azərbaycan türkcəsində, bəziləri rus dilində yayılıb oxucuların rəğbətini qazanmışdı. O, yalnız azsaylı xalqlar haqqında dünya­ya məlumat verən bir tədqiqatçı olmaqla kifayətlənməyib, həm də respublikamız­da peşəkar etnoqraf kadrların yetişməsi üçün əlindən gələni əsirgəməyib. Alimin faydalı məsləhətlərinin və tövsiyələrinin respublikamızda yüksək ixtisaslı elmi kadrların hazırlanmasında rolu danıl­mazdır. 

Şəxsiyyəti və ziyalılığı ilə özünə dərin hörmət qazanmış istedadlı alim, qayğıkeş pedaqoq professor Qəmər­şah Cavadov 2005-ci ilin aprelin 27-də Bakı şəhərində haqqın dərgahına qo­vuşmuşdur. Görkəmli alimin ərsəyə gə­tirdiyi hər bir əsəri qiymətsiz xəzinə kimi xalqımızın sabahına mirasdır.

Nurəddin ƏDİLOĞLU, yazıçı-jurnalist