III MƏQALƏ

Tarixi ədalət – Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixin sınağından çıxmış prinsipi

Prezident İlham Əliyevin bu ilin əv­vəllərində yerli telekanallara verdiyi müsahibədə ədalətlilik haqqında ifadə etdiyi fikirlər milli ideya kontekstində məsələnin bu aspektini çox yaxşı izah edir. Dövlət başçımız yuxarıdakı iqti­basdan da göründüyü kimi, ədalətə inamın zəruri olduğunu vurğulayır. Yəni Azərbaycan dövlətçiliyində və cəmiy­yətin özünütəşkili ənənəsində ədalətə inam ilk sırada yer almışdır. Bu özəllik Azərbaycan cəmiyyətinin mövcudluq fəlsəfəsinə o dərəcədə hopmuşdur ki, artıq onu bizim toplumun var olmaq psixologiyasının əsas komponentlərin­dən biri kimi dərk etməyimiz son dərəcə vacibdir. 

Buna görədir ki, dövlət başçısı ədalətə inam faktorunu üç mühüm top­lumsal (kollektiv) psixoloji məqam kon­tekstində izah edir. Birincisi, ədalətə inamsızlıq “istər-istəməz insanların şüuruna mənfi təsir göstərir”, ikincisi, “ruh düşkünlüyünə gətirib çıxara bilir”, üçüncüsü, “bədbinlik hisslərinin cəmiy­yətdə geniş vüsət almasına şərait ya­radır” (bax: İlham Əliyev yerli televiziya kanallarına müsahibə verib.

Bu müddəalar milli ideya baxımın­dan prinsipial fəlsəfi və psixoloji əhə­miyyət kəsb edir. Yeni tarixi mərhələdə milli ideyanın sosial-siyasi və psixoloji funksiyasının əhəmiyyətli cəhətlərini anlamaq üçün onların üzərində bir qə­dər geniş dayanmaq lazımdır. 

Ədalətsizliyin insanların şüuruna təsiri

Prezident İlham Əliyev müsahibə­sində ayrıca vurğulayır ki, “30 il ərzində ədalətə inam Azərbaycan cəmiyyətində müəyyən dərəcədə sarsılmışdı”. Bu, ümumiyyətlə, “istənilən cəmiyyət üçün yaxşı hal deyil”. Tarixən ədalətə dərin inam əsasında özünüyaradan Azərbay­can cəmiyyəti üçün ədalətə inamın sar­sılması daha ağır nəticələr verə bilər. Toplum, bütövlükdə özünü inkişafdan qalar. Vahid bir sistem kimi mövcud ola bilmə imkanları minimuma enər. O hal­da hansısa milli ideyanın səmərəli funk­sionallaşmasından danışmaq belə –mümkün olmaz. Yəni ən yaxşı və güclü milli ideya belə, reallaşma şansını itir­miş olur. 

Məhz buna görə də Prezident İlhamƏliyev Azərbaycan cəmiyyətində ədalə-tə inamın bərpasını milli ideya kon­tekstində mühüm vəzifələrdən biri kimi xarakterizə edir. Ədalət hissinin tama­milə itirilməməsi üçün isə ərazi bütöv­lüyünün bərpası əsas şərt kimi qəbul edilmişdir. Fəlsəfi baxımdan, bu, o deməkdir ki, ərazi bütövlüyünün bər­pası digər məsələlərlə yanaşı, həm də xalqda ədalətə inamın bərpa olunması deməkdir. 

Öz növbəsndə bu prosesin çox mü­hüm məna çalarlarından biri də ədalə­tin tarixi aspektdə Azərbaycan toplumu üçün böyük əhəmiyyəti olduğunu in­sanlara çatdırmaqla əlaqəlidir. Vurğula­nan səbəblərdən, Azərbaycan toplumu üçün ədalətin tarixiliyi dövlətçilik kon­tekstində çox əhəmiyyətlidir. Ona görə ki, tarixən Azərbaycan dövlətçiliyində ədalət faktoru əsas yerlərdən birini tut­muşdur. 

Belə nəticə alınır ki, İlham Əliyev Prezident kimi ədalətin bərpasını hə­mişə Azərbaycan dövlətçiliyinin əsas prinsiplərindən biri olaraq zəruri say­mışdır. Bu özəllik isə tarixi ədalətin dərindən və üzvi olaraq milli ideyanın mənası, məzmunu və mahiyyətində mühüm prinsip statusunda nəzərə alın­dığını ifadə edir. Ərazi bütövlüyünün bərpası milli ideya kimi bu səbəbdən tamamilə tarixi legitimliyi olan müsbət bir fenomen-prosesdir! 

Bu əsasda tarixi ədalətin yeni mər­hələdə milli ideyanın substantiv və funksional olaraq vacib yer tutması mümkündür (bizcə, faydalı olardı). Yəni Azərbaycan tarixin bütün mərhələlə­rində ədalət prinsipini milli ideyanın mərkəzi amillərindən biri kimi əbə­diləşdirməlidir! Məsələnin digər aspekti Prezidentin vurğuladığı iki vacib sosi­al-psixoloji faktorla bağlıdır.

Ruh düşkünlüyü – toplumsal fəsad

Bu, doğrudan da, ağır dağıdıcı so­sial-psixoloji haldır. Əgər cəmiyyət ruh düşkünlüyünə uğrayarsa, onun özünə qiymət verməsi ciddi təhriflərə müşayiət olunur. Faktiki olaraq, cəmiyyət keç­miş-müasirlik-gələcək qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində özünü adekvat dərk edib, konkret zaman-məkan reallıqlarında perspektivlilik aspektində qiymətlən­dirə bilmir. Bu, ümumi halda toplumun adekvat empatiya (özünüdərketmə) qa­biliyyətini itirməsi deməkdir. Belə halın mövcud olduğu cəmiyyətin bütövlüyünü saxlaması mümkün deyil. Proses uzun müddət mənfi istiqamətdə davam edər­sə, bütövlükdə, xalq yoxa çıxa bilər. Bu cür gedişatın əsas əlamətlərindən biri kollektiv reallıqlar səviyyəsində bədbin­liyin olmasıdır. 

Bədbinlik – özünəinamın düşməni

Özünəinamın fərdi və xalq anlamın­da rolu çox güclüdür. Hər iki anlamda fəaliyyətin sonuclarına birbaşa təsir edir. Hətta, özünəinam güclü olanda di­gər sosial, psixoloji, mənəvi çatışmaz­lıqların bərpası imkanı meydana gəlir. Kollektiv miqyasda özünəinam isə ol­duqca əhəmiyyətli faktor kimi bütövlük­də cəmiyyətin sosial, psixoloji, mənəvi, mədəni, əxlaqi özəllikləri ilə sıx bağlıdır. 

Bunlara görə, bədbinlik özünəina­mın azalmasının və ya olmamasının yekunudur. Bədbin cəmiyyətin daxili bağlantısı minimum səviyyədə olur. İn­sanları birləşdirən ictimai faktorlar öz funksiyasını yerinə yetirə bilmir. Başqa fəsadlarla yanaşı, bu, həm də kollektiv səviyyədə milli ideyanı görə bilməmək halını yaradır. Fəlsəfi ifadə ilə, bədbin­lik fərdin özünü milli ideya kontekstində identifikasiya etmək qabiliyyətini itirmə­si kimi bir qorxulu durum yaranmasını motivasiya edir.

Beləliklə, ədalətsizlik, ruh düşgün­lüyü və bədbinlik toplumsal miqyasda xalqın mövcudluğuna risk ola biləcək bir mühit formalaşdıra bilir. Prezident İlham Əliyev bu faktorların birgə təsirini sağlam cəmiyyətin yaranması və möh­kəmlənməsi üçün “çox təhlükəli amillər” kimi qiymətləndirməkdə tamamilə haq­lıdır. Xüsusilə milli ideyanın reallaşması aspektində bu məqamın ayrıca əhəmiy­yəti vardır.

Milli ideya və sağlam cəmiyyət: əks-əlaqə prinsipi kontekstində 

Belə çıxır ki, tarixi ədalətin bərpası cəmiyyətdə ədalətə inamı, ruh yüksək­liyini və toplumsal nikbinliyi sitmullaş­dırır və onların qarşılıqlı təsirlərini milli ideyanın reallaşması aspektində har­moniya halına salır. Bu isə sağlam cə­miyyətin yaranmasının mühüm əlamət­lərindəndir. Müəyyən edilmiş milli ideyanın həyata keçməsi yalnız sağlam cəmiyyət mühitində mümkündür. Müa­sir tarixi mərhələ üçün cəmiyyətin “sağ­lamlığı”nın fəlsəfi anlamı azad və güclü vətəndaş cəmiyyətinin yaranması ilə sıx bağlıdır. 

Bu fəlsəfi müddəaların fonunda mil­li ideya ilə sağlam cəmiyyət arasında əks-əlaqənin xüsusi məzmuna malik olması nəticəsini almaq olar. Konkret olaraq, milli ideya sağlam cəmiyyətin mövcudluğunu, sağlam cəmiyyət isə milli ideyaya inamı tələb edir. Bunun üçün milli ideya konkret mərhələ üçün real və əsaslı olmalı, inkişafın və özü­nütəşkilin əsas prinsiplərinə dayanmalı­dır. Bu mənada Azərbaycanda milli ide­yanın bir mərhələsinin tamamlanması sağlam cəmiyyətin yarandığının təsbiti və təsdiqidir. Cəmiyyət özünü adekvat empatiya edə bilir, qarşısına qoyduğu məqsədlərə çatmaq üçün öz ədalətini gözləyir, ruh yüksəkliyinə malikdir və sosial-psixoloji nikbinliyə malikdir. Vur­ğulanan bu özəlliklər milli ideyanın ilk mərhələsinin komponentləri kimi çox əhəmiyyətlidirlər. Eyni zamanda, yeni tarixi mərhələnin milli ideya kontekstin­də elə təməl sahəsini formalaşdırırlar ki, yeni milli ideyanı müəyyənləşdirmək üçün prinsipial əhəmiyyət daşıyırlar. 

Bununla milli ideyanın reallaşmasın­da tarixi ədalətin bərpasının böyük əhə­miyyətini anlamaqla yanaşı, çox vacib bir məqamın aktuallığına da əmin olu­ruq. Bu, milli ideyanın həyata keçməsin­də ədaləti təmin edən liderin mövcudlu­ğu ilə bağlıdır. 

Ədaləti təmin edən lider – milli ideyanın yaradıcısı və daşıyıcısı

Tarixin bütün dönəmlərində xalq üçün əhəmiyyəti olan ədaləti liderlər təmin edirlər. Cəmiyyət üçün milli ide­ya baxımından vacib olan yuxarıdakı faktorların reallaşması birbaşa liderin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. Təsadüfi de­yildir ki, tarixdə “Qanuni Süleyman” ifa­dəsi vardır və yaxud elə liderlər olmuş­lar ki, onlara xalqın vicdanı və ədaləti kimi qiymət verirlər. Həmin liderlər milli ideyanın yaradıcıs və daşyıcılarıdır. Nümunə kimi, Heydər Əliyevin müasir mərhələdə müstəqilliyi milli ideyasının yaradıcısı və əsas daşıyıcısı olmasını göstərə bilərik. Bununla yanaşı, Şarl de Qoll Fransanıın müstəqilliyi ideyasının XX əsrin ikinci yarısında yaradıcıs idi. Mustafa Kamal Atatürk türklərin istiqlal milli ideyasının XX əsrdə yaradıcısı və əsas daşıyıcısı kimi, Mahatma Qandi isə Hindistanın azadlığı ideyasınını ya­radıcısı kimi qəbul edilir. 

Azərbaycan üçün XXI əsrin çox çətin şərtləri altında ərazi bütövlüyünü bərpa etmək, sözün həqiqi mənasında, bu milli ideyanın yaradıcısını və daşıyı­cısını tələb edirdi. Vurğulanan anlamda məsələnin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sağlam, ədalətli, özünəinamlı, ruh yüksəkliyinə malik və nikbin cəmiyyət­də toplumsal maraqları ifadə edə bilən şəxsiyyət – lider olmalıdır. Məhz həmin liderin fəaliyyəti sayəsində vurğulanan müsbət toplumsal keyfiyyətlər potensi­aldan aktuallığa çevrilə bilir, yəni sosial praktika vasitəsilə tarixi reallığa çevrilir. Bu gerçəklikləri Prezident İlham Əliye­vin aşağıdakı fikirləri çox gözəl ifadə edir: “Ona görə ədalətə inanmaq üçün əsas olmalıdır. Onu da biz hamımız bilməliyik ki, ədalət özü-özünə gəlmir, ədaləti sən gərək təmin edəsən”.

Beləliklə, Azərbaycan üçün milli ideyanın reallaşması kontekstində ta­rixi ədalətin bərpası bir sıra faktorların mövcudluğunu zəruri etmişdir. Tarixi ədalətin bərpası baxımından bunun iki məqamı önəmli olmuşdur. Birincisi, tarixi ədaləti təmin edə bilən şəxsiy­yət-liderin mövcudluğu, ikincisi, sağlam cəmiyyət (“azad və güclü multikultural vətəndaş cəmiyyəti” mənasında). Lider azad və güclü multikultural cəmiyyəti formalaşdırmaqla onun ədalətə inamı­nı bərpa edir və bununla da müəyyən edilmiş prinsiplər üzrə milli ideyanın re­allaşması üçün “sağlam təməl fəaliyyət sahəsi” yaradır. Eyni zamanda, “sağ­lam təməl fəaliyyət sahəsi”nin başqa bir vacib komponentinin – milli qürur hissinin formalaşması üçün münbit və stimulverici şərait formalaşır.

(ardı var)

Füzuli QURBANOV,
XQ-nin analitiki, fəlsəfə elmləri doktoru