Beyin ölçüsünün artması insan təkamülünün əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biridir. Bu üstünlük Homo sapiens-ə vaxtında od əldə etməyə və alətlər hazırlamağa imkan verirdi. Lakin alimləri maraqlandırır: niyə təxminən 300 000 il əvvəl beynin böyüməsi yavaşladı, 100 000 il əvvəl isə tamamilə dayandı, halbuki insanlar inkişaf etməyə davam edirdilər? ABŞ-dan neyrobioloq Ceffri Staybel bu suala cavab axtarıb.
Staybel bildirir ki, Homo cinsinin erkən nümayəndələri böyük beyin ölçüsünə görə dəyişkən təbii şəraitdə üstünlük qazanmış, təbii seçmənin təsirinə məruz qalmışdılar. Lakin böyük beynin mənfi tərəfləri də var. Beyin bədənin cəmi 2%-ni təşkil etsə də, hətta sakit vəziyyətdə bədənin enerjisinin təxminən 20%-ni sərf edir. Alim hesab edir ki, beynin daha da böyüməsi iqlim dəyişiklikləri şəraitində sağ qalmaq üçün çətinlik yarada bilərdi.
Tədqiqatçı H. erectus, H. heidelbergensis, H. neanderthalensis, H. naledi, H. rudolfensis və 690 müasir insanın kəllə sümüyü nümunələri də daxil olmaqla Homo cinsinə aid 800 kəllə həcmini araşdırıb. Beyin ölçülərinin qiymətləndirilməsi üçün 27 primat növündə sınanmış statistik metodlardan istifadə olunub. Hesablamalar göstərir ki, təxminən 300 min il əvvəl beynin böyümə tempi xeyli zəifləyib, 100 min il əvvəl isə artım tamamilə dayanıb.
Staybel “Brain & Cognition” jurnalında Homo sapiens beyninin böyüməsinin dayanmasını “heyrətamiz” adlandırır. O sual edir: insanlar idrak qabiliyyətlərini necə inkişaf etdirməyə davam etdilər?
Alimin fərziyyəsinə görə, Homo sapiens nitqin formalaşması, təkmilləşdirilmiş alətlər və kollektiv biliklər sayəsində “ağlı beyindən kənara çıxara” bilib. Staybel bu prosesi “koqnitiv boşaltma” adlandırır. Bu yanaşma növümüzün koqnitiv imkanlarını genişləndirməyə şərait yaradıb.
Lakin bu dəyişikliyin incə mexanizmləri hələ tam öyrənilməyib. Cavabsız qalan suallar çoxdur. Məsələn, Homo sapiens üçün sağ qalmanın yalnız fərdi zehni qabiliyyətlərdən asılı olmadığı dövrdə, bu gün insanların rəqəmsal texnologiyaların sürətli inkişafı səbəbindən oxşar dəyişiklikləri yaşayıb-yaşamadığı bilinmir. Neyrobioloq hesab edir ki, bu prosesi başa düşmək insan təkamülünün növbəti mərhələlərinə, o cümlədən neyron şəbəkələrin inkişafına hazırlaşmaq üçün vacibdir.
Son 20 min ildə insan beyninin orta həcminin azalması da alimlərin diqqət mərkəzindədir. Antropoloqlar bunun səbəbləri barədə müxtəlif izahlar irəli sürürlər. Onlardan bəziləri hesab edir ki, cəmiyyətin getdikcə ixtisaslaşması nəticəsində insana düşən zehni yük azalıb və bu, orta koqnitiv qabiliyyətlərin zəifləməsinə səbəb olub.
S.ELAY
XQ
