I MƏQALƏ

Əgər hər hansı ölkənin xalqla­rı öz hüquqlarını anlayır və onları qoruya bilirsə, o zaman ən kiçik dövlət belə ən böyük məmləkət qədər güclü olar.

Heydər ƏLİYEV,

Ümummilli lider

Təzadlaşan dünya...

Təzad, ümumiyyətlə, dünyaya xas olan fenomendir. Ümumi halda uyğun­suzluğu, daha doğrusu, hansısa hadisəni və ya hadisələr toplusunu vahid rasional­lıq çərçivəsində ziddiyyətsiz izah etmənin mümkünsüzlüyünü ifadə edir. Təzad fəl­səfədə geniş istifadə olunan anlayışlar­dandır. Böyük V.Hegel də dialektikanın qanunlarında bu anlayışdan yararlan­mışdır. 

Təzadlı məqamlara dövlətlərin fəaliy­yətində, fəlsəfədə və politologiyada tez-tez rast gəlmək olur. Təzadlı situasiyalar bir sıra hallarda hansısa prosesə və ya onların sisteminə yeni baxışların forma­laşmasını motivə edir. Və yaxud təzadlı hallardan daxili ziddiyyətləri aradan qal­dırmağa xidmət edən yanaşmalar elmi perspektivli hesab olunur. 

Bu mənada, öz fəlsəfi və elmi nailiy­yətləri ilə Qərbin öyünməyə haqqı vardır. “Qoca qitə” dünyaya çox sayda elm, mə­dəniyyət, siyasət, humanist ruhlu dahi insanlar bəxş etmişdir. Bununla yanaşı, müasir dünyanın ən eybəcər olayları da məhz oradan qaynaqlanır. Yüksək fəlsə­fi və elmi bazaya malik və dünyanın ən inkişaf etmiş bir məkanında o qədər tə­zadlar və onların ziddiyyətləri mövcuddur ki, buranın, doğrudan da, Avropa – de­mokratiya və liberalizm məkanı, olduğu­na şübhə edirsən. Təzadlı Avropa ağılsız Avropa təsiri bağışlayır. 

Bir tərəfdə Baxı, Bethoveni, Şekspiri, Hegeli, Kantı, Sartrı, Fukosu və minlərlə digər zəka sahibləri, digər tərəfdə isə əli qanlı faşistləri, nifrətlə dolu həyatları olan neofaşistləri, əli qana batmaqda davam edən neokolonialistləri... Bu, böyük təzad və ziddiyyət deyilmi? Avropa bunları, eyni zamanda, “mənəviyyat və zəka bətnində necə daşıya bilir”?

Reallıq və fəaliyyət... Bakı nümunəsi

Bu reallığı inkar edə bilmərik – onun mövcudluğunu qəbul etməliyik. Lakin həm də barışmamalıyıq. Faşizmə, neofa­şizmə, kolonializmə (müstəmləkəçilik) və neokolonializmə (yeni müstəmləkəçiliyə) qarşı güzəştsiz mübarizə aparmalıyıq. XXI əsrdə bunun ən yaxşı nümunəsini Azərbaycan Respublikası nümayiş et­dirir. Məhz Azərbaycanın Prezidenti ən yüksək tribunalarda rasional əsası yük­sək olan fikirləri ilə müstəmləkəçiliyin hər bir təzahürünə qarşı bəşəriyyətin birgə mübarizəsinin zəruriliyindən bəhs edir. 

Keçən ilin yayında isə məhz Azər­baycanın təşəbbüsü və birbaşa fəaliyyəti sayəsində yeni müstəmləkəçiliyə qarşı Bakı Təşəbbüs Qrupu (BTQ) yaradılmış­dır. Qrup indiyədək 7 mötəbər beynəlxalq tədbir keçirmişdir. Həmin tədbirlər birba­şa dünyada müstəmləkəçiliyin aradan qaldırılması üçün konkret fəaliyyət is­tiqamətlərinin müəyyən edilməsinə və praktiki kompleks addımlar atılmasına xidmət edir. Son İstanbul tədbirində bu motiv özünü daha qabarıq göstərmişdir. Orada Fransanın müstəmləkəçiliyindən əziyyət çəkən xalqların və ölkələrin haq­larının qorunması, onların təbii hüquqla­rının təmin edilməsi kimi məsələlər mü­zakirə edilmişdir. 

Konfransın mövzusunun “Dekoloni­zasiya: intibah dövrünün başlanğıcı” ad­landırılması çox əlamətdardır. Çünki Bakı Təşəbbüs Qrupu, birincisi, 120 üzvü olan Qoşulmama Hərəkatı çərçivəsində yara­dılmışdır ki, geniş bir coğrafi və geosiyasi məkanda xalqların haqq və hüquqlarının təmin edilməsinə həm məsuldur, həm də onun təmin edilməsinə çalışır, ikincisi, müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizə, sözün həqiqi mənasında, dərin fəlsəfi, iqtisadi, siyasi və geosiyasi anlamlarda dirçəlişdir! XXI əsrin insan və mədəniyyət yüzili kimi obrazına tam uyğun olan zərurətdir! Çün­ki indi qlobal miqyada demokratiya, insan haqları, liberalizmdən danışanlar dünyanı haqq və hüquq məsələində iki düşərgəyə bölə bilməzlər. Dünyanın “ağ” və “qara” rəngi Qərbə sərfəli və ya sərfəsiz olmaq kriteriyası ilə artıq müəyyən oluna bilməz. Hər yerdə və hər zaman obyektiv demok­ratiya, haqq və hüququn tərəfsiz, univer­sal qaydalara görə təmini olmalıdır. 

Mümkün deyildir ki, harada müəyyən dövlətlərin (məsələn, Fransanın) marağı ödənirsə, orda demokratiyanın mövcud­luğundan bəhs etsinlər. Bununla kifayət­lənməyib bütün dünyanın da belə düşün­məsi üçün ağılsız şantajlar etsinlər. 

Yol vermək olmaz ki, həqiqətən, hüququ təmin edilməyən, haqsızlığa düçar olan, lakin müəyyən dairələrin tə­siri altında olmaq istəməyən dövlətlər və ölkələr isə antidemokrat, sivil dünyaya uyğun olmayan, müxtəlif qondarma fo­bilərin hədəfi kimi təqdim edilməyə cəhd göstərilsin. 

Bütün bunlara görə, Bakı Təşəbbüs Qrupu yeni tarixin çox vacib mütərəqqi fəliyyət üsullarından biridir. Onun memarı isə daim tərəqqidə olan Azərbaycan Res­publikasıdır! Azərbaycan faktiki olaraq XXI əsrdə milli, regional və qlobal miq­yaslarda humanitar tərəqqinin mərkəz­lərindən və bu istiqamətdə real fəaliyyət göstərən dövlətlərdən birinə çevrilir! Bu tezisin məna işığında BTQ-nin müasir dünyada missiyasının müxtəlif aspektləri üzərində bir qədər geniş dayanaq.

Qlobal təhlükəsizlik və tərəqqi kəsişirmi?

Müasir nəzəri fəlsəfi və politoloji şüur­da olduğu kimi, praktiki siyasi fəaliyyət­də də şübhə etmirlər ki, qlobal tərəqqi ilə təhlükəsizlik bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Təhlükəsizliyin təmin olunmadığı yerdə müharibə paradiqması üstünlük təşkil edir və burada inkişafdan danışmaq yer­sizdir. İnkişaf da ədalətli, doğru, hüququn və qarşılıqlı faydalı qazancların olmadığı şərtlər daxilində aparılırsa, təhlükəsizliyin təmininə xidmət etmir. Bu gedişin sonu fəlakət və deqradasiya olur. 

Burada müasir dünya üçün xarakterik olan başqa bir məqam da vardır. Məsələ ondan ibarətdir ki, indi dünya o dərəcədə qloballaşmışdır ki, onun hər hansı hissə­sində (lokal fraqmentində) bir problem varsa, bütövlükdə, dünyaya mənfi təsir edir. 

Buradan belə bir qənaətə gələ bilə­rik: planetimizin hətta kiçik ərazisində və yaxud bölgəsində təhlükəsizliyə, inkişafa və hüquqa təhlükə və ya maneə möv­cuddursa, o, gec-tez bütövlükdə dünyanı tarazlığından çıxaracaq. Aydındır ki, həm öz dövlətçiliyi, həm də dünya qarşısında məsuliyyət hiss edən liderlər belə halla­ra qarşı mübarizə aparmalıdır. Təcrübə göstərir ki, bu prosesin ön sıralarında ge­dən liderlərdən biri də Azərbaycan Prezi­denti İlham Əliyevdir. 

İlham Əliyev müxtəlif platformalarda müstəmləkəçiliyə, xalqların hüquqlarının pozulmasına və ədalətsizliyə qarşı güclü məntiqi və fəal praktiki addımlarla mü­barizə aparır. Bütün dünya xalqları üçün faydalı olan təşəbbüslər irəli sürür. Bu prosesin iki mühüm fərqli əlaməti özünü göstərir.

Birincisi, İlham Əliyev Cənubi Qafqaz regionu çərçivəsində bölgənin lider döv­lətinin başçısı kimi, sabitlik, hüququn təmini, etibarlı təhlükəsizlik və qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlıq naminə çox­şaxəli fəaliyyət göstərir. Etiraf edilməlidir ki, bu fəaliyyət öz praktiki nəticəsini verir və regional sabitlik qalır. Təhlükəsizliyin təmini üçün də “3+3” formatı üzrə birgə fəaliyyət platformasını irəli sürən İlham Əliyev onun realllaşması üçün titanik diplomatik və siyasi iradə nümayiş etdi­rir. 

İkincisi, qlobal miqyasda özünü göstərən hüquq pozuntuları, ədalətsizlik və qeyri-konstruktiv münasibətlərə qarşı mübarizə üçün İlham Əliyev geniş surət­də regional və beynəlxalq təşkilatlarda fəaliyyət platformasından yararlanır. Pandemiya dövrü də daxil olmaqla ən böhranlı situasiyalarda belə Azərbaycan Prezidenti konstruktiv, real və ədalətli təklifləri ilə digər liderlərdən seçilmiş­dir. İlham Əliyev vurğuladığımız siyasi fəaliyyət praktikasını BMT, Qoşulmama Hərəkatı, MDB, Türk Dövlətləri Birliyi kimi təşkilatlarda çox uğurlu sınaqdan keçir­mişdir. Müstəmləkəçiliyə qarşı barışmaz mübarizə kursu da Qoşulmama Hərəkatı çərçivəsində fəal aparılır. 

Bunun səbəbi aydındır. Çünki məhz bu təşkilatda dünyanın müxtəlif regionla­rının, o cümlədən, Afrika dövlətləri birgə fəaliyyət göstərirlər. İlham Əliyevin təklif etdiyi anti-müstəmləkə platforması bu as­pektdə tam legitimdir və təşkilatın hər bir üzvünün maraqlarına cavab verir. Obraz­lı desək, Azərbaycan Prezidenti “təşkilat­daxili inklüziv legitimlik” əsasında müasir dövrün bu utandırıcı faktına qarşı böyük mübarizəsinə başlamışdır. Axı, indiki ta­rixi mərhələdə ərazisindən asılı olmaya­raq, hər hansı ölkəyə qarşı müstəmləkə siyasəti aparmaq geridə qalmışlıqla ya­naşı, bütövlükdə, bəşəri proseslərə ziyan vurmaqdır. 

Beləliklə, əmin oluruq ki, Azərbayca­nın təşəbbüsü dərin və geniş geosiyasi, bəşəri və siyasi-mədəni reallıqların əsas­lı təhlili sayəsində çıxarılan nəticələrin fonunda yaranmışdır. Bu, uzunmüddətli prosesdir, lakin mütləq müsbət nəticəsi olacaqdır. İndiki mərhələdə isə artıq bir neçə aspektdə həmin fəaliyyət bəhrəsini verməkdədir. Faktlara müraciət edək.

Fransanın 13 müstəmləkə qurbanı

Danılmaz faktdır ki, Fransa XXI əsrdə dünyanın 13 lokal ərazisində müstəm­ləkə siyasəti yeritməkdədir. Onun adını “yeni müstəmləkə” də qoya blərik. Bu­nunla mahiyyət dəyişmir. Müstəmləkə­çilik əsasən Qərbə xas olan fəaliyyətdir (ABŞ, Böyük Birtaniya, Fransa, İspani­ya, Almaniya...). Hələ XV əsrdən özünü göstərir. Avropalılar özlərini inkişaf et­miş və sivil saymaq əsasında dünyanın müxtəlif böləglərinə hərbi yürüşlər edir, oraları talayır, sərvətlərini qəsb edir, xalq­ları isə özlərindən asılı vəziyyətə salırdı­lar. Bu hadisələr Avropa da daxil olmaqla, Latın Amerikasında, Uzaq Şərqdə, Afri­kada baş verirdi. Tarixçilərə minlərlə bu kimi faktlar məlumdur. Sadəcə, onlardan birini yada salaq. 

İspanlar Latın Amerikasında mövcud olan İnka İmperiyasını XVI əsrdə vəhşi­cəsinə dağıtdılar. Burada “vəhşicəsinə” sözü kimisə pisləmək mənasında işlədil­mir – dağıtma prosesinin mahiyyətini təş­kil edir. İspan müstəmləkə hərbi dəstələ­rinə adelantado (“adelantado” “səlibçi”, “pioner” deməkdir və o dövrün İspani­yasında özünün ərazisindən kənarda olan yerləri zəbt etmək üçün təşkil edilən qoşunların başçısına verilən rütbədir) Fransisko Pisarro komandanlıq edirdi. F.Pisarro 1533-cü ildə İnka hökmdarı Atayalpı əsir ala bilmişdir. Atayalpı geri almaq üçün inkalılar ispanlarla bazarlığa getmişlər və ispanlar İnkanın malik oldu­ğu bütün sərvət müqabilində hökmdarı azad edəcəyinə söz vermişlər. Lakin söv­dələşmə baş tutandan sonra avropalılar vədlərinin əksinə olaraq tarixdə görün­məmiş işgəncə ilə Atayalpı öldürmüşlər. Ancaq ispan müstəmələkəçilər hələ də dünyada rekord hərbi qənimət sayılan və dəyəri 309 milyon ABŞ dolları (2000-ci ilin kursuna görə) qızıl külçələrini qəsb etmişlər. Bu, Avropa müstəmləkə şüuru ilə davranış üsulunun klassik təzahürü və onların mahiyyətinin güzgüsüdür. 

XV əsrdən bu yana avropalıların və onlara bənzəmək istəyənlərin şüurla­rında dəyişiklik olmamışdır. Bunun bir bariz nümunəsi Fransanın müstəmləkə siyasəti, digəri isə Qarabağda havadar­larının ssenarisi üzrə azərbaycanlılara qarşı soyqırımı edən erməni davranış faktıdır. Qarabağı işğal etmək birbaşa er­məni siyasi və ya dövləti gücünün yarada biləcəyi müstəmləkə siyasəti deyildi – o, öz müstəmləkə şüurunu dünyaya yay­maq arzusunda olan böyük dövlətlərin əməlidir. Ermənistan sadəcə onların ma­şası oldu. 

Buna görə də Azərbaycanın dünya üzrə Fransanın müstəmləkə siyasətinə qarşı mübarizə aparması, ümumiyyətlə, müasir mərhələdə kolonializmi aradan qaldırmaq uğrunda böyük savaşın tər­kib hissəsidir. Bu baxımdan Fransanın müstəmləkə siyasətinin bir sıra cəhətləri və onun nəticələri üzərində də dayanmaq Bakı Təşəbbüs Qrupunun strateji əhə­miyyətini anlamağa yardım edər. Təkcə onu deyək ki, Fransanın 13 müstəmləkə ərazisinin sahəsi 559 655 kvadratkilo­metrdir (!). Əhalisi isə 2 750 899 nəfərdir (2020-ci il məlumatı). 

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru