Heydər Əliyev iki xalqın dostluğuna böyük əhəmiyyət verirdi

Azərbaycan 1991-ci ilin oktyabr ayında dövlət müstəqilliyini bərpa etsə də, bu, əslində, 1993-cü ilin ortalarına qədər formal xarakter daşıyıb. Çünki həmin dövrdəki Azərbaycan rəhbərliklərinin xarici siyasət, müdafiə qabiliyyəti və iqtisadi islahatlar kimi sahələrdə diletant idarəçiliyi və bacarıqsızlığı cəmiyyətdə siyasi qarşıdurmanın kəskinləşməsini son həddə çatdırdı, daxili çəkişmələr və separatçı meyillərin güclənməsi üçün zəmin yaratdı. Ölkəmiz xarici aləmdən tədric olunmuş, beynəlxalq mövqeyi zəif olan dövlətə çevrildi. Belə bir şəraitdə hər hansı uzunmüddətli məqsədlərə nail olmaq naminə millətin sıx birləşməsindən söhbət gedə bilməzdi. Ölkə rəhbərliyinin özü də həmin məqsədlərin nədən ibarət olduğunu aydın dərk edə bilmirdi. Uğursuz siyasət nəticəsində iqtisadiyyat çökmüş, dövlət qurumları, ictimai təsisatlar tənəzzülə uğramış, respublika idarəetmə qabiliyyətini itirmişdi.

Azərbaycanı bu çətin vəziyyətdən ümummilli lider Heydər Əliyev xilas etdi. O, 1993-cü ilin ortalarında haki­miyyətə qayıtdıqdan sonra müstəqil Azərbaycan Respublikasının hüquqi və siyasi-iqtisadi suverenliyinin tə­min olunması prosesi sürətləndi, bey­nəlxalq normalara və prinsiplərə uyğun müstəqil dövlət quruculuğu prosesi başlandı. Mənəvi dəyərlərimizin qorun­masına, cəmiyyətin bütün potensialının milli maraqlar kontekstində səfərbər edilməsinə, ictimai-siyasi sabitlik fakto­runa istinad edən yeni iqtisadi inkişaf strategiyası hazırlandı. Azərbaycanın dövlət siyasəti güclü iqtisadiyyata söy­kənən müstəqil və qüdrətli dövlətçiliyin təmin edilməsinə, geniş sosial zəminə arxalanan, fəal və aydın sosial siyasət yeridən unitar, demokratik dövlət qurul­masına, onun xarici siyasi aləmdə təc­rid olunmuş vəziyyətdən çıxarılması­na, mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə yönəldildi.

Xarici siyasətinin əsasında, ilk növ­bədə, milli müstəqilliyin möhkəmləndi­rilməsi, dövlətlərin ərazi bütövlüyünə hörmət, qarşılıqlı surətdə faydalı iq­tisadi, elmi və mədəni əməkdaşlığın yaradılması kimi prinsiplər dayanırdı. Bu prinsiplərə uyğun olaraq, dünya dövlətləri, o cümlədən Gürcüstanla əlaqələr genişləndi. Gürcüstanın Azər­baycanın müstəqilliyini ilk tanıyan döv­lətlərdən biri olması ölkələrimiz ara­sında əlaqələrin inkişafına ciddi təkan verdi. Qonşu dövlətlər arasında diplo­matik əlaqələr 1992-ci il noyabrın 18-də yaradılsa da, ilk dövrlərdə ölkələ­rimizin münasibətlərində bir sərinlik var idi. Bu dövr 1991-ci ildən 1993-cü ilə qədər olan müddəti əhatə edirdi. Z.Qamsaxurdiya dövründə yaranan gürcü millətçiliyi digər millətlərə qarşı ayrı-seçkiliyi gücləndirmişdi. O zaman azərbaycanlıların durumu çox ağır idi, yaranan qeyri-müəyyənlikdə insanla­rın çoxu köç etmək məcburiyyətində qaldı. Belə bir dönəmdə Azərbaycan­da Heydər Əliyevin, Gürcüstanda isə Eduard Şevardnadzenin hakimiyyətə gəlməsi Cənubi Qafqazda ziddiyyət­lərin aradan qalxmasına kömək etdi. Müstəqillik illərində onlar öz şəxsi dostluqlarını Azərbaycan–Gürcüstan dostluğuna çevirdilər. 

Bundan başqa, hər iki ölkədə gedən proseslər, müstəqilliyin ilk illərində əra­zi bütövlüyünün pozulması, separatizm halları, daxili və xarici vəziyyətin ox­şarlığı, geosiyasi maraqların üst-üstə düşməsi və digər amillər dövlətlərimiz arasında əməkdaşlıq münasibətlərinin yaranmasına gətirib çıxardı. Bu, Azər­baycan və Gürcüstan dövlətləri ara­sında siyasi, iqtisadi, mədəni və digər əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsinə səbəb oldu. 1995-ci ilin fevral ayında Bakıda Gürcüstan səfirliyinin,1996-cı ilin mart ayında isə Tbilisidə Azərbay­can səfirliyinin açılışı ikitərəfli əlaqələ­rin inkişafına əlavə stimul verdi. İstər regional, istərsə də qlobal məsələlərdə hər iki dövlət həmişə eyni mövqedən çıxış etdi. 

Prezident Heydər Əliyevin 1996-cı ildə Tbilisiyə rəsmi səfəri isə iki tərəf arasında əlaqələrə yeni rəng qatdı. Həmin səfər zamanı tərəflər “Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik” və “Qafqaz regionunda sülh, təhlükə­sizlik və əməkdaşlıq” haqqında birgə bəyannamələr imzaladılar. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Qafqaz qey­ri-sabitlikdən, münaqişələrdən, bir çox millətlərarası toqquşmalardan və pro­seslərdən əziyyət çəkir. Ona görə də hər birimizin, xüsusən də Gürcüstan və Azərbaycan dövlət başçılarının və­zifəsi Qafqazda sülhə, təhlükəsizliyə, əməkdaşlığa yol açmaqdır”.

Hər iki xalqın qarşılıqlı təhlükəsizli­yi, sabitliyi, ərazi bütövlüyü, inkişaf və rifahı bu əməkdaşlığın əsas məqsədi idi. 1997-ci ilin fevralında Prezident Eduard Şevardnadzenin Bakıya səfəri zamanı iki ölkə arasında strateji əmək­daşlığın inkişafına dair yeni bir sənədə imza atılması isə ekoloji, təhsil, rabitə və s. sahələr üzrə əməkdaşlığı ge­nişləndirdi. Ölkələrimiz arasında ədə­bi-mədəni əlaqələrdə canlanma yaran­dı.

Hər iki liderin rəhbərliyi ilə ölkələri­miz arasında xarici siyasət məsələləri ilə bağlı daim müxtəlif səviyyələrdə məsləhətləşmələr aparıldı və bu çox uğurlu təşəbbüs idi. BMT, Avropa Şurası, GUAM, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı və digər qurum­lar daxilində Azərbaycan və Gürcüstan bir-birinə dəstək verdi. Məhz bunun nəticəsidir ki, beynəlxalq təşkilatlarda Gürcüstanın ərazi bütövlüyü məsələ­sində rəsmi Bakı birmənalı şəkildə Tbilisinin mövqeyini dəstəklədi. Qeyd edək ki, Gürcüstanın ərazi bütövlüyü Azərbaycan qədər heç bir ölkə tərəfin­dən dəstəklənməyib. 

Gürcüstan da Azərbaycana qarşı eyni addımı atdı. Dağlıq Qarabağ mü­naqişəsinin həlli Heydər Əliyevin xarici siyasətində çox önəmli yer tuturdu. Bu baxımdan ümummilli liderin rəhbərli­yi ilə respublikamız iştirakçısı olduğu bütün çoxtərəfli və ikitərəfli platforma­lardan Qarabağla bağlı haqlı mövqey­ni dünyaya çatdırdı. BMT, İƏT, AŞPA, Aİ, NATO və digər mötəbər qurumlar­da Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığını dəstəkləyən qət­namələr, bəyannamələr qəbul olundu, mövqe ortaya qoyuldu. Xüsusilə qeyd etməliyik ki, Gürcüstan hər zaman bu istiqamətdə Azərbaycanı dəstəklədi. Bunlar ölkələrimiz arasındakı əlaqələrə müsbət təsir göstərdi, regionda təh­lükəsizlik, sabitlik və əmin-amanlıq yaratmaqla yanaşı, onların dünyada mövqeyini möhkəmləndirdi, iqtisadi in­kişafa da təkan verdi.

İqtisadi əməkdaşlığın uğurlu nəticələri

Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə hə­yata keçirilən neft strategiyası ölkələ­rimizin həyatında iqtisadi uğurların əsasını qoydu. Bu strategiya özündə xarici kapitalın və təcrübənin cəlb edil­məsi, çoxvariantlı nəqliyyat sisteminin yaradılması, gəlirlərin toplanması və səmərəli idarə edilməsini birləşdirirdi. 1994-cü il sentyabrın 20-də dünyanın tanınmış neft şirkətləri ilə Xəzər dəni­zinin Azərbaycan sektorunda "Azəri", "Çıraq" və "Günəşli" yataqlarının bir­gə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında saziş (“Əsrin müqaviləsi”) imzalandı. Bu müqavilənin imzalan­masından sonra Azərbaycan öz enerji təhlükəsizliyini təmin edərək, sonradan Gürcüstan və Avropanın enerji təhlükə­sizliyində etibarlı tərəfdaş kimi çıxış et­məyə başladı. 

Əvvəlcə Azərbaycan nefti xarici bazara yalnız Bakı–Novorossiysk neft kəmərləri ilə çıxarıldı. Sonradan Bakı–Supsa kəməri gündəmə gəldi. Bunun da səbəbləri vardı. İstisna edilmirdi ki, gələcəkdə Rusiya Bakı–Novoros­siysk kəmərindən Azərbaycana təzyiq kimi istifadə edə bilərdi. İkincisi, Şimali Qafqazda gərginlik vardı, döyüşlər ge­dirdi. Üçüncü tərəfdən, Şimal marşrutu ilə Azərbaycan neftinin nəqli zamanı ona daha keyfiyyətsiz Rusiya nefti qa­rışırdı. 

Neft marşrutlarının alternativliyi Azərbaycanın hər hansı bir dövlətdən iqtisadi aslılığına son qoymaqla yana­şı, ölkəmizin milli mənafeyinə cavab verirdi. Bütün bu amilləri nəzərə alan ümummilli lider Heydər Əliyev davam­lı təzyiqlərə baxmayaraq, müdrik və uzaqgörən qərar qəbul etdi. 

1996-cı il martın 8-də Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev və Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadze Tbili­sidə Bakı-Supsa neft kəmərinin çəkil­məsi barədə razılığa gəldilər. Bu barə­də Ümummilli lider deyirdi: “1997-ci ilin noyabrında biz "Çıraq" yatağından ilk nefti çıxardıq və onu Bakı–Novorossiy­sk neft kəməri ilə nəql etməyə başla­dıq. Bu neft kəməri Rusiya Federasiya­sı ilə Azərbaycan arasında imzalanmış müqavilə əsasında xüsusi olaraq, bu­nun üçün çəkilmişdi. Lakin biz hələ onda, neftin dünya bazarlarına ixracı marşrutlarını planlaşdırdığımız vaxtlar­da Qərb marşrutu üzrə alternativ neft kəmərinə malik olmağı lazım bildik. Açığını deyim ki, bu, bəzi dairələrdə, bəzi ölkələrdə böyük narazılıqla, etiraz­la qarşılandı. Amma biz öz istədiyimizə nail olduq – Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında saziş imzalayaraq Bakı–Sup­sa neft kəmərini layihələşdirməyə baş­ladıq və boru kəmərinin praktiki surət­də inşası üçün işləri təşkil etdik”. 

Beləliklə, Heydər Əliyevin bö­yük əzmkarlığı nəticəsində ikinci neft kəməri də istismara verildi. 1999-cu il aprelin 17-də Azərbaycan, Ukrayna və Gürcüstan dövlət başçılarının Bakı–Supsa neft kəmərinin və terminalının təntənəli açılışı mərasimində iştirak etmələri qarşılıqlı əlaqələrin möhkəm­lənməsinə və regional əməkdaşlığın inkişafına təkan verdi. Bu marşrutun ən böyük üstünlüyü Azərbaycan nef­tinin təmiz halda "Azeri light" markası ilə dünya bazarına çıxarılması və neft nəqlinin ucuz başa gəlməsi idi. Xatır­ladaq ki, neftin Novorossiyskə nəqlinin tonu 15,67, Supsaya nəqli isə 13,14 ABŞ dollarına başa gəlirdi. 

Bakı–Supsa neft kəməri Gürcüs­tan ilə Azərbaycan arasında dostluğa, əməkdaşlığa parlaq misaldır. Heydər Əliyev deyirdi: “Biz bu dostluğu qoru­yur və yeni şəraitdə inkişaf etdirir, ge­nişləndiririk. Bütün bu işlər, indiki hal­da Bakı–Supsa neft kəməri Qafqazda sabitliyin və sülhün möhkəmlənməsinə mühüm töhfədir... Qafqaz ölkələri ilə regionumuzu əhatə edən ölkələr ara­sında ən yaxşı və mehriban münasi­bətlər yaratmalıyıq. Bununla əlaqədar Bakı – Supsa neft kəməri regionumuz­da sabitliyin, sülhün böyük amilidir”.

Şübhəsiz ki, Bakı–Supsa neft kəmərinin Gürcüstan üçün də siyasi, sosial- iqtisadi əhəmiyyəti vardı. Çünki Gürcüstan tranzit ölkə kimi böyük gəlir əldə etməklə yanaşı, yeni iş yerlərinin açılması ilə işsizliyin qismən aradan qaldırılmasını təmin edir, siyasi mövqe­yini möhkəmləndirirdi.

Gələcəyə hesablanmış siyasət

Xarici şirkətlərlə birlikdə hasil olu­nan neft və qazın ixracını təmin etmək üçün isə çoxvariantlı boru nəqliyyat in­frastrukturuna ehtiyac vardı. Çünki neft hasilatı artırdı. “Çıraq” platformasından neft çıxarıldıqdan sonra, qarşıda "Azə­ri", "Günəşli" yataqlarının işlənməsi dururdu və hasilatın ildən-ilə artaca­ğı yəqin idi. Odur ki, fəaliyyətdə olan Bakı–Novorossiysk və Bakı–Supsa ix­rac sistemlərinin yenidən qurulmasına baxmayaraq, onların gücü get-gedə ar­tan həcmlər üçün kifayət deyildi. Daha qlobal bir boru xəttinin tikilməsi zərurəti ortaya çıxırdı. Bununla bağlı Heydər Əliyev hələ keçən əsrin 90-cı illərinin ortalarında özünün düzgün və uzaq­görən qərarını verdi. Bu, Bakı–Tbilisi –Ceyhan əsas ixrac neft kəmərinin ti­kilməsi ideyası idi. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “İndi Bakı–Tbilisi–Cey­han magistralının növbəsi gəlib çatıb. Bizi çox maneələr gözləyir. Bəziləri dü­şünür ki, bu magistral məqsədəuyğun deyildir, digərlərinin fikrincə, ona ehti­yac yoxdur, üçüncülər isə ümumiyyətlə hədə-qorxu gəlirlər. Amma mən inanı­ram ki, bu layihə də həyata keçiriləcək, çünki təkcə Azərbaycan sektorundakı olduqca böyük neft ehtiyatları var. Mən hələ Qazaxıstan və Türkmənistanın ehtiyatlarını demirəm”.

Doğrudan da bu kəmərin tikintisinə ciddi maneələr oldu. Kəmərin doldu­rulması üçün neftin az olduğu barədə Rusiya və İrandan müxtəlif fikirlər səs­ləndirildi. Bu, azmış kimi, Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadzeyə qar­şı 9 fevral 1998-ci ildə sui-qəsd törə­dildi. 1998-ci ilin oktyabrında isə prezi­dent Eduard Şevardnadze hökumətinə qarşı podpolkovnik Akaki Eliavanın rəhbərliyi ilə qiyam qaldırıldı. Bunların arxasında neft kəmərinin Gürcüstan ərazisindən keçməsini istəməyən qü­vvələr dayanırdı. Bunu həmin dövrdə Gürcüstan Prezidenti olmuş Eduard Şevardnadze mətbuata verdiyi müsa­hibədə də təsdiqləyirdi. “Əlbəttə, biz hər üçümüz (Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstan prezidentləri) olduqca həm­rəy, həmahəng bir iş qurmuşduq. Hər hansı bir iş barədə Süleyman Dəmirəl soruşardı ki, bununla bağlı Əliyev nə düşünür, Şevardnadze nə düşünür. Biz üçümüz də bir-birimizin rəyini mütləq öyrənirdik.

İstəyirəm ki, layihələr məsələsinə qayıdaq. Artıq təsdiq olundu ki, Xəzər dənizində külli miqdarda neft və qaz ehtiyatları var. Türkiyə maraqlı idi ki, bu ehtiyatlar Qərbə–Avropaya Azər­baycan–Gürcüstan–Türkiyə vasitəsilə çıxsın. Eyni zamanda Rusiya maraqlı idi ki, bu ehtiyatların ötürülməsi üçün şimal marşrutu təsdiq olunsun.” E. Şe­vardnadze əlavə edir ki, məlum oldu­ğu kimi, o zaman mənə qarşı sui-qəsd təşkil edildi. Səhəri gün Svanetiyada tədbir keçirirdim. Bir də dedilər ki, Boris Yeltsin məni telefonla arayır. O, məni sağ qalmağım münasibətilə təbrik etdi və dedi: “Amma bir məsələni də qeyd etmək istəyirəm: Siz Xəzər dənizinin neft və qaz məsələlərindən əl çəkməli­siniz”. Mən Yeltsinə cavabımda dedim: “Təəssüflər olsun ki, Gürcüstanın nə nefti var, nə də qazı. Neft də, qaz da Azərbaycanındır. Neftin-qazın hansı is­tiqamətdə axıdılması məsələsi də onun işidir... Mən əminəm ki, Heydər Əliyevə də bir dəfə deyil, bir neçə dəfə belə zənglər olmuşdu ki, neft və qaz şimal marşrutu ilə nəql olunsun. Amma o, əlindən gələni etdi, məhz Qərb marşru­tu qələbə çaldı. Bu məsələdə Amerika­nın o zamankı Prezidenti Bill Klintonun da çox böyük yardımları oldu. Biz Ce­nevrədə əsas müqaviləyə imza atanda görün kimlər iştirak edirdi: Heydər Əli­yev (əsas təşəbbüskar və əsərin müəl­lifi kimi), Bill Klinton, Süleyman Dəmirəl və mən. Neft kəmərinin istiqaməti stra­teji baxımdan çox önəmlidir, əlbəttə, böyük əhəmiyyət kəsb edir. Amma ta­riflər məsələsi də olduqca əhəmiyyətli idi. Elə tariflər ola bilərdi ki, dövlət uda, elə tariflər ola bilərdi ki, uduza bilərdi. Məhz Heydər Əliyevə görə elə tariflər tətbiq edildi ki, Gürcüstan yalnız uda bilərdi. 

Məhz Heydər Əliyevin uzaqgörən­liyi, müdrikliyi, qətiyyəti, cəsarəti sayə­sində layihə uğurla reallaşdı. Bu, hər iki dövlətə – həm Azərbaycana, həm də Gürcüstana böyük uğurlar gətirdi. Ən əvvəl, Qərb neft kəməri (BTC) bütün dünyaya göstərdi ki, suveren dövlətlər kimi Azərbaycan və Gürcüstan, heç nəyə baxmayaraq, öz problemlərini müstəqil həll edir və öz məqsədlərinə çatırlar. Bu, çox böyük siyasi əhəmiy­yət kəsb edir, imkanları nümayiş et­dirir və bunu təsdiqləyir ki, hərbi mü­naqişələrlə əlaqədar Azərbaycanda və Gürcüstanda, bütövlükdə, Qafqazda vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, onlar müstəqil dövlətlərdir, yaşayır, ya­radır, uğurlar qazanır, planlarını həyata keçirirlər. Bu, ən başlıcasıdır! Bundan başqa, Milli Neft Strategiyası Azərbay­can və Gürcüstanın geosiyasi mövqe­yinin möhkəmlənməsinə, çoxmilyardlı xarici investisiya axınına, gəlirlərinin artmasına, dünya iqtisadiyyatına inteq­rasiya prosesinin sürətlənməsinə şəra­it yaratdı. 

Neft strategiyasının uğurla həya­ta keçirilməsi, neft sənayesinə geniş sərmayə qoyuluşu, bu əməliyyatlar­da müasir texnika və texnologiyanın tətbiqi nəticəsində isə 1999-cu ildə nəhəng “Şahdəniz” qaz-kondensat ya­tağı aşkar edildi. 2001-ci il sentyabrın 29-da Gürcüstan Prezidenti Eduard Şevardnadzenin Bakıya səfəri zamanı “Təbii qazın Gürcüstan Respublikası ərazisindən tranziti, nəql edilməsi və satışına dair” Azərbaycan və Gürcüs­tan respublikaları arasında saziş imza­landı.

Azərbaycanla Gürcüstan arasında bu siyasət sonrakı dövrlərdə də uğurla həyata keçirildi. Bakı–Tbilisi–Ceyhan neft boru və Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəmərləri istismara verildi. Nəticədə, Azərbaycan Gürcüstanla əməkdaşlığı sayəsində enerji, neft və qaz potensia­lının şaxələndirilməsi məsələlərini tam şəkildə həll edə bildi. Dünya bazarına birbaşa çıxışı olmayan ölkə üçün bu, həlledici məsələ idi.

Bundan başqa, Azərbaycan hər za­man, qardaş Gürcüstanın üzləşdiyi çə­tinliklərin həll olunmasında qətiyyətli və cəsarətli siyasət nümayiş etdirir. 

Azər SÜLEYMANOV,
Gürcüstan parlamentinin sabiq deputatı