5 aprel görüşünün pərdəarxası məqamları 

Azərbaycan xarici siyasətində, xüsusən Qərblə münasibətlərində hə­mişə səmimi olub. Enerji təhlükəsizliyindən tutmuş beynəlxalq terrorla mübarizəyə qədər Bakı hər zaman özünü mütərəqqi adlandıran ölkələ­rin müraciətlərinə müsbət reaksiya verib, strateji yardımını əsirgəməyib. Baxmayaraq ki, İkinci Qarabağ müharibəsində Qərb ikili standartlara yol verdi, işğalçı Ermənistanı xilas etməyə çalışdı, Azərbaycan yenə də stra­teji sahələrdə əməkdaşlığını dayandırmadı. 

Bakı beynəlxalq aləmin məsuliy­yətli üzvü kimi üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirdi və bu gün də bu proses davam edir. Amma 5 aprel görüşünün təfərrüatları məlum olandan sonra bir daha əmin oluruq ki, Qərb Bakı ilə münasibətlərində yenə də qeyri-səmi­miliyini nümayiş etdirir. ABŞ–Avropa İttifaqı–Ermənistan sammitində qəbul olunmuş qərarlarla tanış olduqda belə qənaətə gəlmək olur ki, Qərb Cənubi Qafqaz regionunda İrəvan adlı növbə­ti “barıt çəlləyi” yaratmağı planlaşdırır. Ümid edirik ki, Ermənistan belə bir funksiyada çıxış etməyin acı nəticələ­rini hələ unutmayıb.

Aprelin 5-də Brüsseldə Ermənis­tan– Aİ – ABŞ formatında planlaşdırılan görüşdən düz iki gün əvvəl yerli KİV dip­lomatik dairələrdəki mənbələrə istinad­la bildirmişdi ki, Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyan, Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula Fon der Lyayen və ABŞ Dövlət katibi Antoni Blinken İrəvanı Avroatlantik məkana inteqrasiya etmək məqsədilə siyasi, iqtisadi, humanitar sahələrdə çoxsaylı sazişlər imzalamaq niyyətindədirlər. Ən əsası, belə bir məlu­mat yayılmışdı ki, təhlükəsizlik sahəsin­də MDB ölkələri üçün görünməmiş hərbi pakt bağlı qapılar arxasında bağlanacaq. Amma cənab Blinken, sonra da xanım Lyayen Prezident İlham Əliyevə zəng edərək, sammitin nəticələrinin Azərbay­cana qarşı olmayacağını iddia etmişdilər. Hər iki şəxs dövlət başçımızı inandırma­ğa çalışmışdı ki, görüşdə ancaq Ermə­nistana siyasi-iqtisadi dəstək məsələləri müzakirə olunacaq. Ancaq bağlı qapılar arxasında müzakirə olunan sənədlərin açıqlanmasından sonra məlum oldu ki, Qərb nümayəndələri açıqlamalarında səmimi deyillər. Əldə olunan məlumatları ətraflı təhlil edərkən bir daha əmin olu­ruq ki, Qərb Cənubi Qafqaz regionunu geosiyasi mübarizə arenasına çevirmək istəyir və “qurbanlıq qoyun” qismində də Ermənistanı görür.

Bəs iki güc mərkəzi kasıb və geo­siyasi çəkisi olmayan Ermənistana nə vəd edirlər? Sənədlərdən aydın olur ki, ABŞ İrəvana Strateji Müdafiə İcmalının aparılması və Ermənistan üçün yeni hər­bi doktrina hazırlanması üçün ekspert dəstəyi verəcək. Deməli, İrəvan hərbi dokrtinasının hazırlanmasını okeanın o tayındakılara etibar edəcək. Bu məqam onu göstərir ki, ABŞ Ermənistanla hər­bi əməkdaşlığını əhəmiyyətli dərəcədə dərinləşdirmək istəyir. Eyni zamanda, strateji müdafiə baxışı və yeni hərbi doktrinanın hazırlanması təkcə cari mü­dafiə strategiyalarının nəzərdən keçiril­məsini deyil, həm də Ermənistanın milli təhlükəsizlik məsələlərinə yanaşmasının tamamilə yenidən nəzərdən keçirilməsi­ni nəzərdə tutur. Yəni, Qərb, ilk növbədə, ABŞ Ermənistanın güc strukturlarının bütün aspektlərini və potensial zəifliklə­rini qiymətləndirəcək, həmçinin İrəvana yeni geosiyasi reallıqlara və maraqlara uyğun doktrina formalaşdırmağa kömək edəcək. 

Belə çıxır ki, Ermənistanın yeni təh­lükəsizlik doktrinası ABŞ-ın maraqlarına uyğun hazırlanacaq. Doktrinanın qəbu­lundan sonra Vaşinqton İrəvana maliyyə və texniki dəstək göstərməyə başlaya­caq. Bu isə o deməkdir ki, Qərb Cənu­bi Qafqaz regionundakı sabitliyə təsir göstərən proseslərə fəal müdaxilə etmək istəyir. Yəni, görüşdə açıqlanan 65 mil­yon dollar ABŞ-ın regiondakı geosiyasi maraqlarına uyğun məbləğ deyil. Va­şinqton daha böyük məbləğ xərcləməyi planlaşdırır. 

Sənəddə diqqət çəkən məqamlardan biri də budur ki, ABŞ – Ermənistan əmək­daşlığı ikitərəfli hərbi əməkdaşlıq Plan­laşdırma və Tədqiqat Prosesi (PARP) və Əməliyyat İmkanları Konsepsiyası (OCC) vasitəsilə tərəfdaşlığın məqsədlə­rinin həyata keçirilməsində Ermənistanın NATO ilə əməkdaşlığına uyğunlaşdırıla­caq. Məsələ ondadır ki, Planlaşdırma və Tədqiqat Prosesi və Əməliyyat İmkanla­rı Konsepsiyası NATO ilə tərəfdaş ölkə əməkdaşlığının əsas elementlərindəndir. PARP tərəfdaşlara müdafiə məqsədlə­rinə nail olmaqda kömək etmək və or­dularının NATO ilə qarşılıqlı fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün nəzərdə tutulub. Bu, tərəfdaş ölkələrə birgə əməliyyatlar­da daha səmərəli iştirak etməyə imkan verir. Əməliyyat İmkanları Konsepsiyası tərəfdaş hərbi qüvvələrin NATO stan­dartlarına cavab verməsi və alyansın əməliyyatlarında səmərəli əməkdaşlıq edə bilməsi üçün onları inkişaf etdirmək və qiymətləndirmək məqsədi daşıyır. Əl­bəttə, belə bir əməkdaşlıq təkcə NATO ilə hərbi əlaqələrin dərinləşdirilməsi de­yil, həm də Ermənistan silahlı qüvvələ­rinin qarşılıqlı fəaliyyət və hazırlıq səviy­yəsinin yüksəldilməsi deməkdir. Təbii ki, gücləndirilmiş əməkdaşlıq NATO təlim­lərində daha geniş iştirakı, qabaqcıl tex­nologiyaların əldə edilməsini və təcrübə mübadiləsini nəzərdə tutur ki, bu da öz növbəsində Ermənistanın hərbi potensi­alının güclənməsinə kömək edə bilər. 

Birləşmiş Ştatlar Ermənistanın hər­bi və müdafiə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdirmək, İranla sər­hədə xüsusi diqqət yetirməklə, sərhəd nəzarətini və təhlükəsizliyi gücləndirmək üçün lazımi yardım göstərməyi də plan­laşdırır. Burada Vaşinqtonun əsl niyyəti üzə çıxır. Daha doğrusu, belə yardımın göstərilməsi ABŞ-nin geosiyasi planları­na uyğundur. Yəni, burada hədəf İrandır. Bu gün Ermənistan – İran sərhədlərini Rusiya hərbçiləri qoruyurlar. Belə gö­rünür ki, Vaşinqton “lazımi yardımın” göstəriləcəyini dedikdə, rus hərbçilərinin sərhədlərdən uzaqlaşdırılmasını nəzər­də tutur. İrəvanın da son vaxtlar anti-Ru­siya bəyanatları belə düşünməyə əsas verir ki, bu məsələdə amerikalılar ermə­nilərə kömək etməyi planlaşdırırlar.

Maraqlıdır, İran ABŞ ilə Ermənista­nın bu yeni əməkdaşlığına necə reak­siya verəcək? Tehrandan səslənən son bəyanatlar belə düşünməyə əsas verir ki, İran Qərbin regionda möhkəmlən­mək planlarına qarşıdır. İran liderinin beynəlxalq məsələlər üzrə baş müşavi­ri Əli Əkbər Vilayəti “Əl-Mayadeen Net” saytında ABŞ-ın Cənubi Qafqaz planı” başlığı ilə dərc olunan məqaləsində Cə­nubi Qafqaz üçün Amerika – Atlantik la­yihəsini regiona qeyri-qanuni müdaxilə və işğal üçün yeni plan adlandırıb. Ə.Vi­layəti deyir ki, bu plan “dünyanın həssas yerlərində gərginlik yaratmağa yol aç­maq, regionun təhlükəsizliyi və ölkələ­rinin müstəqilliyi bahasına hərbi iştirak üçün bəhanə əldə etmək” məqsədini daşıyır. O əlavə edib ki, Avropa İttifaqı və ABŞ-ın NATO çərçivəsində Brüssel­də görüşünün məqsədi Cənubi Qafqa­za qeyri-qanuni işğal və müdaxilə üçün yeni qətnamə üzərində razılığa gəlmək olub. Bu fikirlər onu göstərir ki, İran 5 ap­rel görüşünün keçirilməsindən narazıdır və onu Qərbin regiona müdaxilə etmək cəhdi kimi qiymətləndirir. Amma sözüge­dən sənədlərin açıqlanmasından sonra Tehranın sərgiləyəcəyi növbəti mövqe maraq doğurur. Hər halda, “böyük şey­tan” adlandırdığı ABŞ-nin hərbçilərini öz sərhədində görmək Tehranın arzuladığı perspektiv deyil.

ABŞ Ermənistanın hava qüvvələrinin və hava hücumundan müdafiə imkanla­rının artırılmasını da planlaşdırır. Nəzərə alsaq ki, Ermənistan KTMT-nin Birgə Hava Hücumundan Müdafiə Sisteminə inteqrasiya olunub, o zaman Vaşinqto­nun əsas hədəfinin məhz Rusiya oldu­ğu aydınlaşır. Bu istiqamətdə artıq işlər aparılır. Fransanın Ermənistana gətirdiyi radar sistemlərinin məhz bu məqsədə xidmət edəcəyi gözlənilir. Bu konteks­tdə ABŞ Rusiyanın İrəvana hərbi təsi­rini azaltmaq üçün Ermənistanın hava hücumundan müdafiəsini gücləndirmək istəyir. Bunun üçün okeanın o tayından müvafiq texnologiyaların İrəvana göndə­rilməsi heç kim üçün sürpriz olmayacaq. Bundan başqa, Vaşinqton Ermənistanın qabaqcıl hərbi texnika və yeni texno­logiyalara çıxışını asanlaşdırmaq üçün “Xarici Hərbi Maliyyələşdirmə” proqramı çərçivəsində İrəvana maliyyə yardımı göstərəcək. 

ABŞ-ın Ermənistana göstərmək istə­diyi növbəti yardım Global Positioning System (GPS) – Peyk Naviqasiya Sis­temi ilə bağlıdır. ABŞ bütün Ermənistan ərazisində GPS texnologiyasının ge­niş tətbiqini sürətləndirməyə çalışacaq. GPS texnologiyasının hərbi sahədə tətbiqi hərbi əməliyyatların dəqiqliyi və səmərəliliyinin artırılmasında mühüm rol oynayır. Bu sistem qoşunlara mürəkkəb və ya tanış olmayan ərazilərdə dəqiq na­viqasiya etməyə imkan verir, hərəkətliliyi və operativ reaksiya vermək qabiliyyətini xeyli yaxşılaşdırır. GPS sistemi silahla­rın, o cümlədən, artilleriya mərmilərinin və idarə olunan raketlərin dəqiqliyini ar­tırmaq üçün istifadə olunur. Bu, hədəf­lərə daha dəqiq zərbələr endirməyə im­kan verir. Müasir pilotsuz uçuş aparatları və digər avtonom sistemlər GPS-dən ge­niş istifadə edir. Belə bir texnologiyanın Ermənistanda təkmilləşdirilməsi əsrlər boyu qonşularının ərazilərinə göz dikmiş və işğal siyasəti yürütmüş İrəvanın hərbi təxribatlar həyata keçirmək imkanlarının daha da genişləndirməsi deməkdir. 

Aİ-nin də Ermənistanla bağlı planları ABŞ-dan ciddi fərqlənmir, bir-birini ta­mamlayır. Sənəddə qeyd edilir ki, Brüssel Ermənistan ordusuna dəstək məqsədilə Avropa Sülh Fondu (EPF) çərçivəsində yardım paketini qəbul edəcək. Bu paket Ermənistanın müdafiə sektorunda milli təhlükəsizliyini, sabitliyini və dayanıqlı­ğını gücləndirmək məqsədi daşıyır. O, həmçinin əməliyyat səmərəliliyini artı­racaq, Aİ və NATO standartlarına uy­ğunluğu sürətləndirəcək və Ermənistan ordusunun qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edəcək. Yardım paketi, həmçinin Ermə­nistan ordusunun Aİ-nin Ümumi Təh­lükəsizlik və Müdafiə Siyasəti (CSDP) çərçivəsində əməliyyat və missiyalarda iştirak imkanlarını gücləndirmək məqsə­dini daşıyır. Əldə edilən məlumatlara görə, Avropa Sülh Fondu (EPF) vasitə­silə Ermənistana yardım paketinin qəbu­lu məsələsində artıq Avropa İttifaqında konsensus əldə olunub. Bu yardım pa­keti Ermənistanın milli təhlükəsizliyinin və hərbi potensialının artırılması, əməliy­yat hazırlığının təkmilləşdirilməsi, habelə Aİ və NATO standartlarını özündə əks etdirən standartlara uyğunluğunu təmin etmək məqsədini daşıyır. Yəni, belə bir paketi qəbul etməklə Aİ Avropanın şərq sərhədlərində təhlükəsizliyin təmin edil­məsində öz təsirini və iştirakını güclən­dirmək istəyir.

Sənəddə Rusiyanın birbaşa ma­raqlarına toxunan məsələnin də diqqət mərkəzində saxlanılacağı açıqlanır. Belə ki, Aİ və Ermənistan Rusiyanın Ermənis­tandakı hərbi obyektlərinin statusunu da müzakirə ediblər. Rusiya hərbi bazaları­nın gələcəyi ilə bağlı Brüssel və İrəvan arasında fəal müzakirələrin aparılma­sı heç kimə sirr deyil. İndi bu məsələ Brüssel sənədlərində də öz əksini tapıb. Rusiya hərbi kontingentinin Ermənistan ərazisindən çıxarılması Aİ və ABŞ-ın erməni siyasətində strateji hədəflər­dən biridir. Belə razılıqla İrəvan Qərbin Rusiyanı Cənubi Qafqaz regionundan çıxarılması planına “yaşıl işıq” yandırır. Bundan başqa, Aİ və Ermənistan İrəva­nın Rusiya hərbi texnikası və texnologi­yasından asılılığının azaldılması, eləcə də Rusiya tərəfindən verilən hərbi təhsil və təlimdən yaxa qurtarılması zərurətini də müzakirə ediblər.

Aİ Ermənistana Azərbaycanla sər­həddə müdafiə infrastrukturunun, o cümlədən, mühəndis istehkamlarının yaradılmasına da yardım edəcək. Bu­rada sual oluna bilər: Brüssel hansı sərhədlərdə belə işə əl qoymaq istəyir? Axı Ermənistan ilə Azərbaycan arasın­da sərhədlərin demarkasiyası və deli­mitasiyası aparılmayıb. Deməli, Aİ şərti sərhədlərdə müdafiə infrastrukturunun və mühəndis istehkamlarının yaradıl­masında Ermənistana kömək etməklə həmin zonaları potensial cəbhə xəttinə çevirir. Ermənistan və Aİ-nin sülh təşəb­büslərinə dəstək bəyanatlarına bax­mayaraq, praktikada bu cür addımlar Azərbaycana qarşı potensial hücumlar üçün tramplin yaradılması kimi qiymət­ləndirilə bilər. 

Bundan başqa, Aİ və Ermənis­tan sərhəd təhlükəsizliyi və nəzarət məsələlərində Ermənistan milli təhlükə­sizlik xidmətinin sərhəd qoşunları və Avropa İttifaqının Xarici Sərhəd Təhlükə­sizliyi Agentliyi (FRONTEX) vasitəsilə əməkdaşlıq edəcək. Xatırladaq ki, Aİ-də sərhədlərin idarə edilməsi və miqrasi­ya ilə məşğul olan FRONTEX agentliyi ittifaqın xarici sərhədlərinin möhkəm­ləndirilməsində, nəzarətin təmin edil­məsində mühüm rol oynayır. Buna görə də, FRONTEX ilə qarşılıqlı fəaliyyət va­sitəsilə sərhəd təhlükəsizliyi sahəsində Aİ-nin Ermənistan ilə əməkdaşlığı region ölkələrinin maraqlarına qarşı yönəlmiş növbəti addım kimi qiymətləndirilə bilər. 

Sənədlərdən belə aydın olur ki, Aİ-yə üzv dövlətlər və ABŞ yeni yaradılmış Ermənistan xarici kəşfiyyat xidməti­nin təlimlərində və təchizatında yardım edəcəklər. Ermənistanın bu sahədə əhəmiyyətli texniki və ekspert dəstəyi alacağı gözlənilir ki, bu da İrəvanın yeni yaradılmış xarici kəşfiyyat xidmətinə öz əməliyyat imkanlarını əhəmiyyətli dərə­cədə genişləndirməyə imkan verəcək. Əlbəttə, Aİ və ABŞ ilə kəşfiyyat sahəsin­də bu cür dərin əməkdaşlığın Ermənis­tanın xarici kəşfiyyat xidmətinin Qərbin nəzarətində olan struktura çevrilməsinə gətirib çıxaracağı şübhə doğurmur. Təbii ki, Qərb texnika və texnologiyalarından asılılığın artması erməni kəşfiyyatının əməliyyat səviyyəsində effektivliyi artır­sa da, müstəqillik dərəcəsini çox aşağı salacaq. Eyni zamanda, Aİ–Ermənistan kiber dialoqu da başlanacaq. 

Bir sözlə, 5 aprel görüşünün pər­dəarxası məqamları bir daha təsdiqləyir ki, Qərb hələ də sülh prosesini tormoz­layan Ermənistanı gücləndirməklə regi­onun önəmli aktoru olan Azərbaycanın narahatlığını nəzərə almır. Əksinə, Aİ və ABŞ Ermənistanı öldürücü silahlarla tə­min etmək barədə razılığa gəliblər. Üstə­lik, hücum silahlarının tədarükü gözlə­nilir. Bütün bu hərəkətlər Ermənistanın orta müddətli perspektivdə NATO-ya daxil olmasına hazırlıqdan xəbər verir. Rusiyanın, Türkiyənin və İranın daxil olduğu regiona müdaxilə etməklə Aİ və ABŞ Ermənistana silah bazarını açır və İrəvanın bu silahları almasını özü maliy­yələşdirir. 

Göründüyü kimi, Ermənistan çox təh­lükəli geosiyasi oyuna qoşulub. Qərbin hesabına ayağa qalxmaq və geosiyasi güc toplamaq istəyir. Amma İrəvan çox məşhur olan bu atalar sözünü unudur: “Havayı pendir ancaq tələdə olur”. Bu reallığı dərk edən ermənilər də az deyil. Məsələn, tarix elmləri doktoru Qayane Mahmuryan “Qolos Armenii” qəzetinin “Ermənistanın hazırkı hakimiyyəti si­yasi istiqamətini dəyişir. Qərb ölkəmizə çoxmilyon dollarlıq maliyyə dəstəyi vəd edir. Bunu necə başa düşmək lazımdır?” sualına belə cavab verib: “Unutmayaq ki, tarix təkrarlanır. Siyasət sferasında dostluğa, anlaşmaya, ədalətə, rəğbətə arxalanmaq sadəlövhlükdən də artıqdır. Kiməsə dəstək verəndə hər bir tərəf yal­nız öz məqsədlərini güdür. Bu, həmişə belə olub və olacaq. Havayı pendir olan yer hamıya məlumdur. Ermənistan kimi kiçik dövlətin miqyasında təklif olunan maliyyə yardımının həcmi kiçikdir və iqtisadiyyatdakı vəziyyəti dəyişdirə bil­məyəcək. Biz daha diqqətli olmalıyıq ki, Qərb Ermənistandan konkret nə tələb edəcək, pulsuz pendirin faktiki qiyməti nə qədərdir. Çox yüksək ola bilər. Bu və­ziyyətdə bizim üçün nəticələr asanlıqla proqnozlaşdırıla bilər”. 

Doğru sözlərdir, biz də əlavə edək ki, İrəvan həmişəlik itirdiklərini geri almağa çalışır və düşünür ki, Qərbə yaxınlaş­maqla niyyətinə çatacaq. Amma qey­ri-region dövlətlərinə bel bağlamaqla və region dövlətlərinin maraqlarını nəzərə almamaqla Ermənistan daha böyük təh­lükəli yola çıxır, başqa ata minmək istə­yir. 

Azərbaycan isə sülh istəyir, region dövlətlərinin maraqlarına uyğun dincliyin bərqərar olmasını arzulayır. İrəvan başqa variantı seçirsə, özü bilər. Keçmişini unudanın gələcəyini topa tutarlar, deyib­lər. Belə görünür, erməniləri gələcəkləri maraqlandırmır. Onları, daha doğrusu, Nikol Paşinyan və onun komandasını si­yasi gələcək düşündürür. Amma İrəvan unutmamalıdır ki, Bakının hərbi gücü hər ötən gün artır və Azərbaycan milli ma­raqlarını sonadək müdafiə edəcək. Buna kimsənin şübhəsi olmasın!

M.SƏBUHİ
XQ