Soydaşlarımızın Qərbi Azərbaycana qayıdışının tarixi-məfkurəvi əsaslarından biri də xalqımızın bu coğrafiyada yaratdığı zəngin mənəvi irs, tarixdə silinməz izlər qoymuş mədəni dəyərlərdir. 2 il əvvəl 140 illiyini Prezident sərəncamı əsasında qeyd etdiyimiz İrəvan  Müəllimlər  Seminariyası  və onun yetirmələrinin çoxşaxəli fəliyyətinin öyrənilməsi və təbliği Qərbi Azərbaycanla bağlı ümumxalq missiyasının gerçəkləşməsinə yardımçı olan önəmli mövzulardandır.

İrəvan Müəllimlər Seminariyası 8 noyabr 1881-ci  ildə  bu qədim Azərbaycan şəhərində 9 müəllim və 42 şagirdlə fəaliyyətə başlayıb.  Seminariyanın ilk  direktoru rus pedaqoqu Yakov Stepanoviç Şuşevski olub. İrəvan Müəllimlər Seminariyası 1915-ci ilədək sonrakı İrəvan  Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun binasında  yerləşib. Axund Məmmədbağır Qazızadə  (1881–1897) seminariyanın ilk  azərbaycanlı müəllimi olub.  Hər il 15 azərbaycanlı  tələbə dövlət  vəsaiti  hesabına seminariyada təhsil alıb və onun pansionunda yaşayıb. Seminariyada təhsil müddəti 3 il olub.  
İrəvan  Müəllimlər Seminariyasının əsasnaməsi Qori Müəllimlər Seminariyasının  əsasnaməsi  ilə eyni idi. İlk  buraxılışı 1884-cü ildə olub, seminariyanı 5 azərbaycanlı bitirib. 1885-ci ildə 9, 1886-cı ildə 14, 1887-ci ildə 7, 1888-ci ildə isə 10 azərbaycanlı məzun olub.
XIX əsrin  sonlarında Cənubi Qafqazda fəaliyyət  göstərən  kənd  məktəblərinin müəllimləri və  direktorlarının bir hissəsi müxtəlif illərdə İrəvan  Müəllimlər Seminariyasında  ekstern  yolu  ilə imtahan verərək  pedaqoq hüququ əldə ediblər. Görkəmli nəsillərin övladları  olan Şıxəli bəy Firudinbəyov, Cəfərbəy Cəfərbəyov, Hüseynəli  bəy Rüstəmbəyov, Tağı bəy Səfiyev, Haşım bəy Nərimanbəyov, Şamil Mahmudbəyov, Həmid bəy  ­Şahtaxtinski kimi dövrünün tanınmış pedaqoqları, Türkiyənin tanınmış rəssamlarından olan İbrahim  Şəfi İrəvan  Müəllimlər Seminariyasının yetirmələridir. 
Azərbaycan xalqının maariflənməsində misilsiz xidmətləri olan  Firudin bəy Köçərli ömrünün on ilini bu gimnaziyada elmə, təhsilə maarif işığına  həsr  edib. Firudin bəy Köçərlinin xidmətləri sayəsində İrəvan şəhərində yeni üsullu anadilli məktəblər  açılıb. Həmin müddətdə görkəmli pedaqoq “Azərbaycan dili” proqramı yazıb. Dərslik İrəvan Müəllimlər Seminariyasında istifadə olunub. İrəvan Müəllimlər Seminariyasında görkəmli pedaqoq Mirzə  Elxanovun  “Vətən dili” dərsliyinə  isə  məşhur pedaqoqlar  A.O.Çernyayevski və Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq fakültəsinin dosenti V.Smirnov müsbət rəy versələr də, həmin dərslik  məhz milli zəmində olduğuna görə nəşrə buraxılmayıb. 
Azərbaycanlı  pedaqoqlardan Azərbaycan dili müəllimi Axund  Məmmədbağır  Qazızadə (1881–1897),  Həmid bəy Şahtaxtinski (1904–1917),  Axund Əbülhəsən Qazızadə seminariyanın ilk azərbaycanlı müəllimləri kimi müxtəlif fənləri tədris ediblər.  İrəvan seminariyasının fiziki tərbiyə müəllimi  işləyən Həbib bəy Səlimov sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin generalı kimi tanınmışdır. Seminariyanın yetirmələri Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin, ictimai-siyasi ­fikir tarixinin formalaşmasında, inkişafında müstəsna xidmət  göstəriblər.  
Mirabbas Mirbağırov, Mirzə Qədim İrəvani, Abbas Məhəmmədzadə, Fazil Əbülqasım İrəvani, Cabbar Əsgərzadə, Teymur xan Makinski, Rəşid bəy  İsmayılov, Nəriman bəy  Nərimanbəyov, Miryusif Mirbabayev,  Əkbər ağa  Şeyxülislamov,  Mustafa bəy  Topçubaşov, Əziz Əliyev, Maqsud Məmmədov, Heydər Hüseynov, Cəfər Xəndan,  Əhməd Cəmil,  Mirəli Seyidov, Kamil Əliyev və yüzlərlə digər dəyərli  şəxsiyyətin vətəni olan İrəvan  şəhəri tarixən azərbaycanlıların birgə yaşadığı elm, təhsil və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi  tarixə şahidlik edib. Zamanın və tarixin güzgüsündə şəxsiyyət zirvəsinə qalxan böyük bir nəslin nümayəndələri məşhur İrəvan Müəllimlər Seminariyasının  məzunları olublar. 
1916-cı ilədək seminariyanı  85 nəfər azərbaycanlı bitirib. Həmin illərdən başlayaraq, İrəvan  şəhərində yaşayan yerli əhaliyə – azərbaycanlılara  qarşı məkrli erməni ssenarisi hazırlanır və çar Rusiyasının himayədarlığı altında dəhşətli  daşnak planları həyata keçirilməyə  başlanır. Məqsəd əhalinin milli tərkibini ermənilərin  xeyrinə dəyişdirmək, İrəvan şəhərində yerli azərbaycanlılara aid olan maddi-mədəniyyət abidələrini, məscidləri, elm, təhsil mərkəzlərini məhv etmək idi. 
Fəaliyyətinin  genişləndiyi bir vaxtda İrəvan  Müəllimlər  Seminariyasının yerləşdiyi  bina  erməniləşmə siyasətinin qurbanı olaraq kazarmaya çevrilib və seminariya 1915-ci ildə  Armavir şəhərinə köçürülüb. Əlbəttə, erməni daşnakları Azərbaycan türklərinin gündən-günə savadlanmasına, inkişaf etməsinə, tərəqqi yoluna çıxmasına  imkan  verə  bilməzdilər.  
Armavir şəhərində seminariya  1918-ci ilə kimi fəaliyyət  göstərib. 1918-ci ildə  erməni  daşnaklarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri  qanlı cinayətlərin  nəticəsində  İrəvan Müəllimlər  Seminariyasının  azərbaycanlı  müəllim və tələbələri amansızcasına  öldürülüblər. Sağ  qalanlar isə Türkiyə  və Azərbaycana üz tutublar. Sonrakı dövrdə Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətinin  yaranması  nəticəsində  İrəvanda yaşayan  azərbaycanlılar öz doğma  torpaqlarında  “azsaylı xalq”a  çevrilib.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Ermənistan  Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin  nəzdində olan “Azsaylı xalqlar” şöbəsinin müdiri Bala Əfəndiyevin, Xalq Maarif Komissarlığının  “Azlıqda qalan millətlər” bürosunun rəhbəri Mehdi Kazımovun, “Zəngi” qəzetinin məsul redaktoru Mustafa Hüseynovun və digər ziyalıların  iradəsi,  cəsarətli tələblərinin nəticəsi olaraq 1924-cü ilin oktyabr ayının 15-də İrəvan  Müəllimlər Seminariyasının xələfi olaraq İrəvan Türk Pedaqoji Texnikumu açılıb.  
Bu texnikum İrəvan Müəllimlər Seminariyasının ənənələrini davam etdirsə də, 1949-cu ildə ermənilərin növbəti qanlı  ssenarilərinin  nəticəsi olaraq azərbaycanlıların ata-baba yurdundan kütləvi deportasiyası ilə əlaqədar Göygöl  rayonuna  köçürülüb. İrəvan Müəllimlər Seminariyasının bu tarixçəsi Qərbi Azərbaycanın qiymətli bir səhifəsidir.
Firudin bəy Köçərlinin yazdığı kimi: “İrəvan üləma-alimlərin, füzəla-müdriklərin,  fəzilət sahiblərinin,  Şüəra-şairlərin, söz sərraflarının şəhəri kimi  mədəniyyətimizə, tarixi irsimizə nadir ziyalılar bəxş etmişdir. Həmin şəxsiyyətlərin hər birinin ömür yolu, Vətən naminə xidmətləri, Azərbaycanın ictimai, siyasi, mədəniyyət, maarifçilik tarixinin bir hissəsi, aynasıdır”.    

Kəmalə ABDİNOVA, 
jurnalist