Yaxud erməni baş nazirin yeni fantaziyaları 

Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın canlı yayıma çıxması, ölkəsi ilə bağlı məsələləri açıqlaması, o cümlədən, özünə ünvanlanan sualları cavablandırması diqqəti bir neçə cəhətdən çəkməkdədir. Birincisi, Nikol son vaxtlar hakimiyyətinə qarşı daha kəskin xarakter almış təzyiqləri neytrallaşdırmaq istəyir. İkincisi, o, özünün demokratik lider obrazını cəmiyyətə sırımağa çalışır, ucuz populizmini, belə demək mümkünsə, satışa çıxarır. Üçüncüsü, indiki durumda reallıqlar ətrafında manipulyasiya yolu tutur, erməni ictimai rəyini bu müstəvidə iqtidarın tərəfində saxlamaq istəyir. Dördüncüsü isə Paşinyan xaricə, yəni onu hakimiyyətə gətirən qüvvələrə, guya, iş gördüyünü sübuta yetirməyə çalışır.

KTMT-dən çıxmaq üçün bəhanə...

Ermənistan baş nazirinin canlı ya­yımda üzərində dayandığı ilk məsələ ölkəsinin Kollektiv Təhlükəsizlik Müqa­viləsi Təşkilatı ilə münasibətlərinin hazır­kı durumudur. Əlbəttə, bu münasibətlər, istər-istəməz, Ermənistanın Rusiya ilə əlaqələrinə nəzər salınmasını aktuallaş­dırmaqdadır. Əlaqələr isə son dərəcə gərgindir. Paşinyanın fikirləri gərginliyə xüsusi rəng qatmaqdadır. Onun sözlə­rinə görə, Ermənistan hakimiyyətinin mü­şahidələri göstərir ki, KTMT-nin hərəkət­ləri və ya hərəkətsizliyi qurumun İrəvan qarşısındakı öhdəliklərini yerinə yetirmək məqsədi daşımır. Bu məqamda Nikolun bir qədər də “irəli getdiyini” söyləyə bilə­rik. O, faktiki olaraq, KTMT üzvlüyündən çıxma eyhamları vurur və deyir ki, siyasi iradə var və lazım gələrsə, Ermənistanın maraqlarına uyğun qərar veriləcək. Nikol onu da vurğulayır ki, İrəvan qurumu tam başa düşmək və mövqeyini başa düşülən etmək üçün mümkün olan hər şeyi real­laşdırmaq istəyir. Nəticə budur: Ermənis­tan KTMT ilə bağlı durumu dramatikləş­dirməyə çalışacaq və təşkilata üzvlükdən ayrılmaq yolunda daha münbit şərait yetişdirəcək. Yəni, ölkənin qarşısına qoy­duğu məqsəd üçün bütün vasitələr, həm­çinin bəhanələr “aktuallığını” qoruyacaq. Paşinyanın ən başlıca vəzifəsi isə Ermə­nistanda anti-Rusiya köklənişini diri sax­lamaq, bu tendensiyanın sıradan çıxma­sına imkan verməməkdir. 

“Anklavlar məsələsi” və sülh gündəmi

Paşinyanın üzərində dayandığı di­gər məqamlar Azərbaycanla bağlıdır. Əlbəttə, söhbət bizim üçün maraqlı olan məqamlardan gedir. Bu baxımdan ilk növbədə anklavlardan söz açaq. Paşin­yan bildirib ki, Azərbaycanla sülh prose­sində anklavlar və eksklavlar məsələsi həllini tapmalıdır və bunun üçün bir neçə variant olsa da, ortada obyektiv razılaş­ma yoxdur. 

Erməni baş nazir sözügedən məsələ­nin Azərbaycanla sülh danışıqlarının tər­kib hissəsi olaraq götürülməsindən də danışıb. Deyib ki, Ermənistan və Azər­baycan arasındakı sülh prinsiplərindən biri hər iki ölkənin Sovet Ermənistanının və Sovet Azərbaycanının sərhədlərinə əsaslanaraq, qarşılıqlı şəkildə ərazi bü­tövlüklərinə hörmətlə yanaşmalarıdır. Onun sözlərinə görə, Ermənistanın əra­zisinin 29,8 min kvadratkilometr olduğu­nu deyəndə, bura Sovet İttifaqı dövrün­də Azərbaycana məxsus olan anklavlar daxil deyil. Ermənistan ərazisinə isə So­vet Azərbaycanı ərazisi ilə əhatə olun­muş Artsvaşen (Gədəbəy rayonundakı Başkənd) eksklavı daxildir. Nikol bu məsələnin birtəhər həllini tapmalı olduğu­nu bildirib: “Biz Artsvaşen məsələsini qal­dıranda, təbii ki, Azərbaycan da öz növ­bəsində Sovet İttifaqının təsviri, xəritələri və qərarları əsasında de-yure mövcud olan anklavlar məsələsini qaldırır. Desək ki, anklavlardan söhbət gedə bilməz, onda onu da deməliyik ki, eksklavdan da söhbət getməməlidir. Ancaq hər iki sual var. Ona görə də bu iki məsələ sülh pro­sesində həllini tapmalıdır”.

Göründüyü kimi, N.Paşinyan burada erməni ictimai rəyinə hesablanmış çox incə gediş edir. O, ölkəsinin Başkənd məsələsini qaldırdığını deyir və guya buna qarşılıq Azərbaycanın anklavlar məsələsini irəli sürdüyünü iddia edir. Əlbəttə, söhbət heç də ondan getmir ki, problemi birinci kim ortaya qoyur. Bura­da vacib məqam Paşinyanın anklavları da sülh gündəliyinin tərkib hissəsi kimi görməsidir. Bu, son dərəcə vacibdir. Çünki biz əvvəllər Qərb vasitəçilik xət­tində məsələnin fərqli təqdimatlarına şahidlik etmişik. Amma məlumdur ki, Azərbaycan tərəfi xüsusən də lokal xa­rakterli antiterror tədbirlərindən sonra məhz Ermənistanın anklavları qaytarma­lı olduğunu vurğulayır. Bu məqamda bir neçə variantın olduğunu deyən Nikolun konkret nə söylədiklərinə diqqət yetirək: “Biz mövcud de-yure anklavlar üzərində Azərbaycanın, Artsvaşen üzərində isə öz suverenliyimizi təsdiq edirik. Burada çoxlu suallar yaranır. Birincisi, bu ekskla­vın ərazisi demarkasiya edilməlidir, çünki onun nə qədər böyük olduğunu bir daha təsdiqləmək lazımdır. İkincisi, məsələni fiziki parametrlərlə həll etsək, onda belə bir sual yaranır: Bizim Artsvaşenlə birba­şa sərhədimiz yoxdur, biz öz sərhədimiz­dən Artsvaşenlə Azərbaycan sərhədinə qədər mövcud ərazini necə keçəcəyik”.

N.Paşinyanın sözlərindən gəlinən qə­naət budur ki, anklavlar məsələsi praktik olmalıdır. Yəni, kimdə hansı ərazi varsa, həmin ərazilər saxlanılmalıdır. Bu, təx­minən ərazi mübadiləsinə oxşayır. Qeyd edək ki, mövcud xüsusda adı çəkilən sək­kiz kənddən yeddisi – Qazax rayonunun Sofulu, Barxudarlı, Bağanıs Ayrım, Qızıl Hacılı, Yuxarı Əskipara, Aşağı Əskipara və Xeyrimli, biri isə Naxçıvanın Kərki kəndidir. Başkənd (Artsvaşen) kəndi isə Azərbaycanın nəzarəti altındadır. 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinə əsasən, həmin səkkiz kənd Azərbaycan SSR-in, bir kənd Ermənistan SSR-in ərazisi kimi tanınıb. Hər iki ölkə bu ərazilərlə birlikdə BMT-yə qəbul edilib. 

Azərbaycanın Xarici işlər naziri Cey­hun Bayramov oktyabrın 31-də keçirdiyi mətbuat konfransında da bildirmişdi ki, Ermənistanla delimitasiya prosesi zama­nı işğal olunmuş səkkiz kənd Azərbayca­na qaytarılmalıdır. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, Kərki və Başkənd dövlət sər­hədindən xeyli aralıda yerləşir. Ona görə də bir çox siyasi ekspertlər indiki şəraitdə bu kəndlərin qarşılıqlı mübadiləsini ən uğurlu variant sayırlar. Əlbəttə, bu vari­ant Azərbaycan dövlətinin rəsmi mövqeyi deyil. Paşinyanın təklifinə görə isə Ermə­nistan ərazisi ilə əhatə olunmuş eksan-klavlar və anklavlar de-yure Ermənista­nın ərazisi, Azərbaycan ərazisi ilə əhatə olunanlar Azərbaycan ərazisi hesab edilsin. Ancaq onun Başkənd baxımın­dan yuxarıda diqqətə çatdırdığımız fikir­ləri belə deməyə əsas verir ki, Nikol bu kəndin ərazisini daha böyük götürmək niyyətindədir. Hətta mümkündür ki, sək­kiz kənd qədər. Ondan nə desən çıxar. Elə başlıca manipulyasiya da məsələnin məhz bu tərzdə qoyuluşundadır. 

Qarabağa qayıdış, yoxsa “qayıdış oyunu”

Paşinyanın canlı yayım zamanı üzə­rində dayandığı başlıca məqamlardan biri də Qarabağ ermənilərinin bölgəyə qayıdışı idi. Onun sözlərinə görə, məsələ müxtəlif beynəlxalq platformalarda mü­zakirə olunur. Lakin Nikol hesab edir ki, qayıdış mümkün deyil: “Bu mövzunu mü­zakirə və təhlil edərək başa düşürəm ki, bu gün qayıdış qeyri-realdır. Niyə? Çünki sentyabrın 19-dan sonra Qarabağdan olan bacı və qardaşlarımızı bölgəni tərk etməyə məcbur edən vəziyyət yarandı. Etnik təmizləmə mühiti və siyasəti dəyiş­məyib. İnsanların bu gün və bu şəraitdə qayıdışı real olsaydı, onlar heç oradan getməzdilər”.

Göründüyü kimi, Paşinyan yenə ma­nipulyasiyasından qalmır. Əslində, er­məni baş nazir bu mənada haqlıdır ki, əgər Qarabağ erməniləri bölgədə qal­maq istəsəydilər, oranı tərk etməzdilər. Bir daha aydın olur ki, erməni əhalinin yaşadıqları yerlərdən çıxmaları məqsədli plan imiş. Ermənistan iqtidarı məsələni anti-Azərbaycan ritorikasının tərkibinə daxil edib və belə görünür, gələcəkdə də bu “dəstxəttinə” sadiq qalmağı düşünür. Necə də sadiq qalmasın, axı hazırda Qarabağ ermənilərinə yardım xüsusun­da Ermənistana xaricdən milyonlar axır. Paşinyan və komandası isə bu vəsaitdən imtina edən deyil. Ona görə Nikol hazır­da Qarabağ ermənilərinin qayıdışını “real görmür”. Üstəlik, Paşinyan deyəsən, bir məsələni də həll edib. Əvvəllər Qaraba­ğın erməni əhalisi üçüncü ölkəyə yön alırdı. Hazırda Nikolun söylədiklərindən belə çıxır ki, erməni iqtidarı bu kəsimi ölkədə qalıb Azərbaycana qarşı alətə çevrilməyə razı salmağı bacarıb: “Qara­bağdan zorla köçürülən bacı-qardaşları­mız arasında nəzərəçarpacaq dərəcədə mühacirət yoxdur və bu mənada mən öz məmnunluğumu bildirmək istəyirəm”.

Növbəti manipulyasiya cəhdi

Əlbəttə, canlı yayım zamanı Paşinya­nın üzərində dayandığı ən vacib məqam bilavasitə Azərbaycanla sülh gündəliyinin özü idi. Onun sözlərinə görə, qarşıdakı danışıqlar zamanı İrəvan Bakının Avropa İttifaqının vasitəçiliyi ilə müəyyənləşdiril­miş üç prinsip əsasında sülh müqaviləsi­ni imzalamağa razılaşıb-razılaşmayacağı ilə bağlı məsələyə aydınlıq gətirməyə ça­lışacaq. 

Məlum olduğu kimi, bu üç prinsip 2023-cü il mayın 14-də və iyulun 15-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin, Avropa İttifaqı Şurasının Prezidenti Şarl Mişelin və Paşinyanın üçtərəfli görüş­lərinin nəticəsində meydana çıxıb. Bi­rinci prinsip hər iki ölkənin bir-birilərinin ərazi bütövlüklərini tanımalarıdır. İkinci prinsip delimitasiya prosesinin siyasi əsasının Alma-Ata Bəyannaməsi kimi təsdiqlənməsi ilə əlaqədardır. Paşinya­nın sözlərinə görə, bu prinsip əsnasında Ermənistanın və Azərbaycanın sərhəd­lərinin delimitasiyası üçün Sovet İttifaqı Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının 1974-1990-cı illərdəki xəritələrindən is­tifadə barədə anlaşma var (?). Üçüncü prinsip isə qarşılıqlılığa və bərabərliyə, ölkələrin yurisdiksiyalarına və suverenli­yinə hörmət əsasında regional kommuni­kasiyaların açılmasıdır. 

Nikol bildirib ki, guya, Azərbaycan ha­zırda bu üç prinsip üzrə sülh müqaviləsi­ni imzalamaqdan imtina edir. Onun söz­lərinə görə, Azərbaycan Ermənistanın ərazi bütövlüyünü tanıdığını bəyan etsə də, onun Ermənistanın ərazi bütövlüyü dedikdə nəyi nəzərdə tutduğuna aydınlıq gətirmək lazımdır. “Bu məsələlərin aydın­laşdırılması qarşıdan gələn danışıqlar prosesinin əsas problemidir və biz onu həll etməyə çalışmalıyıq”, – deyə Nikol Paşinyan vurğulayıb.

İlk baxışdan, N.Paşinyanın söylə­diklərindəki bəzi məqamlar müsbət təsir bağışlamaqdadır. Onun sözlərindən belə çıxır ki, Azərbaycanla sülh gündəliyi çox sadə xarakterə malikdir. Ancaq məlum­dur ki, mövcud istiqamətdə manipulya­siyalara yol verən Ermənistanın özüdür. Elə həmin Paşinyan bir müddət əvvəl Qranada prinsiplərini ehkamlaşdırmaq yolunu tuturdu. Həmin prinsiplərdə isə Qarabağ ermənilərinin bölgəyə qayıt­malarının beynəlxalq təminatlarından söz açılırdı. Görünür, hazırda təminatlar məsələsi, belə demək mümkünsə, ara­dan qalxdığına görədir ki, Nikol Qarabağ ermənilərinin bölgəyə qayıdışını qeyri-re­al sayır. Belədə sual yaranır: Kim deyə bilər ki, Bakı yuxarıda sadalanan üç prin­sipi qəbul edib danışıqlar masasına otur­mağa qərar versə, həmin masada Qra­nada gündəliyi ortaya atılmayacaq? 

Digər tərəfdən, Ermənistanın 44 gün­lük müharibənin məğlubu kimi üzərinə götürdüyü öhdəliklər var. Həmin öhdəlik­lərə görə, Azərbaycanın digər əraziləri ilə Naxçıvanın əlaqəsi təmin edilməlidir. Bi­rincisi, müəyyən deyil ki, sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra İrəvan buna gedə­cək, ya yox. Yəni, indiki halda kommu­nikasiyaların suveren hüquqlar əsasında açılması məntiqində qeyri-müəyyənlik var. 

İkincisi, Qərbdəki dostları Naxçıva­na yolun Paşinyanın təqdim etdiyi tərz­də açılmasını istəyirlər. Nəinki istəyirlər, onlar, həmçinin Ermənistanın 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli Bəyanat üzrə üzərinə götürdüyü öhdəlikləri kənara atırlar. Bu, azmış kimi, Azərbaycanın Naxçıvana yolun İran ərazisindən keç­məsi məntiqinə qarşı da cəbhə açaraq, məsələni Ermənistanla sülh gündəminin tərkib hissəsinə qatırlar. Mövcud durum­da da heç bir təminat yoxdur ki, sülh ma­sasında əlavə nələrsə ortaya çıxarılma­yacaq. Bütün bunları nəzərə alaraq, belə qənaətə gəlirik ki, həmişə olduğu kimi, sonuncu canlı yayımda da Paşinyanın avazı yaxşı gəlirdi, amma oxuduğu Qu­ran deyildi.

Ə.CAHANGİROĞLU
XQ