Qərbi Azərbaycanda soydaşlarımızın qədimdən-qədim məskunluğu, bu əzəli türk yurdunun düşmən dairələrin qəsdləri ilə zaman-zaman erməniləşdirilməsi və XX əsrin əvvəllərində burada Ermənistan adlı oyuncaq dövlət yaradılması barədə silsilə tədqiqatların müəllifi, AMEA Tarix İnstitutunun baş direktotu, professor Kərim Şükürov bu başıbəlalı torpağı Rusiyanın işğal etməsi ilə başlayan faciələrinin ayrıca xronologiyasını da tərtib etmişdir. Həmin materialın davamını oxucularımıza təqdim edirik.

(əvvəli qəzetimizin 28 iyul 2023-cü il tarixli sayında)

1836, 11 mart. Erməni-qriqorian kil­səsi haqqında Əsasnamənin qəbulu. Çar hökuməti tərəfindən erməni kilsə­sinə mühüm hüquqlar verilir. Təsadüfi deyil ki, bu Əsasnamə Zaqafqaziyanın erməni kilsəsi kimi deyil, ümumiyyətlə, erməni-qriqorian kilsəsi kimi qeyd edil­məklə, dünya üzrə ermənilərin birləşdi­rilməsini ifadə edirdi. Əsasnamə ilə Ru­siya hüdudlarında 6 yeparxiya müəyyən edilirdi. Onların içərisində Azərbaycan ərazilərini əhatə edən İrəvan, Qarabağ və Şirvan yeparxiyaları da var idi. Er­məni-qriqorian kilsəsi bu Əsasnamədən istifadə edərək, həm siyasi, həm də maddi baxımdan güclü mövqeyə malik olur. Çar hökuməti tərəfindən 1903-cü ildə bu mövqenin zəiflədilməsinə cəhd edilsə də, uğursuz olur. Əsasnamədən əlavə, çar hökuməti digər vasitələr ilə də erməni-qriqorian kilsəsinin nüfuzunu ar­tırmağa çalışırdı. I Nikolay Qafqaz səfəri zamanı erməni katalikosu ilə görüşmüş­dür.

1837, 20 sentyabr–26 oktyabr. İm­perator I Nikolayın Qafqaz səfəri. İm­perator oktyabrın 4-də Gümrüyə gəlir. Müqəddəs Aleksandr adına kilsənin bü­növrəsini qoyur və şəhəri Aleksandropol adlandırmağa icazə verir. Çar oktyabrın 5-də Sərdarabada, oradan Eçmiədzinə, sonra İrəvana gəlir. İrəvanda Sərdar sarayında Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı baron Rozen, hərbi və mülki administrasiya nümayəndələrinin də qatıldığı nahar vaxtı çox maraqlı ha­disə baş verir. Sarayın yanına yığılmış kütlə içərisindən qışqırıq səsləri gəlir: “Ərzimiz var, qoymurlar”. 

Bu səfərə məqalə həsr etmiş A.Ber­jenin qeydə aldığı bu ifadələrdən görü­nür ki, bu insanlar azərbaycanlılar idi. Çarın “Bu nə səsdir?” sualına Rozen ça­rın gəlişi münasibətilə sevinc göstəricisi olduğunu bildirir. Bununla razılaşmayan çar məiyyətinə işin mahiyyətini aydınlaş­dırmağı tapşırır. Nahardan sonra isə çar özü kütləyə yaxınlaşır və çoxlu şikayət eşidir. Əyalət rəisi erməni V.O.Bebu­tov sui-istifadələrinə görə, vəzifəsindən uzaqlaşdırılır. 

Bu nadir tarixi faktın önəmi ondan ibarətdir ki, hətta, Rusiya imperatoru qarşısında belə sadə azərbaycanlılar öz haqlarını qoruya bilmişdi. I Nikolay İrəvana səfərdən sonra yerindəcə əmin olur ki, “Erməni vilayəti” üsul-idarəsi özünü doğrultmamışdır və o dəyişdiril­məlidir. Burada bir faktı da xatırlatmaq lazımdır. Berje çarın Üçkilsədə katolikos ilə görüşündən bəhs edərkən yazır ki, o, erməni dilindən başqa, Azərbaycan di­lində də izah edə bilirmiş. Bu, Azərbay­can dilinin nüfuzunu, ermənilər arasında geniş yayıldığını və ümumi ünsiyyət va­sitəsi olduğunu təsdiq edir.

1840, 10 aprel. Zaqafqaziyada keçi­rilən islahatlar üzrə “Erməni vilayəti”nin ləğv edilməsi. Yeni yaradılan Gürcü-İmeret quberniyası tərkibində mərkə­zi İrəvan şəhəri olan İrəvan qəzasının (1840-1930) təşkili. “Erməni vilayəti”nin ləğvinin bir sıra səbəbləri var idi. On­lardan ikisi xüsusilə diqqəti cəlb edir: 1. Azərbaycanlıların rus-erməni haki­miyyətinə qarşı mübarizəsi (I Nikolayın 1837-ci il Qafqaz səfərinə bax) ; 2. Vi­layətin tərkibinə qatılan Naxçıvanda Eh­san xanın artan nüfuzu və fəaliyyəti.

(Ardı var)